• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

یاسین بن خیرالله خطیب عمری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خطیب عُمَری، شهرت یاسین بن خیراللّه بن محمودبن موسی الخطیب بن علی بن حاج قاسم عمری، مورخ ، ادیب ، شاعر و از فضلای موصل در سده دوازدهم و سیزدهم است.
[۱] عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۶، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
[۲] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۱،(بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.




او نسب خود را به عمربن خطّاب ، خلیفه دوم، می رساند.
[۳] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، ج۱، ص۲۱، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت ۱۹۸۷.


خطیب عمری در حدود ۱۱۵۷ در خانواده ای صاحب نام و اهل علم به دنیا آمد. پدرش ، خیراللّه، عالم به طب و ادب و تصوف و فقه ، و برادرش محمدامین نیز از فضلا و مورخان مشهور عصر خود بود.
[۴] عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۰، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
[۵] عمرطالب، «محمدامین العمری: حیاته و ادبه»، ج۱، ص۳، آدابالرافدین، ش ۴ (۱۹۷۲).
[۶] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۱۰۷،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۷] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۱، ص۲۶۷،(موصل)۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۸] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۱،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.



اطلاعات ما از زندگی اجتماعی و خانوادگی خطیب عمری ناچیز است. دوره زندگی وی عصر ظهور و درخشش تصوف و بزرگان صوفیه در عرصه های مختلف اجتماعی و سیاسی در سراسر قلمرو اسلامی بود. خطیب عمری نیز همچون برخی از نویسندگان آن عصر به تصوف توجه داشت و توانایی‌اش در عرضه اطلاعات درباره این موضوع کسب عنوان زاهد را برای وی به دنبال داشت. همچنین او اجازه نقل معارف صوفیه را، به ویژه در دو طریقت قادریه و نقشبندیه ، از شیخ عثمان بن یوسف بن عزالدین قادری خطیب (عثمان الخطیب)، مشهور به اسود موصلی،
[۹] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، ج۱، ص۲۳، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت ۱۹۸۷.
دریافت کرد.
[۱۰] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل،ج۶، ص۲۶۷،پانویس ۱،(موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۱۱] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۱ـ۱۲،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.



خطیب عمری در سرودن شعر نیز توانمند بود. چلبی در مجموعه خود
[۱۲] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۵۲، بغداد ۱۹۲۷ب.
قصایدی از وی نقل کرده و او را از شعرا و مصنفان دانسته است. همچنین، منظومه ای با عنوان مقاصدالتعبیر در موضوع تعبیر خواب از خطیب عمری به دست آمده که شاهد دیگری بر توانایی شعر سرودن اوست. برادرش محمدامین هم به شناخت او از شعر و نظم اشاره کرده است.
[۱۳] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۷، ص۲۴۵،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۱۴] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۲ـ۱۳،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.



اعتبار و شهرت خطیب عمری عمدتآ به سبب تحقیقات و تألیفات وی است. اینکه او شاگرد چه کسانی بوده است چندان معلوم نیست و فقط برخی اشارات خود وی در قسمت های مختلف تألیفاتش، اطلاعات اندکی به ما می‌دهد. براین اساس، گذشته از پدر و برادرش ، استادان او در معارف صوفیه اسود موصلی و در علوم فقهی ملاعبدالقادربن محیی الدین أربلی موصلی بودند. محمدبن قاسم عبدلی نیز استاد وی بود.
[۱۵] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۲۶۷،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۱۶] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۵،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.



خطیب عمری پس از ۱۲۳۲ در موصل وفات یافت.
[۱۷] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۶۴،(موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۱۸] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۱۸۶،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۱۹] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۱۸۸،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۲۰] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۲۶۷،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۲۱] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۷، ص۲۴۵،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۲۲] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۳] اسماعیل بغدادی، هدیه، ج ۲، ستون ۵۱۲: ۱۲۲۴.
[۲۴] عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۶: ۱۲۲۴، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.



خطیب عمری بیش از بیست اثر از خود به جا گذاشته است
[۲۵] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۲،) بیروت (۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۶] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۷،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۷] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
که تمامآ جمع آوری از کتابهای معروف پیشینیان است و به جز آن‌هایی که درباره تاریخ عصر مؤلف یا کمی پیش از وی است بقیه آثار او از اهمیت چندانی برخوردار نیستند.
[۲۸] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).

از آثار وی اینهاست:
۱) الآثارالجلیة . موضوع آن تاریخ است و به شیوه سالشمار نوشته شده است. خطیب عمری در این اثر وقایع تاریخی از سال اول تا پایان ۱۲۱۰ هجری را ذکر کرده است. براساس آنچه که او در مقدمه این کتاب نوشته، اطلاعات اولیه را از آثار مورخان معروفی چون ابن اثیر ، ابن خلّکان و ابن الوردی جمع آوری کرده و مطالبی را هم با تکیه بر شنیده‌هایش از استادان آن عصر ذکر نموده است. همچنین، در این اثر برخی حوادث عصر خود را که شاهد آن بوده، آورده است. او این اثر را به محمدامین بیگ بن یاسین افندی، مفتی موصل، تقدیم کرده است. نسخهای خطی از این اثر در مدرسه خیاط موصل موجود است.
[۲۹] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، بغداد ۱۹۲۷ب.
[۳۰] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
[۳۱] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۱۲۹، بیروت ۱۹۸۴.
[۳۲] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۷،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.

۲) الخریدة العمریة یا الخردة العربیة من الطب . نسخه خطی در موضوع طب . نسخهای با این عنوان در یکی از کتابخانه های شخصی موصل موجود است، اما چون محتوای آن طبی نیست نمیتواند کتاب مذکور باشد.
[۳۳] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۲۶۴، بغداد ۱۹۲۷ب.
[۳۴] موسوعة الموصل الحضاریة، موصل: دارالکتب للطباعة و النشر، ج۴، ص۳۸۱، ۱۴۱۲.


۳) خلاصةالتواریخ . در قالب یک مقدمه و هشت باب و هر باب شامل معرفی و شرح احوال کسانی است که نامشان با یکی از اسما یا صفات خداوند همراه است، همچون عبداللّه و عبدالرحمان. نسخهای خطی از این کتاب به شماره ۹۹۰۰ در کتابخانه برلین نگهداری میشود.
[۳۵] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۳۶] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۸،(بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.


۴) الدر المکنون فی مآثرالماضی (المآثر الماضیة) من القرون. در تاریخ اسلام از آغاز تا ۱۲۲۶، با تأکید بر حوادث موصل. نسخ متعددی از این کتاب در کتابخانه های مختلف جهان وجود دارد.
[۳۷] اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون،ج ۱، ستون ۴۴۸، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
[۳۸] اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون،ج ۲، ستون ۱۲۷، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
[۳۹] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
[۴۰] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.


۵) الدر المنتثر فی تراجم فضلاء القرن الثانی عشر . شرح احوال علما و شعرای هم عصر مؤلف که نسخه ای خطی از آن در کتابخانه عباس عزاوی موجود بوده است
[۴۱] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۴۱، بغداد ۱۹۲۷ب.
[۴۲] اسماعیل بغدادی،هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲: ۱۲۲۴.
[۴۳] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۴۴] عباس عزاوی، ج۲، ص۱۳۱،پانویس ۲، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.


۶) الجوهرة فی اللغات المشتهرة . جزوه کوچک در لغت عرب که برحسب الفبا تنظیم شده است. این اثر که در ۱۲۰۵ نوشته شده، شامل مجموعه ای منتخب از اشعار و نثر اوست. نسخه ای از آن در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل وجود دارد.
[۴۵] عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۶، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.


۷) الروض الزاهر فی تاریخ الملوک الاوائل و الاواخر . در موضوع فرمانروایان، سلاطین، وزرا، صاحب منصبان، امیران، قضات و شیوخ که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده بوده است. از این اثر، نسخه ای موجود نیست.
[۴۶] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
[۴۷] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.


۸) روضةالمشتاق . در ادبیات.
[۴۸] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).


۹) زبدة الآثار الجلیة . تلخیصی از الآثارالجلیة و تعلیقی درباره تاریخ دیگر سرزمینهای اسلامی از ابتدای سال ۹۲۰. این اثر با وجود اختصار، مفید و درخور ستایش است زیرا اطلاعات مفیدی درباره موصل دارد که یا مورخان دیگر در بیان آن اهمال ورزیده‌اند یا هیچ اثر تاریخی در این زمینه به ما نرسیده است. از این اثر نسخه ای خطی در مکتبة الاوقاف العامة در موصل موجود است.
[۴۹] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۲۶۸ـ۲۶۹، بغداد ۱۹۲۷ب.
[۵۰] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
[۵۱] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۱۸۶،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۵۲] محمدامین سویدی، ج۱، ص۴۳۵،پانویس ۱، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
[۵۳] محمدامین سویدی، ج۱، ص۴۴۰، پانویس ۱، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
[۵۴] محمدامین سویدی، ج۱، ص۴۴۱، پانویس ۱، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.


۱۰) السیف المهنّد فی مَن اسمُه أحمد . کتاب با ذکری از مشتقات اسم احمد شروع شده است. سپس مؤلف درباره فضائل نام احمد سخن گفته و در ادامه نیز آن را به نام پیامبر متبرک کرده است. مطالب آن تا نیمه اول قرن سیزدهم ادامه می‌یابد. نسخه خطی این اثر در یکی از کتابخانه های شخصی موصل موجود است.
[۵۵] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
[۵۶] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۵۷] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۲۱،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.

۱۱) السیوف الساطعة . این کتاب مشتمل بر ادعیه است.
[۵۸] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۲۱،(بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.

۱۲) العذْب الصافی فی تسهیل القوافی . این اثر در موضوعات مختلف از جمله شهدای بدر است. نسخه خطی این کتاب در مکتبةالاوقاف العامة در موصل موجود است.
[۵۹] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۲۵۷، بغداد ۱۹۲۷ب.
[۶۰] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۲۶۷ـ ۲۶۸،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۶۱] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.


۱۳) عمدةالبیان فی تصاریف الزمان . نسخه ای از آن در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل موجود است.
[۶۲] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۶۳] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۱۲۹، بیروت ۱۹۸۴.


۱۴) عنوان الاعیان فی ذکر ملوک الزمان . شامل شرح احوال ملوک اسلام ، حکومتشان و نیز احوال انبیا ، صحابه ، تابعین ، علما و شعرای مشهور است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل نگهداری میشود.
[۶۴] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۵۷، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
[۶۵] اسماعیل بغدادی،هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲.
[۶۶] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.


۱۵) غایةالبیان فی مناقب سلیمان . درباره سلیمان نبی و مناقب او و در شرح احوال کسانی است که سلیم نام دارند. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه برلین به شماره ۹۹۰۱ وجود دارد.
[۶۷] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰ـ۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.


۱۶) غایةالمرام فی محاسن بغداد دارالسلام . شرح و وصف بغداد، قصر‌ها، دروازه‌ها، بازار‌ها، رود‌ها، حکام آن و تحولات این منطقه تا سال ۱۲۲۰ است. این اثر در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ منتشر شده است.
[۶۸] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
[۶۹] استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ج۱، ص۳۲۹، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
[۷۰] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۲، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.

۱۷) غرائب الاثر فی حوادث ربع القرن الثالث عشر : تکمله ای است بر الآثارالجلیة که در آن حوادث سالهای ۲۴۰ تا ۱۲۲۵ به اختصار بیان شده است،
[۷۱] بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
[۷۲] استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ج۱، ص۳۲۹، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
[۷۳] عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
این اثر به کوشش محمدصدیق جلیلی در موصل در ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰ با همین عنوان چاپ و منتشر شد.
[۷۴] استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ج۱، ص۳۹۵، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.

۱۸) قرّةالعین فی تراجم الحسن و الحسین . شامل اطلاعات مفصّل درباره این دو امام و نیز کسانی که همنام ایشان بودند، با تکیه بر فضل و دانش و ادب و شهرت آنان. در پایان نیز، بخشی هرچند کوتاه، به معرفی کسانی اختصاص یافته که نامشان علی است. نسخه خطی آن به شماره ۲۹۱/۴ در کتابخانه مرکزی موصل نگهداری میشود.
[۷۵] بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
[۷۶] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۲۳ـ۲۴،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.

۱۹) مقاصدالتعبیر . منظومه ای در شرح و تعبیر خواب است.
[۷۷] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
[۷۸] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۶۵،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.


۲۰) منهج الثقات فی تراجم القضاة . در موضوع تاریخ، با تکیه بر آثار ابن الوردی ، ابن خلّکان و ابن اثیر . خطیب عمری در این کتاب به ثبت نام قضات مسلمانی پرداخته که در شعر و نظم دستی داشتند و اشعارشان مشهور بوده است. وی ابتدا در مقدمه ای به بیان فضیلت علم و مرتبه قضاوت پرداخته و سپس نوادر آن را معرفی کرده است. نسخه خطی این کتاب در مکتبةالاوقاف العامه در موصل موجود است.
[۷۹] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۴، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
[۸۰] بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.


۲۱) مُنیةالادباء فی تاریخ الموصل الحدباء . نویسنده مطالب خود را از تأسیس موصل آغاز کرده و تا سال ۱۲۲۱ ادامه داده است. موضوع کتاب شامل تاریخ حکام و پادشاهان قبل از اسلام و احوال فرمانروایان اسلامی آن تا ۱۲۲۱ است. همچنین، خطیب عمری در این کتاب مطالب مهمی درباره قریه‌ها و آبادی های موصل با استناد به معجم البلدان یاقوت حموی ارائه کرده است
[۸۱] بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
این کتاب به کوشش سعید دیوهچی (مدیر موزه موصل) در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ در موصل چاپ و منتشر شد.
[۸۲] عباس عزاوی، ج۲، ص۳۲۰،پانویس ۱، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.


۲۲) قصاید . نسخه خطی این اثر در مجموعه شماره ۳۱ مدرسه عبدالرحمان چلبی صائغ در موصل نگهداری میشود.
[۸۳] داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۵۲، بغداد ۱۹۲۷ب.
[۸۴] بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.

۲۳) الروضةالفَیحاء فی تواریخ النساء . اثری حجیم در شرح احوال زنان نیک و بد مشهور. سیدرجاء سامرایی این اثر را در ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۶ در بیروت به چاپ رسانده است. سامرایی در تحقیقی که درباره این نوشته انجام داده، برخی داستان‌ها و اشعار آن را حذف کرده و سپس با عنوان مهذّب الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء آن را به چاپ رسانده است.
[۸۵] داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
[۸۶] اسماعیل بغدادی،هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲.


مورخان تألیفات دیگری نیز از خطیب عمری ذکر کرده اند.
[۸۷] اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲.
[۸۸] عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۱، ص۳۳۰، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
[۸۹] سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۶۴ـ۶۵،(موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
[۹۰] یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۷ـ۲۵،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.


یاسین بن خیراللّه به سبب تنوع موضوعاتی که در تألیفاتش به کار برده مشهور است. او در نگارش آثار تاریخی خود کوشیده از شیوه برادر خود، محمدامین، که شیوه سالشمارانه بود، پیروی کند و این شیوه در الآثار الجلیة، الدرالمکنون و عمدةالبیان او نمایان است.

فرزند خطیب عمری، علی بن یاسین، نیز درباره تاریخ موصل و ادیبان این شهر تألیفاتی دارد.
[۹۱] لویس شیخو، الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، بیروت ۱۹۲۴ـ۱۹۲۶.
[۹۲] بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.




(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۳) داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
(۴) داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، بغداد ۱۹۲۷ب.
(۵) یاسین بن خیرالله خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت ۱۹۸۷.
(۶) یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه،) بیروت (۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۴.
(۸) سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل،) موصل (۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
(۹) محمدامین سویدی، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۱۰) لویس شیخو، الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، بیروت ۱۹۲۴ـ۱۹۲۶.
(۱۱) عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
(۱۲) عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۱۳) عمرطالب، «محمدامین العمری: حیاته و ادبه»، آدابالرافدین، ش ۴ (۱۹۷۲).
(۱۴) استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
(۱۵) موسوعة الموصل الحضاریة، موصل: دارالکتب للطباعة و النشر، ۱۴۱۲.
(۱۶) بروکلمان، تاریخ الادب العربی.


۱. عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۶، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۲. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۱،(بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، ج۱، ص۲۱، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت ۱۹۸۷.
۴. عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۰، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۵. عمرطالب، «محمدامین العمری: حیاته و ادبه»، ج۱، ص۳، آدابالرافدین، ش ۴ (۱۹۷۲).
۶. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۱۰۷،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۷. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۱، ص۲۶۷،(موصل)۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۸. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۱،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۹. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، ج۱، ص۲۳، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت ۱۹۸۷.
۱۰. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل،ج۶، ص۲۶۷،پانویس ۱،(موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۱۱. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۱ـ۱۲،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۲. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۵۲، بغداد ۱۹۲۷ب.
۱۳. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۷، ص۲۴۵،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۱۴. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۲ـ۱۳،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۵. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۲۶۷،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۱۶. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۵،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۷. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۶۴،(موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۱۸. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۱۸۶،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۱۹. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۱۸۸،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۲۰. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۲۶۷،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۲۱. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۷، ص۲۴۵،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۲۲. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۲۳. اسماعیل بغدادی، هدیه، ج ۲، ستون ۵۱۲: ۱۲۲۴.
۲۴. عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۶: ۱۲۲۴، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۲۵. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۲،) بیروت (۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۶. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۷،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۷. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۲۸. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۲۹. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، بغداد ۱۹۲۷ب.
۳۰. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۳۱. خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۱۲۹، بیروت ۱۹۸۴.
۳۲. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۷،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳۳. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۲۶۴، بغداد ۱۹۲۷ب.
۳۴. موسوعة الموصل الحضاریة، موصل: دارالکتب للطباعة و النشر، ج۴، ص۳۸۱، ۱۴۱۲.
۳۵. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۳۶. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۸،(بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳۷. اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون،ج ۱، ستون ۴۴۸، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
۳۸. اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون،ج ۲، ستون ۱۲۷، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
۳۹. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
۴۰. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۴۱. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۴۱، بغداد ۱۹۲۷ب.
۴۲. اسماعیل بغدادی،هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲: ۱۲۲۴.
۴۳. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۴۴. عباس عزاوی، ج۲، ص۱۳۱،پانویس ۲، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۴۵. عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۴۶، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۴۶. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۴۷. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۴۸. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۴۹. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۲۶۸ـ۲۶۹، بغداد ۱۹۲۷ب.
۵۰. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۵۱. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۱۸۶،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۵۲. محمدامین سویدی، ج۱، ص۴۳۵،پانویس ۱، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
۵۳. محمدامین سویدی، ج۱، ص۴۴۰، پانویس ۱، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
۵۴. محمدامین سویدی، ج۱، ص۴۴۱، پانویس ۱، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
۵۵. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۵۶. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۷. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۲۱،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۵۸. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۲۱،(بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۵۹. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۲۵۷، بغداد ۱۹۲۷ب.
۶۰. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۶، ص۲۶۷ـ ۲۶۸،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۶۱. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۶۲. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۸۹، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۶۳. خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۱۲۹، بیروت ۱۹۸۴.
۶۴. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۵۷، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۶۵. اسماعیل بغدادی،هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲.
۶۶. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۶۷. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰ـ۳۹۱، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۶۸. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
۶۹. استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ج۱، ص۳۲۹، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
۷۰. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۲، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۷۱. بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۷۲. استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ج۱، ص۳۲۹، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
۷۳. عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، ج۱، ص۳۹۰، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۷۴. استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ج۱، ص۳۹۵، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
۷۵. بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۷۶. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۲۳ـ۲۴،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۷۷. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۷۸. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۶۵،( موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۷۹. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۴، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۸۰. بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
۸۱. بروکلمان،تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۱.
۸۲. عباس عزاوی، ج۲، ص۳۲۰،پانویس ۱، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۸۳. داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، ج۱، ص۱۵۲، بغداد ۱۹۲۷ب.
۸۴. بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.
۸۵. داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، ج۱، ص۲۳۵، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
۸۶. اسماعیل بغدادی،هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲.
۸۷. اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۵۱۲.
۸۸. عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۱، ص۳۳۰، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
۸۹. سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۵، ص۶۴ـ۶۵،(موصل )۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
۹۰. یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه، ج۱، ص۱۷ـ۲۵،( بیروت )۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۹۱. لویس شیخو، الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، بیروت ۱۹۲۴ـ۱۹۲۶.
۹۲. بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۷۸۲.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطیب عُمَری»، شماره۷۱۴۱.    






جعبه ابزار