• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

غزوه تبوک

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




غزوه تبوک، آخرین غزوه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در ماه رجب سال نهم هجری قمری در منطقه تبوک اتفاق افتاد و سپاه اسلام بعد از چند روز توقف در تبوک، بدون درگیری به مدینه بازگشت.
بنابر روایات، امام علی (علیه‌السّلام) به فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه جانشین آن حضرت بود و بر اثر شماتت منافقان، نزد پیامبر رفته و حضرت برای خنثی کردن جوسازی منافقان حدیث منزلت را در شان امیرالمومنین (علیه‌السّلام) صادر نمودند.
از جمله دستاورد‌های این جنگ روشن شدن چهرۀ منافقان برای مسلمانان، ترور ناکام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در راه بازگشت و نزول آیاتی از سوره توبه و رسوایی و آشکار شدن اهداف و نقشه‌های بعدی منافقان بود.



در اغلب آثار برجای مانده از سیره‌نگارانِ نخستین، روایاتی درباره غزوه تبوک آمده است، اما این روایات در برخی موارد مهم، از جمله سبب وقوع این غزوه، اختلاف دارند. بنابر روایتی مشهور هدف پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این غزوه، مقابله با تحرکات و تدارک نظامی رومیان در نواحی شام بوده است. گفته شده است نبطیانی که برای فروش آرد و روغن به مدینه می‌رفتند، اخبار راجع به شام را به مسلمانان می‌رساندند و به‌همین سبب مردم مدینه هر روز از اخبار آن‌جا آگاهی می‌یافتند. روزی یکی از ایشان خبری بدین مضمون آورد که هِرقل، فرمانروای روم، سپاهی بزرگ فراهم آورده، اعراب قبایل لَخم و جُذام و غَسّان و عامله را با خود همراه کرده است، طلایع سپاه در ناحیه بَلقاء در شمال تبوک به سر می‌برند و فرمانروای روم به حمص آمده است. در روایت‌های دیگر، بدون اشاره به این مسئله، تنها آمده است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به قصد نبرد با رومیان از مدینه خارج شد.
[۵] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۶] محمد بن مسلم، زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۸] اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.

البته در سال ۸ق، اگرچه مسلمانان در نبرد مؤته با وجود شمار‌ اندک، در برابر سپاه روم با دلاوری ایستادند، اما سرانجام، فرماندهان خود، زید بن حارثه و جعفر بن ابی‌طالب را از دست دادند. یعقوبی انگیزه پیامبر را از این غزوه، خون‌خواهی جعفر بن ابی‌طالب دانسته است.


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بی‌درنگ به تدارک سپاه پرداخت و مسلمانان را به جهاد با رومیان برانگیخت. حتی شماری از اصحاب را برای گردآوری نیرو، به نزد قبایل دیگر نقاط گسیل داشت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همچنین مسلمانان را تشویق فرمود تا از اموال خود سپاه را تجهیز کنند. البته پاره‌ای شرایط خاص مانند گرمای سخت و اوضاع نامساعد اقتصادی برخی از اصحاب، بر دشواری‌ها می‌افزود
[۲۱] اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
چندان که سپاه مسلمانان را در این غزوه «جیش العُسرة» خوانده‌اند.
[۲۵] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
از این‌رو در این غزوه برخلاف غزوات دیگر، پیامبر قصد خود را به‌روشنی برای مردم بیان کرد تا برای نبرد آماده شوند. پیامبر نخست در ثَنیّة الوداع در نزدیکی مدینه اردو زد و سپس با سپاهی بالغ بر سی هزار تن به سوی شمال مدینه و مرزهای روم به راه افتاد.


پس از آن‌که حضرت رسول قصد خویش را از نبرد با رومیان آشکار کرد، برخی از اصحاب و به‌ویژه منافقان مدینه از حضور در سپاه تن زدند یا کوشیدند در دل مسلمانان از نتیجه نبرد با روم هراس بیفکنند.
[۳۰] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(برای آگاهی از مقابلۀ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اقدامات آنان به آدرس ذیل رجوع شود. )
می‌توان حدس زد که تأکید پیامبر برای رفتن به این سفر جنگی، بیش از احساس خطر از جانب رومیان، به سبب مسائلی بود که در مدینه وجود داشت و این سفر برخی از آن‌ها را آشکار کرد. تبلیغات وسیع منافقان مدینه برای پراکندن مسلمانان و صف آرایی نیروهای عبداللّه بن ابیّ در برابر سپاه پیامبر و سپس بازگشت منافقان به مدینه و بنابر روایتی، سوء قصد به جان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به هنگام بازگشت از تبوک،
[۳۷] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۱، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
مؤیدهایی بر این‌نظر است.


با همه خیانت منافقان، سپاه انبوهی از مسلمانان فراهم آمد، در اوایل رجب ۹/ اکتبر ۶۳۰ به‌سوی مرزهای روم در شمال شبه‌ جزیره به راه افتاد. البته عبدالله بن اُبَی و یارانش در برابر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) صف‌آرایی کردند و شماری دیگر از منافقان نیز از همراهی آن حضرت تن زدند. (برای آگاهی از تحلیلی از رفتار منافقان به آدرس ذیل رجوع شود.
[۴۴] Watt W M, Muhammad at Medina, Oxford, ۱۹۵۶، p۱۹۰-۱۹۱.
)


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سپاهیان اسلام پس از طی منازلی به تبوک رسیدند و حدود بیست شب در آن‌جا ماند، ولی اثری از رومیان دیده نشد. بنابر روایت واقدی، در همان‌جا آشکار شد که خبر لشکرکشی رومیان درست نبوده است، ولی بنابر برخی روایات دیگر، فرمانروای روم نمایندگانی نزد پیامبر فرستاد که مورد توجه و لطف آن حضرت قرار گرفتند. در نهایت پیامبر در رمضان سال نهم به مدینه بازگشت.


غزوۀ تبوک دستاوردهایی برای مسلمانان به دنبال داشت:

۶.۱ - بستن پیمان صلح

خالد بن ولید به فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اُکَیدر بن عبدالملک، فرمانروای مسیحی دومة الجندل را پس از‌ اندکی جنگ و گریز به مدینه آورد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با وی به شرط پرداخت جزیه پیمان صلح بست.
[۵۵] اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۸، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
[۵۷] Watt W M, Muhammad at Medina, Oxford, ۱۹۵۶، p۱۱۵.
همچنین با اهالی اذرح (ه‌ م) و جربا و ایله نیز پیمان‌های مشابهی منعقد گردید.

۶.۲ - صدور حدیث منزلت

بنابر روایات، امام علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) که در همۀ غزوه‌ها حضور داشت، در این غزوه به فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه جانشین آن حضرت بود و این موضوع، موجب گفت‌وگوهایی در میان منافقان گردید، چندان‌که امام (علیه‌السّلام) بی‌درنگ سلاح برگرفت و در میانۀ راه به سپاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیوست، اما پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آن حضرت سخنی بدین مضمون فرمود که «نمی‌خواهی برای من، همچون‌ هارون برای موسی باشی؟» و امام (علیه‌السّلام) به مدینه بازگشت.
این سخن که بعدها به «حدیث منزلت» شهرت یافت، از جمله مناقب امام علی (علیه‌السّلام) است که در آثار روایی به طرق گوناگون روایت گردید و به عنوان یکی از ادلۀ حقانیت خلافت بلافصل آن حضرت پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شمرده می‌شود. (برای آگاهی از طرق حدیثی این روایت به آدرس ذیل رجوع شود.
[۷۹] کنتوری، حامدحسین، عبقات الانوار، حدیث منزلت، اصفهان، ۱۳۶۶ش.
)

۶.۳ - آشکار شدن چهره منافقان

این غزوه همچنین چهرۀ منافقان را برای مسلمانان آشکارتر کرد، از جمله توطئۀ شماری از ایشان در راه بازگشت، در سوء‌ قصد نسبت به جان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با هوشیاری برخی از اصحاب ناکام ماند. با این‌همه، تحمل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و حتی نرم‌خویی آن حضرت با آنان و کسانی که از همراهی ایشان سرپیچی کردند، بسی آموزنده و تامل‌برانگیز است.
[۸۲] اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۳۰۰، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
چنان‌که پس از بازگشت، عذر منافقان را پذیرفت و حتی ۳ تن از مسلمانان که از شرکت در این سفر خودداری کرده بودند و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مسلمانان فرمان داده بود تا کسی با ایشان سخن نگوید، با نزول آیات ۱۱۷ تا ۱۱۹ از سوره توبه بخشیده شدند.
[۸۹] اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۵، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
[۹۲] زهری، محمد بن مسلم، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۱، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(برای آگاهی از آیاتی که در شان غزوۀ تبوک نازل شده، به آدرس ذیل رجوع شود.)
غزوه تبوک و آیاتی که در شأن آن نازل شد، منافقان را رسوا و اهداف و نقشه‌های بعدی آنان را برملا کرد و تأثیری بزرگ در گسترش و نفوذ اسلام در سراسر جزیرة العرب نهاد.


(۱) ابن بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم ۱۴۰۷.
(۲) ابن تیمیه، أحمد بن عبدالحليم، منهاج السنة النبویه، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۳) ابن قدامه، عبدالله بن أحمد، کتاب التوّابین، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
(۴) ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
(۵) جاحظ، عمرو بن بحر، العثمانیه، چاپ عبدالسلام محمدهارون، (قاهره) ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
(۶) زهری، محمد بن مسلم، المغازی النبویه، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۷) طبرسی، فضل بن حسن، اِعلام الوری ' بأعلام الهدی '، قم ۱۴۱۷.
(۸) عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۹) علم الهدی، علی بن حسین، الشافی فی الامامه، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران ۱۴۱۰.
(۱۰) کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.
(۱۱) نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.
(۱۲) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
(۱۳) ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، المکتبة التجاریه.
(۱۴) ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف.
(۱۵) امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۶) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
(۱۷) بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۳م.
(۱۸) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
(۱۹) صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی والرشاد.
(۲۰) طبری، محمد بن جریر، تاریخ.
(۲۱) حلی، حسن بن یوسف، انوارالملکوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، قم، ۱۳۶۳ش.
(۲۲) قرآن مجید.
(۲۳) کنتوری، حامدحسین، عبقات الانوار، حدیث منزلت، اصفهان، ۱۳۶۶ش.
(۲۴) مفید، محمد بن محمد، الارشاد، قم، ۱۴۱۳ق.
(۲۵) اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
(۲۶) واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
(۲۷) یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، ۱۹۶۰م.
(۲۸) Watt، W M، Muhammad at Medina، Oxford، ۱۹۵۶.


۱. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۸۹-۹۹۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.    
۳. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۵، بیروت، دارصادر.    
۴. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی والرشاد، ج۵، ص۴۷۹.    
۵. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۶. محمد بن مسلم، زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۷. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۰-۱۰۱.    
۸. اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
۹. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۳.    
۱۰. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۷۵۵بب‌، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۱۱. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۳۶-۴۲.    
۱۲. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، ج۲، ص۶۷.    
۱۳. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۱۴. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۳.    
۱۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۱-۱۰۲.    
۱۶. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۱۷. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۵، بیروت، دارصادر.    
۱۸. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۱-۹۹۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۱۹. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۵، بیروت، دارصادر.    
۲۰. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، ج۲، ص۶۷، بیروت، ۱۹۶۰م.    
۲۱. اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۲۹۴، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
۲۲. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۳.    
۲۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۱.    
۲۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸.    
۲۵. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۲۶. واقدی، محمد بن عمر، = المغازی، ج۳، ص۹۹۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۲۷. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۲۸. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۰۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۲۹. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲،ص۹۸.    
۳۰. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۳۱. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۵- ۹۹۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۳۲. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۴، ص۹۴۴.    
۳۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۱- ۱۰۲.    
۳۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۸.    
۳۵. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۶.    
۳۶. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۳.    
۳۷. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه (صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم)، ج۱، ص۲۲۱، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۷، قم ۱۴۱۷.    
۳۹. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۵-۹۹۶، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۴۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸.    
۴۱. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۰۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۴۲. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۰۳، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۴۳. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۶.    
۴۴. Watt W M, Muhammad at Medina, Oxford, ۱۹۵۶، p۱۹۰-۱۹۱.
۴۵. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۱۹، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۴۶. واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، ج۳، ص۹۹۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۴۷. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۱۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۴۸. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۵.    
۴۹. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۱۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۵۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.    
۵۱. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۱۹-۱۰۲۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۵۲. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۵۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۵۳. یعقوبی، احمد به اسحاق، تاریخ، ج۲، ص۶۸.    
۵۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۱۱۱.    
۵۵. اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۸، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
۵۶. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۲۹-۱۰۳۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۵۷. Watt W M, Muhammad at Medina, Oxford, ۱۹۵۶، p۱۱۵.
۵۸. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۶.    
۵۹. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۶۸.    
۶۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۸- ۱۰۹.    
۶۱. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۶۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۳م.    
۶۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۸-۱۰۹.    
۶۳. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۲۳۵۲۳۶.    
۶۴. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۶-۹۴۷.    
۶۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.    
۶۶. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۴۶-۹۴۷.    
۶۷. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.    
۶۸. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی والرشاد، ج۵، ص۴۴۱.    
۶۹. کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، ج۱، ص۴۹۹-۵۴۲، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.    
۷۰. ابن بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۲۶، قم ۱۴۰۷.    
۷۱. مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۱۵۴- ۱۵۸، قم، ۱۴۱۳ق.    
۷۲. ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، ج۱، ص۲۰۹.    
۷۳. حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش محمد نجمی زنجانی، قم، ۱۳۶۳ش.    
۷۴. امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۳، ص۱۹۸-۲۰۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.    
۷۵. علم الهدی، علی بن حسین، الشافی فی الامامه، ج۳، ص۵، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران ۱۴۱۰.    
۷۶. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، ج۱، ص۲۳۰، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.    
۷۷. جاحظ، عمرو بن بحر، العثمانیه، ج۱، ص۱۵۳-۱۶۰، چاپ عبدالسلام محمدهارون، (قاهره) ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.    
۷۸. ابن تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویه، ج۷، ص۳۲۵، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.    
۷۹. کنتوری، حامدحسین، عبقات الانوار، حدیث منزلت، اصفهان، ۱۳۶۶ش.
۸۰. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۴۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۸۱. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی والرشاد، ج۵، ص۴۶۶.    
۸۲. اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۳۰۰، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
۸۳. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارصادر.    
۸۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۰۷.    
۸۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۱۱.    
۸۶. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۵۷-۹۵۸.    
۸۷. توبه/سوره۹، آیه۱۱۷.    
۸۸. توبه/سوره۹، آیه۱۱۹.    
۸۹. اسدی، موسی بن عقبه، المغازی، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۵، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
۹۰. ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۴، ص۹۶۳.    
۹۱. طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۳، ص۱۱۱.    
۹۲. زهری، محمد بن مسلم، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۱، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۹۳. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۴۹- ۱۰۵۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.    
۹۴. ابن قدامه، عبدالله بن احمد، التوّابین، ج۱، ص۹۲ -۹۶، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.    
۹۵. توبه/سوره۹، آیه۳۸.    
۹۶. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۶۰ بب‌، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    



بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «غزوه تبوک»، شماره۳۲۵۷.    
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تبوک».    






جعبه ابزار