• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پیروزی در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



پیروزی یا فیروزی به معنای غالب شدن بر دشمنان و نیز فوز و کامیابی است.
[۱] لغت‌نامه، ج۴، ص۵۱۹۱، «پیروزی».
[۲] ر. ك: برهان قاطع، ص ۲۷۹، «پيروزى».
معادل قرآنی این کلمه، ظفر، فتح و فوز است که هنگام کامیابی و گشایش به کار می‌رود.
[۵] فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ص۱۹۴.




از کاربرد واژه‌های پیروزی در قرآن می‌توان نتیجه گرفت که سه ماده فتح، ظفر و علوّ در آن‌جا که به معنای پیروزی به کار رفته‌اند به خداوند ارتباط داده شده و مخصوص مؤمنان گشته و تنها در پیروزی‌های ظاهری به کار رفته‌اند. ماده «نصر» نیز همچون موارد گذشته، آنجا که به معنای پیروزی آمده به خداوند نسبت داده شده و به صراحت از دیگران نفی گردیده است اما ماده «غلبه» از سوی خداوند در بیش‌تر موارد برای مؤمنان به کار رفته و تنها در یک مورد برای غیر مؤمنان استفاده شده است. نیز برای وعده پیروزی غیر مؤمنان، آنگاه که گویندگان سخن، کافران مانند شیطان و ساحران هستند از این ماده استفاده شده است. ماده غلبه تنها برای پیروزی‌های ظاهری به کار رفته است. دو ماده اظهار و سلطه نیز دارای معنای گسترده‌تری بوده، در پیروزی صالحان و کافران هر دو به کار رفته‌اند.

۱.۱ - نگاه کلی قرآن به پیروزی

پیروزی در قرآن کریم در معنایی گسترده‌تر از پیروزی ظاهری و مادی به کار رفته و رسیدن به فلاح و فوز اخروی نیز‌از سوی خداوند پیروزی دانسته شده است.
قرآن کریم در آیات متعددی بر این اصل تأکید میورزد که پیروزی تنها از سوی خداوند استو به صراحت آن را از دیگران نفی می‌کند:«و مَا النَّصرُ اِلاّ مِن عِندِ اللّه».
قرآن کریم پیروزی و غلبه ایمان راستین بر کفر را سنت الهی می‌داندو به مؤمنان بشارت و وعده فتح و ظفر می‌دهد؛ مادامی که آنان به لوازم ایمان خود پای‌بند باشند.
وعده پیروزی اسلام، انبیا، حزب اللّهو جنداللّهنیز در همین راستاست.


در بخشی از آیات به برخی آثار پیروزی مؤمنان اشاره شده است.
بعضی از این آثار مانند شادمانی مؤمنان، ذلت کافرانو اندوه منافقانو پشیمانی آنان از همراهی نکردن مؤمنانپیامدی است که در همه پیروزیهای مؤمنان خود را نشان می‌دهد؛ اما بعضی دیگر مانند گرویدن دسته‌های بسیاری به اسلام در فتح مکه، ایمان ساحران پس از پیروزی حضرت موسیو... آثار پیروزی خاصی را بازگو می‌کنند.
در آیات دیگری پاره‌ای از آثار پیروزی کافران مانند آزمایش مؤمنانو شناسایی مؤمنان از منافقانآمده است.


شکست و پيروزى در جنگ، وسيله‌اى براى آزمايش الهى و نابودى تدريجى كافران:
«... وتلك الأيّام نداولها بين النّاس ... وليمحّص اللّه الّذين ءامنوا ويمحق الكفرين؛ ... و ما اين روزها (ى پيروزى و شكست) را در ميان مردم مى‌گردانيم (كه اين خاصيت زندگى جهان است) ... و تا خداوند افراد با ايمان را خالص گرداند (و ورزيده شوند) و كافران را تدريجا نابود سازد.»
«محق» به معناى نابودی تدريجى است.


خداوند، منشأ هر پيروزى:
«أم حسبتم أن تدخلوا الجنّة ولمّا يأتكم مّثل الّذين خلوا من قبلكم مّسّتهم البأساءوالضّرّاء وزلزلوا حتّى‌ يقول الرّسول والّذين ءامنوا معه متى‌ نصر اللّه ألا إنّ نصر اللّه قريب؛آيا گمان كرديد داخل بهشت مي‌شويد، بيآنكه حوادثي همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان كه گرفتاريها و ناراحتيها به آنها رسيد، و آن چنان ناراحت شدند كه پيامبر و افرادي كه ايمان آورده بودند گفتند: پس ياري خدا كي خواهد آمد؟! (در اين هنگام، تقاضاي ياري از او كردند، و به آنها گفته شد:) آگاه باشيد، ياري خدا نزديك است!»
۲. «... قاتل معه ربّيّون كثير فما وهنوا ...• فاتل- هم اللّه ثواب الدّنيا ...؛ چه بسيار پيامبراني كه مردان الهي فراواني به همراه آنها جنگ كردند، آنها هيچگاه سست نشدند... از اين رو خداوند پاداش اين جهان را به آن‌ها داد ....» «ثواب الدّنيا» به پيروزى تفسير شده است.
و نیز :


فتح در نظر عارفان عبارت است از گشایش ابواب معارف و علوم و مکاشفات از جانب حق بعد از آنکه آن ابواب بر او بسته است.
[۹۷] چهل حدیث، ص۳۴۱.

در برخی تفاسیر عرفانی آیاتی که در آنها از پیروزی سخن گفته شده بر همین معنا حمل شده است.
[۹۸] مخزن العرفان، ج۱۲، ص۱۸۸.

از سوی دیگر بعضی از آیات پیروزی در کتب عرفانی برای تقسیم بندی عالم فتح (از عوالم دوازده‌گانه و از مقدمات عالم خلوص) استفاده شده است.
[۹۹] تحفة الملوک، ص۱۱۶.


۵.۱ - اقسام فتح از دیدگاه عرفاء

از منظر عارفان فتح به سه قسم تقسیم می‌شود و برای هریک از این اقسام به آیاتی از قرآن استناد کرده‌اند:
۱. فتح قریب و آن عبارت است از ظهور به کمالات روحی و قلبی، پس از عبور از منازل نفسی، با استفاده از آیه شریفه «نَصرٌ مِنَ اللّهِ و فَتحٌ قَریب».
۲. فتح مبین و آن ظهور به مقام ولایت و تجلیات انوار اسمای الهی است که صفات روح و قلب را فانی و کمالات سرّ را ثابت می‌کند، با استناد به آیه «اِنّا فَتَحنا لَکَ فَتحـًا مُبینـا».
۳. فتح مطلق و آن همان تجلی ذات احدیت و استغراق در عین جمع با فنای رسوم خلقی است، با بهره‌گیری از آیه «اِذا جاءَ نَصرُ اللّهِ والفَتح؛».
[۱۰۳] مصباح الانس، ص۴۹ـ۵۲.

گرچه آن‌گونه که از تعبیرهای برخی عارفان برمی‌آید مقصود آنان از فتح، معنای لغوی آن (گشایش) است و در پاره‌ای از مکتوبات خود به این معنا تصریح کرده‌اند
[۱۰۴] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۶، ص۵۵۹.
[۱۰۵] الانوار الساطعه، ج۴، ص‌۵۲۴.
؛ اما با توجه به قرار گرفتن عالم فتح پس از عالم جهاد اکبر در زمره مقدمات عالم خلوص، نوعی پیوند معنایی بین اصطلاح عرفا و مفهوم متداول پیروزی برقرار می‌شود. این پیوند نیز از سوی برخی عارفان مورد توجه قرار گرفته است.
[۱۰۶] تحفة الملوک، ص۱۰۶ـ۱۰۷.

امام‌ خمینی با استناد به آیه (نَصرُ مِن اللهِ و فَتحٌ قریب) در بیان فتوحات و اقسام آن بر مشرب عرفانی و اصحاب قلوب معتقد است، فتح در مشرب عرفا یعنی گشایش ابواب معارف و عوارف و علوم و مکاشفات از جانب حق بعد از آنکه ابواب بر او مغلق و بسته بود.
به اعتقاد ایشان مادامی ‌که انسان در بیت مظلم نفس است و وابسته به تعلقات نفسانی است، جمیع ابواب معارف و مکاشفات به روی او مغلق است. اما اگر با ریاضت و انوار الهی از نفس ظلمانی خارج شد و منازل نفس را طی کند، فتح باب قلب به روی او شود و معارف در قلب وی ظهور کند و دارای مقام قلب گردد. به باور امام‌ خمینی این فتح را، فتح قریب گویند؛ زیرا که این فتح، اول فتوحات و اقرب آنهاست. اما مادامی ‌که سالک در عالم قلب است و رسوم و تعینات قلبی در او حکم‌فرماست، باب اسماء و صفات بر او بسته‌ است و هنگامی‌که به تجلیات اسمائی و صفاتی رسید از افعال گذشت، فتح مبین روی می‌دهد و باب اسماء و صفات بر روی او مفتوح می‌گردد و تحت غفاریت و ستاریت اسماء مغفور می‌گردد که آیه (اِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وَمَا تَاَخَّرَ) به آن اشاره دارد و این فتح باب ولایت است. البته در مواردی به اعتقاد امام‌ خمینی فتح مبین فتح کعبه قلب است به اخراج وساوس شیطانی. اما فتح مطلق همان ترک رسوم خلقی و فنای تعینات شهادی و غیبی است. به باور وی مادامی ‌که سالک در حجاب کثرت اسمائی و تعینات صفاتی است ابواب تجلیات ذاتی بر روی او بسته‌ است وقتی تمام تعینات خلقی و امری از بین رفت، تجلیات ذاتی احدی بر او باز می‌شود؛ یعنی فتح مطلق و ذنب مطلق مغفور می‌گردد. به اعتقاد امام‌ خمینی فتح قریب و فتح‌ مبین عام هستند اما فتح مطلق از مقامات خاصه ختمیه است.


۱. لغت‌نامه، ج۴، ص۵۱۹۱، «پیروزی».
۲. ر. ك: برهان قاطع، ص ۲۷۹، «پيروزى».
۳. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۴، ص۵۱۹، «ظفر».    
۴. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۳، ص‌۴۳۷، «فوز».    
۵. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ص۱۹۴.
۶. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۲، ص۵۳۶، «فتح».    
۷. فتح/سوره۴۸، آیه۱.    
۸. صف/سوره۶۱، آیه۱۳.    
۹. فتح/سوره۴۸، آیه۲۴.    
۱۰. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۹.    
۱۱. طه/سوره۲۰، آیه۲۰.    
۱۲. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۲۶.    
۱۳. انفال/سوره۸، آیه۱۰.    
۱۴. انفال/سوره۸، آیه۶۵.    
۱۵. مائده/سوره۵، آیه۵۶.    
۱۶. روم/سوره۳۰، آیه۲.    
۱۷. روم/سوره۳۰، آیه۳.    
۱۸. انفال/سوره۸، آیه۴۸.    
۱۹. شعراء/سوره۲۶، آیه۴۴.    
۲۰. توبه/سوره۹، آیه۳۳.    
۲۱. توبه/سوره۹، آیه۸.    
۲۲. نساء/سوره۴، آیه۹۰.    
۲۳. حشر/سوره۵۹، آیه۶.    
۲۴. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۲، ص۲۸۱، «زکو».    
۲۵. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۳، ص۴۲۶، «فلح».    
۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۹۰.    
۲۷. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۸۲.    
۲۸. صف/سوره۶۱، آیه۱۴.    
۲۹. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۲۶.    
۳۰. انفال/سوره۸، آیه۱۰.    
۳۱. شبر، عبدالله، تفسیر شبر، ص۱۰۲.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۳۸.    
۳۳. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۲۷.    
۳۴. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۲۸.    
۳۵. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۱۶.    
۳۶. توبه/سوره۹، آیه۳۳.    
۳۷. صف/سوره۶۱، آیه۹.    
۳۸. صافّات/سوره۳۷، آیه۱۷۱.    
۳۹. مجادله/سوره۵۸، آیه۲۱.    
۴۰. مائده/سوره۵، آیه۵۶.    
۴۱. مجادله/سوره۵۸، آیه۲۲.    
۴۲. صافّات/سوره۳۷، آیه۱۷۳.    
۴۳. توبه/سوره۹، آیه۱۴.    
۴۴. توبه/سوره۹، آیه۵۰.    
۴۵. مائده/سوره۵، آیه۵۲.    
۴۶. نصر/سوره۱۱۰، آیه۳-۱.    
۴۷. اعراف/سوره۷، آیه۱۲۲-۱۲۰.    
۴۸. طه/سوره۲۰، آیه۷۰.    
۴۹. شعراء/سوره۲۶، آیه۴۷-۴۶.    
۵۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۲۱-۱۲۰.    
۵۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۶۷.    
۵۲. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۰.    
۵۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۱.    
۵۴. مکارم شیرازی، ناصر،تفسیر نمونه،ج۳، ص۱۰۶.    
۵۵. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۸۴۵.    
۵۶. بقره/سوره۲، آیه۲۱۴.    
۵۷. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۶.    
۵۸. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۸.    
۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۸۵۵.    
۶۰. بقره/سوره۲، آیه۲۴۹.    
۶۱. بقره/سوره۲، آیه۲۵۱.    
۶۲. بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
۶۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳.    
۶۴. آل‌عمران/سوره۳، آیه۵۵.    
۶۵. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۲۳.    
۶۶. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۲۶.    
۶۷. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۵۲.    
۶۸. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۶۰.    
۶۹. نساء/سوره۴، آیه۷۳.    
۷۰. نساء/سوره۴، آیه۱۴۱.    
۷۱. مائده/سوره۵، آیه۵۲.    
۷۲. انعام/سوره۶، آیه۳۴.    
۷۳. انفال/سوره۸، آیه۱۰.    
۷۴. انفال/سوره۸، آیه۱۷.    
۷۵. انفال/سوره۸، آیه۲۶.    
۷۶. انفال/سوره۸، آیه۶۲.    
۷۷. توبه/سوره۹، آیه۱۴.    
۷۸. توبه/سوره۹، آیه۲۵.    
۷۹. توبه/سوره۹، آیه۴۰.    
۸۰. توبه/سوره۹، آیه۵۲.    
۸۱. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۱۰.    
۸۲. حج/سوره۲۲، آیه۳۹.    
۸۳. حج/سوره۲۲، آیه۴۰.    
۸۴. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۱۰.    
۸۵. روم/سوره۳۰، آیه۵.    
۸۶. روم/سوره۳۰، آیه۴۷.    
۸۷. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۵.    
۸۸. صافات/سوره۳۷، آیه۱۱۶.    
۸۹. غافر/سوره۴۰، آیه۵۱.    
۹۰. محمد/سوره۴۷، آیه۷.    
۹۱. فتح/سوره۴۸، آیه۱.    
۹۲. فتح/سوره۴۸، آیه۳.    
۹۳. فتح/سوره۴۸، آیه۲۴.    
۹۴. مجادله/سوره۵۸، آیه۲۱.    
۹۵. صف/سوره۶۱، آیه۱۳.    
۹۶. نصر/سوره۱۱۰، آیه۱.    
۹۷. چهل حدیث، ص۳۴۱.
۹۸. مخزن العرفان، ج۱۲، ص۱۸۸.
۹۹. تحفة الملوک، ص۱۱۶.
۱۰۰. صف/سوره۶۱، آیه۱۳.    
۱۰۱. فتح/سوره۴۸، آیه۱.    
۱۰۲. نصر/سوره۱۱۰، آیه۱.    
۱۰۳. مصباح الانس، ص۴۹ـ۵۲.
۱۰۴. دائرة المعارف قرآن کریم، ج۶، ص۵۵۹.
۱۰۵. الانوار الساطعه، ج۴، ص‌۵۲۴.
۱۰۶. تحفة الملوک، ص۱۰۶ـ۱۰۷.
۱۰۷. صف/سوره۶۱، آیه ۱۳.    
۱۰۸. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۰۹. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۰. فتح/سوره۴۸، آیه۲-۳.    
۱۱۱. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۲. خمینی، روح‌الله، سرّ الصلاة، ص۶۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۳. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۳۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۴. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۳۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    



دانشنامه موضوعی قرآن    
دانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «پیروزی».    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار