• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

کتب (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





کَتْب (به فتح کاف و سکون باء) و کِتاب و کِتابة (به کسر کاف) از واژگان قرآن کریم به معنای نوشتن است. کتاب و کتابت بر اثبات و تقدیر و ایجاب و واجب و اراده اطلاق می‌شود و این معانی در قرآن کریم بسیار است. این واژه دارای مشتقاتی است که در آیات قرآن به کار رفته است؛ مانند: اِکْتِتاب (به کسر الف و تاء و سکون کاف) به معنای نوشتن و استنساخ، و عبد مُکاتَب (به ضم میم و فتح تاء) آن را گویند که آقایش با وی قرار گذاشته، به شرط پرداخت مبلغی آزادش کند.



کَتْب: (بر وزن فَلْس) و کِتاب و کِتابة به معنی نوشتن است.
بعضی کتابة را اسم گفته‌اند. این لفظ در اصل به معنی جمع است، «کتبت القربة» یعنی مشک را دوختم که عبارت اخری جمع کردن دو چرم به وسیله دوختن است و به تعبیر راغب «ضمّ ادیم الی ادیم بالخیاطة». و در متعارف نوشتن را کتابت گویند، زیرا که حروف بعضی با بعضی جمع می‌شوند.
گاهی به کلام کتاب گفته شود، که حروف در تلفّظ به هم منضم و با هم جمع می‌شوند و لذا به کلام خدا با آنکه نوشته نشده بود کتاب اطلاق شده است. اینکه گفته شد راجع به اصل معنای آن می‌باشد و کتاب در اصل مصدر است به معنی مکتوب به کار رود، چنانکه در مصباح گفته، ولی راغب گوید: آن اسم صحیفه است و آنچه در آن نوشته شده‌ است.
کتاب و کتابت بر اثبات و تقدیر و ایجاب و واجب و اراده اطلاق می‌شود و این معانی در قرآن کریم بسیار است.


کتب و کتاب در آیات قرآن به معانی مختلفی آمده است، که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

۲.۱ - صحیفه نوشته

(فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ‌ یَکْتُبُونَ‌ الْکِتابَ‌ بِاَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ‌) (پس واى بر آنها كه نوشته‌اى‌ با دست خود مى‌نويسند، سپس مى‌گويند: «اين، از طرف خداست.»).
(وَ لْیَکْتُبْ‌ بَیْنَکُمْ‌ کاتِبٌ‌ بِالْعَدْلِ‌) (و بايد نويسنده‌اى از روى عدالت، سند را در ميان شما بنويسد).
(یَسْئَلُکَ اَهْلُ‌ الْکِتابِ‌ اَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ‌ کِتاباً مِنَ السَّماءِ) (اهل کتاب از تو مى‌خواهند كتابى از آسمان يک‌جا بر آنها نازل كنى) که مراد صحیفه نوشته است و از «الکتاب» نیز همان مراد است.

۲.۲ - مکتوب

کتاب در آیاتی نظیر (وَ اَنْتُمْ تَتْلُونَ‌ الْکِتابَ‌) (با اين‌كه شما کتاب آسمانی [تورات] را مى‌خوانيد؟!). مکتوب مراد است.

۲.۳ - ایجاب

(وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ‌ کَتَبْتَ‌ عَلَیْنَا الْقِتالَ‌) کتاب به معنی ایجاب است، یعنی: «خدایا چرا بر ما جنگ را واجب کردی؟»، و مثل‌: (کَتَبَ‌ عَلی‌ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ...) یعنی: «خداوند رحمت را بر خویش الزام و حتمی فرموده است».

۲.۴ - تقدیر

(فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ‌ اللَّهُ لَکُمْ...) که به معنی تقدیر است، یعنی: «الآن با زنان نزدیکی کنید و آنچه خداوند از فرزند برای شما مقدّر کرده بجوئید».
ایضا (قُلْ لَنْ یُصِیبَنا اِلَّا ما کَتَبَ‌ اللَّهُ لَنا...) (بگو: «هيچ حادثه‌اى براى ما رخ نمى‌دهد، مگر آنچه خداوند براى ما مقرّر داشته است»).

۲.۵ - ایجاب و حکم

در آیه: (مِنْ اَجْلِ ذلِکَ‌ کَتَبْنا عَلی‌ بَنِی اِسْرائِیلَ...) (به همين جهت، بر بنی‌اسرائیل مقرّر داشتيم...) به معنی ایجاب و حکم است.

۲.۶ - اثبات و نگهداری

در آیاتی نظیر (وَ نَکْتُبُ‌ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ‌) (و آنچه را از پيش فرستاده‌اند و آنچه را از خود باقى گذاشته‌اند؛ و همه چيز را در كتاب روشنگرى احصا كرده‌ايم) و (و فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ اِنَّا لَهُ‌ کاتِبُونَ‌) (كوشش او بدون پاداش نخواهد بود؛ و ما اعمال او را براى پاداش مى‌نويسيم) و (و بَلی‌ وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ‌ یَکْتُبُونَ‌) (آرى، فرستادگان [فرشتگان‌] ما نزد آنها هستند و مى‌نويسند) ظاهرا مراد اثبات و نگهداری است.

۲.۷ - دوام و ثبات

در آیه‌ (وَ اکْتُبْ‌ لَنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ... وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ فَسَاَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ...) (و براى ما، در اين دنیا و سراى ديگر، نيكى مقرّر فرما... و رحمتم همه چيز را فرا گرفته؛ و آن را براى كسانى كه تقوا پيشه كنند، مقرّر خواهم داشت...) به جای ایجاب کتابت آمده که آن دلالت بر دوام و ثبات دارد چنانکه طبرسی فرموده است.
(اُولئِکَ‌ کَتَبَ‌ فِی قُلُوبِهِمُ الْاِیمانَ وَ اَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ‌) یعنی: «آنها کسانی‌اند که خدا ایمان را در قلوب آنها ثابت و لا یتغیّر کرده و با روحی از جانب خویش تاییدشان فرموده است».

۲.۸ - اراده و هبه و قسمت

(یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْاَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی‌ کَتَبَ‌ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی‌ اَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ‌) مراد از کتاب شاید اراده باشد بعضی هبه و بعضی قسمت گفته‌اند یعنی: ‌«ای قوم به زمین مقدس که خدا برای شما اراده فرموده در آئید و عقب‌گرد نکنید زیانکاران می‌شوید». از «وَ لا تَرْتَدُّوا» روشن می‌شود که این کتابت مشروط بوده است چنانکه از موسی پیروی نکردند تا در آیات بعدی فرمود: (فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ اَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْاَرْضِ‌) مدت چهل سال در صحرای سینا سرگردان ماندند تا موسی و‌ هارون و به قولی همه مامورین به آن خطاب در صحرای سینا از بین رفتند و بنی‌اسرائیل در زمان یوشع به فلسطین در آمدند و از آیات اول سوره بنی‌اسرائیل روشن می‌شود که آن ورود هم دائمی نبوده و مشروط به عدم افساد در زمین بوده است ولی در عصر یوشع وعده‌ (کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ) تحقّق یافته است. المیزان در اینجا بیان محکمی دارد.

۲.۹ - همه قرآن

(ذلِکَ‌ الْکِتابُ‌ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ‌) (اين كتاب با عظمتى است كه هيچگونه شكى در آن نيست و مايه هدایت پرهيزكاران است). پیش از آنکه تمام قرآن نازل و جمع شود چندین بار لفظ کتاب بر آن اطلاق شده مثل آیه فوق و مثل‌: (هُوَ الَّذِی اَنْزَلَ عَلَیْکَ‌ الْکِتابَ‌) (او كسى است كه اين كتاب آسمانى را بر تو نازل كرد) و (کِتابٌ‌ اُنْزِلَ اِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ‌) (اين كتابى است كه بر تو نازل شده، پس نبايد از ناحيه ابلاغ آن، ناراحتى در سينه داشته باشى) و غیره.
آیا مراد از «ذلِکَ‌ الْکِتابُ‌- الکتاب- کِتابٌ‌ اُنْزِلَ اِلَیْکَ‌» تمام قرآن است یا همان سوره؟ و چرا به آن پیش از نوشته شدن و تدوین گشتن کتاب اطلاق شده؟
در اینجا دو وجه هست یکی اینکه مراد از کتاب کلام است و از راغب نقل کردیم که به کلام کتاب گفته می‌شود.
دیگری قول المنار است که ذیل‌ (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ) گوید: عدم نزول همه قرآن مانع از «ذلِکَ الْکِتابُ» گفتن نیست زیرا قسمت مهمّی از آن نازل شده بود و اشاره به همه قرآن با آنکه فقط مقداری نازل شده اشاره است که خدا وعده کتاب کامل را که‌ به آن حضرت داده بود به انجام خواهد رساند.
به نظر نگارنده: مراد از ذلِکَ‌ الْکِتابُ‌ و الکتاب در اینگونه آیات اشاره است به آنچه در آن وقت نازل شده بود و آنچه در علم خدا بود که در آینده نازل شود. و یا اشاره است به آنچه نازل شده بود و آنچه در قلب رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) بود بنا بر آنکه قرآن همگی یک‌دفعه به قلب آن حضرت نازل شده است و در «نزل» انشاء اللّه خواهد آمد.
علی هذا مراد از کتاب همه قرآن است نه بعضی و نه سوره‌ای از آن؛ چنانکه المنار گفته است.

۲.۱۰ - تورات و انجیل

(یا اَهْلَ‌ الْکِتابِ‌ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ‌) (اى اهل كتاب! چرا به آيات خدا کافر مى‌شويد) مراد از کتاب در اینگونه آیات تورات و انجیل است و اهل کتاب همان یهود و نصاری‌اند. در «صابی» گذشت که ظاهرا صابئین نیز اهل کتاب هستند، مجوس را نیز در احکام به اهل کتاب لاحق کرده‌اند، ولی ظاهرا مجوس بنا بر روایات اهل کتابند نه اینکه از آیات منظور باشند.

۲.۱۱ - احکام

(وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ‌ الْکِتابَ‌ وَ الْحِکْمَةَ) (و شما را پاكيزه سازد؛ و به شما كتاب و حكمت بياموزد). ظاهرا مراد از کتاب، احکام و از حکمت، درک و تفکّر است، چنانکه در «حکمت» گفته‌ایم.

۲.۱۲ - خلقت و تکوین

(وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ اِلَّا اُمَمٌ اَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی‌ الْکِتابِ‌ مِنْ شَیْ‌ءٍ ثُمَّ اِلی‌ رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ‌) ممکن است مراد از کتاب، خلقت و تکوین باشد یعنی: «ما در تکوین و خلقت عالم ابدا کوتاهی نکرده‌ایم و آنچه برای هر موجود و هر جنبنده لازم بود از نظر دور نداشته و به وی عنایت کرده‌ایم».
و اگر مراد از کتاب قرآن باشد معنی چنین می‌شود: ما در قرآن که برای هدایت مردم نازل شده در بیان و اشاره به آنچه در هدایت و راهنمائی مردم لازم بوده کوتاهی نکرده‌ایم و از جمله جامعه جنبندگان و زندگی اجتماعی آنها را یادآوری می‌کنیم که‌ از آن به توحید و شناسائی جهان و خدا دست یابند؛ (وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ‌) (و نيز در آفرینش شما و جنبندگانى كه در سراسر زمين پراكنده ساخته، نشانه‌هايى است براى گروهى كه اهل یقین‌اند).

۲.۱۳ - علم خدا و ام الکتاب‌

(وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ اِلَّا فِی‌ کِتابٍ‌ مُبِینٍ‌) (و هيچ تر و خشكى وجود ندارد، جز اين‌كه در كتابى آشكار [در كتاب علم خدا] ثبت است).
آیات ذیل نیز نظیر آیه فوق‌اند مثل‌:
(وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا اَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا اَکْبَرَ اِلَّا فِی‌ کِتابٍ‌ مُبِینٍ‌) (و هيچ چيز در زمین و آسمان، از پروردگار تو مخفى نمى‌ماند، حتّى به اندازه سنگينى ذرّه‌اى، و نه كوچكتر و نه بزرگتر از آن نيست، مگر اين‌كه همه آنها در كتابِ آشكار و لوح محفوظ علم خداوند ثبت است) و (وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ اِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فِی‌ کِتابٍ‌ مُبِینٍ‌) (هيچ جنبنده‌اى در زمين نيست مگر اين‌كه روزی او بر خداست؛ او قرارگاه و محلّ نقل و انتقالشان را مى‌داند؛ همه اينها در كتاب مبين لوح محفوظ ثبت است) و ایضا آیه ۷۰ حجّ (أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ) (آيا نمى‌دانستى خداوند آنچه را در آسمان و زمين است مى‌داند؟! همه اينها در كتابى ثبت است [همان كتابِ علمِ بى‌پايانِ پروردگار]) و آیه ۷۵ نمل (وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ) (و هيچ موجود پنهانى در آسمان و زمين نيست مگر اين‌كه در کتاب مبین و علم بى‌پايان پروردگار ثبت است) و آیه ۳ سبأ (لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ) (پروردگارى كه از غیب آگاه است و حتى به اندازه سنگينى ذرّه‌اى در آسمان‌ها و زمين از علم او دور نخواهد ماند، و نه كوچكتر از آن و نه بزرگتر، مگر اين‌كه در كتابى آشكار ثبت است) و آیه ۲۲ حدید (مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا) (هيچ مصيبتى ناخواسته در زمين و نه در وجود شما روى نمى‌دهد مگر اين‌كه همه آنها قبل از آن‌كه زمين را بي‌آفرينيم‌ در لوح محفوظ ثبت است) و آیات دیگر.
در این آیات مراد از کتاب شاید علم خدا باشد و چون ثابت و لا یتغیّر است لذا کتاب تعبیر شده و یا محلی و مرکزی در عالم غیب است که عند اللّه است و همه چیز در آنست و از آن نازل می‌شود چنانکه فرموده: (وَ اِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ اِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ‌) (و هيچ چيز نيست، مگر آنكه خزاين آن نزد ماست؛ ولى ما جز به اندازه معيّنى آن را نازل نمى‌كنيم).
(یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُ‌ الْکِتابِ‌) (خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را بخواهد ثابت نگه مى‌دارد؛ و «ام‌الکتاب» [لوح محفوظ] نزد اوست).
(اِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ • وَ اِنَّهُ فِی اُمِ‌ الْکِتابِ‌ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ‌) (كه ما آن را قرآنى فصیح و گويا قرار داديم، تا شما آن را به خوبى درك كنيد؛ و اين قرآن در لوح محفوظ نزد ما والا و استوار است).
(اِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ • فِی‌ کِتابٍ‌ مَکْنُونٍ‌) (كه آن، قرآن پر ارزشى است، كه در كتاب محفوظى جاى دارد).
(بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ • فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ) (اين آيات، سحر نيست، بلكه قرآن با عظمت است، كه در لوح محفوظ جاى دارد).
(مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُ‌ الْکِتابِ‌) (كه بخشى از آن، آيات «محكم» [صريح و روشن‌] است؛ كه اساس اين كتاب مى‌باشد).
راجع به آیه دوم و سوم و چهارم در «امّ» بطور تفصیل صحبت شده است؛ و «اُمُ‌ الْکِتابِ‌... - کِتابٍ‌ مَکْنُونٍ‌-... لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» یک چیزاند و همان کتاب مبین است که قبلا گفته شد.
و راجع به آیه اول در «اجل معلّق» مفصّلا بحث کردیم که مراد از امّ الکتاب ظاهرا علت و ریشه است و نیز احتمال دادیم که شاید کتاب به معنای مصدری باشد.
و بعید نیست که امّ الکتاب در این آیه همان امّ الکتاب در آیه دوم باشد، آن‌وقت عین کتاب مبین و کتاب مکنون و لوح محفوظ خواهد بود. در تفسیر عیاشی ذیل این آیه از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده: «اِنَّ اللَّهَ لَمْ یَدَعْ شَیْئاً کَانَ اَوْ یَکُونُ اِلَّا کَتَبَهُ‌ فِی‌ کِتَابٍ‌ فَهُوَ مَوْضُوعٌ بَیْنَ یَدَیْهِ یَنْظُرُ اِلَیْه فَمَا شَاءَ مِنْهُ قَدَّمَ وَ مَا شَاءَ مِنْهُ اَخَّرَ وَ مَا شَاءَ مِنْهُ مَحَی وَ مَا شَاءَ مِنْهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَاْ لَمْ یَکُنْ».
در روایت دیگر از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده: «اِنَّ اللَّهَ کَتَبَ کِتَاباً فِیهِ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ...».

۲.۱۴ - شریعت

(وَ ما کانَ لِرَسُولٍ اَنْ یَاْتِیَ بِآیَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللَّهِ لِکُلِّ اَجَلٍ‌ کِتابٌ‌) (و هيچ پيامبرى نمى‌توانست معجزه‌ای بياورد، مگر به اذن خدا؛ و براى هر سرنوشتى موعد مقررى است). در «اجل معلّق» توضیح داده شد که مراد از کتاب در این آیه شریعت است.

۲.۱۵ - کتب آسمانی

(وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ اَنْ یُفْتَری‌ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ‌ الْکِتابِ‌ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ‌) (ممكن نبود كه اين قرآن، بدون وحی الهی به خدا نسبت داده شود؛ بلكه با كتب آسمانى پيشين هماهنگ است و شرح و تفصيل كتاب الهى است؛ كه هيچ شكى در آن نيست، و از سوى پروردگار جهانيان است). ظاهرا مراد از «الکتاب» جنس کتب آسمانی است و قرآن مجید تفصیل اجمال آنهاست یعنی این قرآن ساخته نیست، بلکه تصدیق تورات و انجیلی است که پیش از آنند و تفصیل کتاب‌های گذشته است و این نشان می‌دهد که مجملات شرایع گذشته را قرآن مجید تفصیل می‌دهد.

۲.۱۶ - نامه اعمال‌

(وَ وُضِعَ‌ الْکِتابُ‌ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ‌ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً اِلَّا اَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً) نامه اعمال آنها در آن جا گذارده مى‌شود، پس گنهكاران را مى‌بينى در حالى كه از آنچه در آن است، ترسان و هراسانند، و مى‌گويند: «اى واى بر ما! اين چه نامه‌اى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را فرو گذار نمى‌كند مگر اين‌كه آن را احصا كرده است؟! و اين در حالى است كه همه اعمال خود را حاضر مى‌بينند). مراد از کتاب در این آیه و آیات ذیل، صحائف و نامه‌های اعمال است.
(وَ اَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ‌ الْکِتابُ‌ وَ جِی‌ءَ بِالنَّبِیِّینَ‌) (و زمين در آن روز به نور پروردگارش روشن مى‌شود، و نامه‌هاى اعمال را پيش مى‌نهند و پیامبران و گواهان را حاضر مى‌سازند).
(وَ کُلَّ اِنسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً • اقْرَاْ کِتابَکَ‌ کَفی‌ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً) (و هر انسانى، اعمالش را بر گردنش آويخته‌ايم؛ و روز قیامت، نامه اعمالش را براى او بيرون مى‌آوريم كه آن را در برابر خود، گشوده مى‌بيند، و به او مى‌گوييم: نامه اعمال خود را بخوان، كافى است‌كه امروز، خود حسابرس خويش باشى!).
ایضا (وَ تَری‌ کُلَّ اُمَّةٍ جاثِیَةً کُلُّ اُمَّةٍ تُدْعی‌ اِلی‌ کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ • هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ اِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‌) (در آن روز هر امّتى را مى‌بينى كه از شدّت ترس و وحشت به زانو درآمده؛ هر امّتى به سوى كتابش خوانده مى‌شود، و به آنها مى‌گويند: امروز جزای آنچه را انجام مى‌داديد به شما داده مى‌شود؛ اين نامه اعمال شماست كه ما نوشته‌ايم و به حق بر ضد شما سخن مى‌گويد؛ ما آنچه را انجام مى‌داديد، مى‌نوشتيم).
از میان این چهار آیه، ظهور آیه سوم در قوّه حافظه است، یعنی: این نیروی مرموز حافظه که تمام کارها و گفتارها و تمام آنچه انسان می‌بیند و می‌شنود در خود ضبط و حفظ می‌کند و انسان پس از گذشت ده‌ها سال به آن رجوع کرده و گذشته‌ها را بیاد می‌آورد و بیان می‌کند، این حافظه روز قیامت در اختیار انسان گذاشته خواهد شد که با خواندن آن کتاب مرموز و آن نوار ضبط بس حسّاس و غیر قابل انکار، درباره خویش قضاوت کند.
این کتاب در وجود انسان است‌ (وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً)،این کتاب همان ضبط و عکس اعمال آدمی است که از وی جدا نیستند زیرا (وَ کُلَّ اِنسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ) و آدمی با خواندن آن خودش حسابگر خویش است‌، (کَفی‌ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً).
از آیه چهارم روشن می‌شود که بشر گذشته از نامه عمل شخصی یک نامه عمل عمومی هم دارد که فرموده: (کُلُّ اُمَّةٍ تُدْعی‌ اِلی‌ کِتابِهَا) معلوم می‌شود برای هر امّت نیز کتابی است.
علی هذا قطع نظر از اعمال شخصی هر امّت مسئولیت‌های به‌خصوصی دارند که نسبت به آنها پای همه در میان است و روی آن مسئولیت‌ها کتاب به‌خصوصی متشکل می‌شود و شاید مراد از آن کارها و بدعت‌هائی باشد که از یک نفر ساخته نیست بلکه عده‌ای دست به دست هم داده آنها را به وجود می‌آورند.
ایضا در آیات‌: (فَمَنْ اُوتِیَ‌ کِتابَهُ‌ بِیَمِینِهِ فَاُولئِکَ یَقْرَؤُنَ‌ کِتابَهُمْ‌) (كسانى كه نامه عملشان به دست راستشان داده شود، آن را با شادی و سرور مى‌خوانند)، و همچنین آیه ۱۹ حاقه: (فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا كِتَابِيهْ) (امّا كسى كه نامه اعمالش را به دست راستش دهند از شدّت شادى فرياد مى‌زند كه: اى اهل محشر! نامه اعمال مرا بگيريد و بخوانيد!)، و آیه ۲۵ حاقه: (وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتَابِيهْ) (امّا كسى كه نامه اعمالش را به دست چپش بدهند مى‌گويد: «اى كاش هرگز نامه اعمالم رابه من نمى‌دادند»)، و آیه ۷ انشقاق: (فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ) (امّا كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شود)، و آیه ۱۰ انشقاق: (وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ) (و امّا كسى كه نامه اعمالش به پشت سرش داده شود)، مراد کتاب اعمال است.
در رساله معاد از نظر قرآن و علم
[۲۹۲] قرشی بنابی، علی‌اکبر، معاد از نظر قرآن و علم، ص۹۶-۱۰۹.
توضیح داده شده که آیات درباره ثبت و ضبط اعمال سه دسته‌اند: اول آیاتی که دلالت بر شمارش و ضبط اعمال دارند، دوم آیاتی که به مجسّم شدن و در یک جا جمع گردیدن اعمال دلالت دارند و سوّم آیاتی که دلالت بر شهادت اعضاء دارند.
مراد از کتاب اعمال در این آیات‌ حافظه انسان باشد یا الواح به‌خصوصی یا ذرّات هوا، سنگ‌ها، خاک‌ها و اجزاء زمین، و یا همه اینها، و وانگهی نویسندگان اعمال چطور می‌نویسند؟ آیا در حافظه انسان می‌نویسند؟ در ذرّات بدن انسان می‌نویسند؟ یا در چیزهای دیگر؟ هر چه هست باید دانست که اعمال آدمی محفوظ بوده و از بین رفتنی نیستند.
(قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ‌ الْکِتابِ‌ اَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ اَنْ یَرْتَدَّ اِلَیْکَ طَرْفُکَ‌) (امّا كسى كه دانشى از كتاب آسمانى داشت گفت: «من پيش از آن‌كه چشم بر هم زنى، آن را نزد تو خواهم آورد!») این آیه در ماجرای سلیمان (علیه‌السّلام) است که وزیرش آصف گفت: من در یک چشم به هم زدن تخت ملکه سبأ را پیش تو می‌آورم. مراد از کتاب در این آیه چیست؟
ممکن است مراد از کتاب جهان باشد یعنی: «آنکه علمی از اسرار جهان در نزد او بود گفت: ...». از جمله اسرار این جهان که کشف شده این است که صدا را از راه‌های دور به وسیله تلفن، تلگراف، امواج رادیو و غیره می‌گیرند و نیز به وسیله امواج تلویزیون و ماهواره‌های مخصوص عکس‌ها را نیز نقل و انتقال می‌دهند؛ امّا از جمله اسرار جهان که هنوز بشر بدان دست نیافته آنست که اجسام را نیز از راه‌های دور می‌شود آورد و حاضر کرد آری این علم نیز در جهان هست ولی هنوز به آن نرسیده‌ایم، ولی آصف آن را می‌دانست.
در المیزان فرموده: مراد از کتاب یا جنس کتاب‌های آسمانی است و یا لوح محفوظ است و علمی که این عالم از آن دریافته بود، آوردن تخت را بر وی آسان کرده.
به نظر نگارنده: چنانکه گفتم این علم از اسرار جهان بود از سنخ همان علمی که در سلیمان بود و به وسیله آن مسیر باد را تغییر می‌داد، چنانکه در «ریح» و «سلیمان» گذشت.
(کَلَّا اِنَ‌ کِتابَ‌ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ‌) (هرگز چنين نيست كه آنها درباره قيامت مى‌پندارند، به يقين نامه اعمال بدكاران در «سجّین» است)؛ راجع به این آیه و آیه‌ (اِنَ‌ کِتابَ‌ الْاَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ‌) (چنان نيست كه آنها درباره معاد مى‌پندارند بلكه نامه اعمال نيكان در «علیّین» است)، به «سجن» و «علیون» رجوع کنید.

۲.۱۷ - اکتتاب

اِکْتِتاب: را نوشتن و استنساخ گفته‌اند؛ راغب گوید: آن در متعارف به دروغ نوشتن است‌.
(وَ قالُوا اَساطِیرُ الْاَوَّلِینَ‌ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی‌ عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ اَصِیلًا) «گفتند: این قرآن افسانه‌های پیشینیان است که نسخه‌برداری کرده و آن صبح و شام بر او خوانده می‌شود»؛ به قرینه اساطیر مراد از اکتتاب استنساخ است.

۲.۱۸ - عبد مکاتب

عبد مُکاتَب: آن را گویند که آقایش با وی قرار گذاشته، به شرط پرداخت مبلغی آزادش کند.
(وَ الَّذِینَ یَبْتَغُونَ‌ الْکِتابَ‌ مِمَّا مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ فَکاتِبُوهُمْ اِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ...) «از مملوکان شما آنانکه طالب مکاتبه‌اند، اگر در آنها صلاحیّت احراز کردید، مکاتبه کنید و از مال خدا (زکوة) به آنها بدهید».
چون یک سهم از زکوة در آزاد کردن مملوکان است، لذا می‌شود مال مکاتبه‌ای را از سهم زکوة داد یا حساب و اسقاط کرد. عیاشی ذیل آیه‌ (اِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ...) (صدقات [زكات‌] مخصوص نيازمندان و مستمندان و .... است). از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده درباره مکاتبی که مقداری از مال مکاتبه را داده و از بقیّه ناتوان گشته فرمود: از مال صدقه تادیه می‌شود که خدا در کتابش می‌فرماید: «وَ فِی الرِّقابِ».


۱. قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس قرآن، ج۶، ص۸۱.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۹۹.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت الحسینی، ج۲، ص۱۵۵.    
۴. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۹۹.    
۵. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۹۹.    
۶. فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر، ص۵۲۴.    
۷. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۹۹.    
۸. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۹۹.    
۹. بقره/سوره۲، آیه۷۹.    
۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۲.    
۱۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۱۵.    
۱۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱، ص۳۲۵.    
۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۲۹۲.    
۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۳۱.    
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۲۸۲.    
۱۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۸.    
۱۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۴۳۴.    
۱۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲، ص۶۶۷.    
۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۶۸۲.    
۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۲۰۱.    
۲۱. نساء/سوره۴، آیه۱۵۳.    
۲۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۰۲.    
۲۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۱۲۹.    
۲۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۵، ص۲۱۱.    
۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۲۰۵.    
۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۶، ص۱۲۵.    
۲۷. بقره/سوره۲، آیه۴۴.    
۲۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۷.    
۲۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۵۱.    
۳۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱، ص۲۲۷.    
۳۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۲۱۵.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۵۵.    
۳۳. نساء/سوره۴، آیه۷۷.    
۳۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۶.    
۳۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۵، ص۵.    
۳۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۱۱۹.    
۳۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۵، ص۲۴۵.    
۳۸. انعام/سوره۶، آیه۱۲.    
۳۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۲۶.    
۴۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۷، ص۳۴.    
۴۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۳۰.    
۴۲. عَلی‌ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۲۲.    
۴۳. بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.    
۴۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۴۷.    
۴۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲، ص۶۸.    
۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۵۰۴.    
۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۲۲۱.    
۴۸. توبه/سوره۹، آیه۵۱.    
۴۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۹۵.    
۵۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۳۰۶.    
۵۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۹، ص۴۱۰.    
۵۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۵۷.    
۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۱۶.    
۵۴. مائده/سوره۵، آیه۳۲.    
۵۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۱۳.    
۵۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۳۱۶.    
۵۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۵، ص۵۲۵.    
۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۲۸۹.    
۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۷، ص۱۳.    
۶۰. یس/سوره۳۶، آیه۱۲.    
۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۴۰.    
۶۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۶۶.    
۶۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۹۶.    
۶۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۳.    
۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۳۷۶-۳۷۷.    
۶۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۹۴.    
۶۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۳۰.    
۶۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۳۲۴.    
۶۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۴۵۷-۴۵۸.    
۷۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۹۹.    
۷۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۱۶۲.    
۷۲. زخرف/سوره۴۳، آیه۸۰.    
۷۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۹۵.    
۷۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۲۵.    
۷۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۸۹.    
۷۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۸۷.    
۷۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۲۷۰.    
۷۸. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۶.    
۷۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۷۰.    
۸۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۲۷۳.    
۸۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۸، ص۳۵۵.    
۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۷۴.    
۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۷۵.    
۸۴. مجادله/سوره۵۸، آیه۲۲.    
۸۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۱۹۶.    
۸۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۳۴۰.    
۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۳۸۳.    
۸۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۴، ص۳۰۲.    
۸۹. مائده/سوره، آیه۲۱.    
۹۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۲۸۸-۲۸۹.    
۹۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۵، ص۴۶۹.    
۹۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۲۷۶.    
۹۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۶، ص۲۶۷.    
۹۴. مائده/سوره۵، آیه۲۶.    
۹۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۲۹۴.    
۹۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۵، ص۴۷۹.    
۹۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۲۸۱.    
۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۶، ص۲۷۸.    
۹۹. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۱۰۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲.    
۱۰۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۴۳.    
۱۰۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱، ص۶۹.    
۱۰۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۱۸.    
۱۰۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۵۷-۵۸.    
۱۰۵. آل عمران/سوره۳، آیه۷.    
۱۰۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۰.    
۱۰۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۱۹.    
۱۰۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۳، ص۲۹.    
۱۰۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۶۹۹.    
۱۱۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۲۳۲.    
۱۱۱. اعراف/سوره۷، آیه۲.    
۱۱۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۵۱.    
۱۱۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۷.    
۱۱۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۸، ص۶.    
۱۱۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۶۱۰.    
۱۱۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۴۴.    
۱۱۷. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۹۹.    
۱۱۸. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۰۴.    
۱۱۹. آل عمران/سوره۳، آیه۷۰.    
۱۲۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸.    
۱۲۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۲۵۵.    
۱۲۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۳، ص۴۰۳.    
۱۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۷۷۱.    
۱۲۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۱۲۱.    
۱۲۵. بقره/سوره۲، آیه۱۵۱.    
۱۲۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۳.    
۱۲۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج، ص.    
۱۲۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱، ص۴۹۵.    
۱۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۰.    
۱۳۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۱۷.    
۱۳۱. انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
۱۳۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۸۱.    
۱۳۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۷، ص۱۱۵.    
۱۳۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۶۱.    
۱۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۸۰.    
۱۳۶. جاثیه/سوره۴۵، آیه۴.    
۱۳۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۹۹.    
۱۳۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۵۵.    
۱۳۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۲۳۷.    
۱۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۰۸-۱۰۹.    
۱۴۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۳۳۶.    
۱۴۲. انعام/سوره۶، آیه۵۹.    
۱۴۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۳۴.    
۱۴۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۱۲۹.    
۱۴۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۷، ص۱۷۹.    
۱۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۸۱.    
۱۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۱۱۹-۱۲۰.    
۱۴۸. یونس/سوره۱۰، آیه۶۱.    
۱۴۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۱۵.    
۱۵۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۸۸.    
۱۵۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۰، ص۱۲۹.    
۱۵۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۸۰.    
۱۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۳۹.    
۱۵۴. هود/سوره۱۱، آیه۶.    
۱۵۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۲۲.    
۱۵۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۱۴۹.    
۱۵۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۰، ص۲۲۲.    
۱۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۲۱۷.    
۱۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۱۲.    
۱۶۰. حجّ/سوره۲۲، آیه۷۰.    
۱۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۴۰.    
۱۶۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۰۷.    
۱۶۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۷۶.    
۱۶۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۵۰.    
۱۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۱۹.    
۱۶۶. نمل/سوره۲۷، آیه۷۵.    
۱۶۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۸۳.    
۱۶۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۳۸۹.    
۱۶۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۵۵۷.    
۱۷۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۵، ص۵۵۷.    
۱۷۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۸، ص۱۳۸.    
۱۷۲. سبأ/سوره۳۴، آیه۳.    
۱۷۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۲۸.    
۱۷۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۵۷.    
۱۷۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۵۳۸.    
۱۷۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۵۹۰.    
۱۷۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۲۰۵.    
۱۷۸. حدید/سوره۵۷، آیه۲۲.    
۱۷۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۴۰.    
۱۸۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۰۴.    
۱۸۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۱۶۶.    
۱۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۳۶۲.    
۱۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۴، ص۲۳۹.    
۱۸۴. حجر/سوره۱۵، آیه۲۱.    
۱۸۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۶۳.    
۱۸۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۱۴۰.    
۱۸۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۲، ص۲۰۵.    
۱۸۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۵۱۳.    
۱۸۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۱۷۸.    
۱۹۰. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۱۹۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۵۴.    
۱۹۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۳۷۵.    
۱۹۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۵۱۳.    
۱۹۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۵۸.    
۱۹۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۸۳.    
۱۹۶. زخرف/سوره۴۳، آیه۳-۴.    
۱۹۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۸۹.    
۱۹۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۸۳.    
۱۹۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۲۳.    
۲۰۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۶۰.    
۲۰۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۱۸۱.    
۲۰۲. واقعة/سوره۵۶، آیه۷۷-۷۸.    
۲۰۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۳۷.    
۲۰۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۱۳۷.    
۲۰۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۲۳۷.    
۲۰۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۳۴۱.    
۲۰۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۴، ص۱۸۱.    
۲۰۸. بروج/سوره۸۵، آیه۲۱-۲۲.    
۲۰۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۹۰.    
۲۱۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۵۴.    
۲۱۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۲۲.    
۲۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۱.    
۲۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۴۲۸.    
۲۱۴. آل عمران/سوره۳، آیه۷.    
۲۱۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۰.    
۲۱۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۱۹.    
۲۱۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۳، ص۲۹.    
۲۱۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۶۹۹.    
۲۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۲۳۲.    
۲۲۰. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی‌، ج۲، ص۲۱۵.    
۲۲۱. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی‌، ج۲، ص۲۱۶.    
۲۲۲. رعد/سوره۱۳، آیه۳۸.    
۲۲۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۵۴.    
۲۲۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۳۷۴.    
۲۲۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۵۱۳.    
۲۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۵۷.    
۲۲۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۸۲.    
۲۲۸. یونس/سوره۱۰، آیه۳۷.    
۲۲۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۱۳.    
۲۳۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۶۴.    
۲۳۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۰، ص۹۱.    
۲۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۶۷.    
۲۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۹۷.    
۲۳۴. کهف/سوره۱۸، آیه۴۹.    
۲۳۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۹۹.    
۲۳۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۳۲۳.    
۲۳۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۴۵۰.    
۲۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۳۲.    
۲۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۷۶.    
۲۴۰. زمر/سوره۳۹، آیه۶۹.    
۲۴۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۶۶.    
۲۴۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۹۶.    
۲۴۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۴۴۸.    
۲۴۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۹۲.    
۲۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۲۱۵.    
۲۴۶. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۳-۱۴.    
۲۴۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۸۳.    
۲۴۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۵۵.    
۲۴۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۷۵.    
۲۵۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۲۲.    
۲۵۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۰۳.    
۲۵۲. جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۸-۲۹.    
۲۵۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۰۱.    
۲۵۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۷۷.    
۲۵۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۲۷۰.    
۲۵۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۲۰.    
۲۵۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۳۶۷.    
۲۵۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۷۷.    
۲۵۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۲۷۰.    
۲۶۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۲۰.    
۲۶۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۳۶۷.    
۲۶۲. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۱.    
۲۶۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۸۹.    
۲۶۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۱۶۸.    
۲۶۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۲۲۹.    
۲۶۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۶۳.    
۲۶۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۸۰.    
۲۶۸. حاقّه/سوره۶۹، آیه۱۹.    
۲۶۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۶۷.    
۲۷۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۹۹.    
۲۷۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۶۶۶.    
۲۷۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۲۰.    
۲۷۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۵، ص۲۷۲.    
۲۷۴. حاقّه/سوره۶۹، آیه۲۵.    
۲۷۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۶۷.    
۲۷۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۴۰۰.    
۲۷۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۶۶۷.    
۲۷۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۲۲.    
۲۷۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۵، ص۲۷۸.    
۲۸۰. انشقاق/سوره۸۴، آیه۷.    
۲۸۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۹.    
۲۸۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۴۳.    
۲۸۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۰۲.    
۲۸۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۹۹.    
۲۸۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۳۹۵.    
۲۸۶. انشقاق/سوره۸۴، آیه۱۰.    
۲۸۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۹.    
۲۸۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۴۳.    
۲۸۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۰۲.    
۲۹۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۰۰.    
۲۹۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۳۹۶.    
۲۹۲. قرشی بنابی، علی‌اکبر، معاد از نظر قرآن و علم، ص۹۶-۱۰۹.
۲۹۳. نمل/سوره۲۷، آیه۴۰.    
۲۹۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۸۰.    
۲۹۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۳۶۲.    
۲۹۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۵۱۷.    
۲۹۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۳۴۸-۳۴۹.    
۲۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۸، ص۱۱۳.    
۲۹۹. مطففین/سوره۸۳، آیه۷.    
۳۰۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۸.    
۳۰۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۳۱.    
۳۰۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۳۸۱.    
۳۰۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۸۸.    
۳۰۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۳۶۵.    
۳۰۵. مطففین/سوره۸۳، آیه۱۸.    
۳۰۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۸.    
۳۰۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۳۴.    
۳۰۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۳۸۶.    
۳۰۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۹۲.    
۳۱۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۳۷۵.    
۳۱۱. فرقان/سوره۲۵، آیه۵.    
۳۱۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۱۸۱.    
۳۱۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۲۴۹.    
۳۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۵۳.    
۳۱۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۱۸۴.    
۳۱۶. نور/سوره۲۴، آیه۳۳.    
۳۱۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۱۱۳.    
۳۱۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۱۵۷.    
۳۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۲۰.    
۳۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۱۳۲.    
۳۲۱. توبه/سوره۹، آیه۶۰.    
۳۲۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۹۶.    
۳۲۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۳۱۰.    
۳۲۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۹، ص۴۱۶.    
۳۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۶۴.    
۳۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۳۰.    
۳۲۷. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی‌، ج۲، ص۹۳.    



قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله "کتب"، ج۶، ص۸۱.    






جعبه ابزار