• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

موسسات فرهنگی آستان قدس رضوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی، سازمانی در شهر مشهد است که شامل حرم مطهر امام ‌رضا (علیه‌السّلام) و مجموعه بیوتات وابسته به آن، مؤسسات فرهنگی، موقوفات و تشکیلات اداری تابع آن می‌شود. در این مقاله به بررسی بخشی از این سازمان یعنی مؤسسات فرهنگی می‌پردازیم. از مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی می‌توان کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامی، مؤسسه پژوهش‌های اسلامی، بنیاد فرهنگی رضوی و مؤسسه چاپ و انتشارات را نام برد. 
موسسات فرهنگی آستان قدس رضوی
astan
آستان قدس رضوی
نامموسسات فرهنگی آستان قدس رضوی
کاربریفعالیت‌های گسترده فرهنگی
مکان ایران، مشهد
اهدافتبدیل شدن به قطب فرهنگی جهان اسلام و مرجعيت علمی در توليد و ترويج معارف اسلامی
وضعیت کنونی فعال




درباره کتابخانه آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. با توجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآن‌ها و کتاب‌های وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف‌نامه‌های مرقوم در پشت برخی کتاب‌ها و قرآن‌ها می‌توان دریافت. کهن‌ترین نسخه‌های موجود، قرآنی است که در ۳۹۳ق/۱۰۰۳م وقف شده ‌است. همچنین جزواتی هست که واقف آن ابوالبرکات علی‌ بن حسین بوده و در ۴۲۱ق/۱۰۳۰م وقف شده ‌است. غیر از این‌ها می‌توان از قرآنی مربوط به سده ۵ق/۱۱م که توسط شَهْرْسِتّی دختر امیرابوالعباس خسرو پسر رکن‌الدوله دیلمی وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآن‌ها و کتاب‌هایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‌شده ‌است. مثلاً در زاویه جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «قرآن‌خانه» که قرآن‌های خطی را در آنجا نگاه می‌داشته‌اند. در وقف‌نامه کتاب غایة‌الوصول (۸۲۵ق/۱۴۲۲م) جمله «خزانةالکتب» به چشم می‌خورد.

۱.۱ - حمله ازبک‌ها

از همین‌جا معلوم می‌شود که در قرن ۹ق/۱۵م کتابخانه‌ای در آستان قدس بوده‌ است. با حمله ازبک‌ها در ۹۹۸ق/۱۵۹۰م، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآن‌ها و کتاب‌های نفیس آن از میان رفت. اسکندربیک منشی با ذکر «کتابخانه سرکار فیض» در عالم‌آرای عباسی به این معنی تصریح کرده‌ است.
[۱] اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، ج۲، ص۸۲۷.
پس از آن، شاه‌عباس با گردآوری کتاب‌های باقی‌مانده و آنچه خود او یا شیخ‌ بهایی وقف کرد، کتابخانه جدید را پدید آورد و مدیری برای آن تعیین کرد.

۱.۲ - دوره افشاریان

در روزگار افشاریان این کتابخانه دایر و مورد استفاده بود. نادرشاه نیز کتاب‌هایی وقف کتابخانه کرد. در طومارِ علیشاه (بخش چهارم همین مقاله) اسامی کارکنان کتابخانه (در آن زمان) با ذکر شغل و حقوقشان آمده است.

۱.۳ - دوره قاجاریه

در روزگار قاجاریان نیز کتابخانه مورد توجه و استفاده بوده‌ است. در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بناهای قدیمی واقع در ضلع شرقی موزه را برچیدند؛ و به جای آن تالاری برای موزه در ۳ طبقه بنا نهادند، این ساختمان از جنوب به صحن موزه و از غرب به کتابخانه پیوسته و ضلع شمالی آن پشت ساختمان‌های صحن جدید واقع بود که از آن راهی به صحن جدید گشوده بودند.این ساختمان را بعداً برچیدند و فضای آن را به محوطه صحن امام افزودند.

۱.۴ - دوره معاصر

در ۱۳۵۳ش در ضلع شرقی صحن امام، ساختمان جدیدی برای کتابخانه، خزانه و موزه با بیش از ۰۰۰ «۱۰ مـ ۲ زیربنا در ۵ طبقه ساخته شد. ۲ طبقه این بنا پایین‌تر از سطح زمین و ۳ طبقه دیگر بالا‌تر از سطح زمین است. هر طبقه از آن دارای ۰۰۰ «۲ مـ ۲ زیربناست. یکی از ۲ طبقه زیرین به خزانه آستانه و دیگری به مخزن کتاب‌های خطی و تالار نمایشگاه اختصاص یافته است. دیوارهای این ۲ قسمت دارای درهای ایمنی ویژه و دیوارهای بتونی است.

در طبقه همکف، تالار موزه واقع است. طبقه اول دارای ۲ سالن مطالعه مجزا برای آقایان و بانوان است. این بخش نیز دارای بالابَرِ ویژه کتاب و خدمات لازم است. در طبقه دوم، مخزن کتاب واقع است و بخشی از آن نیز به سازمان اداری کتابخانه اختصاص داده شده ‌است. در سراسر این ساختمان، تجهیزات ویژه‌ای برای نگاهداری کتاب و اشیاء نفیس موزه مانند تأسیسات ایمنی، تلویزیون مداربسته، وسال آتش‌نشانی و دستگاه‌های تهویه و حرارت مرکزی و دستگاه ویژه تنظیم حرارت برای محیط نفیس نیز تدابیری به‌کاررفته است.

این قرآن‌ها و کتاب‌ها در ویترین‌های گوناگون قرار گفته است تا در معرض دید باشد. کتابخانه آستان قدس، گنجینه‌ای عظیم و نفیس از قرآن‌ها و کتاب‌های خطی است که در طی چند قرن در آنجا گرد آمده و غالب آن‌ها کمیاب و برخی منحصربه‌فرد است. افزون بر این، تعداد زیادی مرقعات گران‌بهای خطی از آثار اساتید بزرگ خط در کتابخانه نگهداری می‌شود. تعداد قرآن‌های نفیس خطی به خط کوفی و نسخ و ثلث ۲۹۰ «۲ نسخه است که نفیس‌ترینِ آن‌ها در گنجینه قرآن نگهداری می‌شود. بسیاری از این قرآن‌ها مُذَهَّب و در تعدادی از آن‌ها تمام آیات با آب‌طلا نوشته شده ‌است.

کتابخانه ملک در تهران و کتابخانه وزیری در یزد، از سوی حاج‌حسین‌آقاملک و حاج‌سیدعلی‌محمد وزیری بانیان آن‌ها، وقف کتابخانه آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‌شود. کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز دارای ۲ شعبه به نام‌های کتابخانه مسجدالرضا موسوم به شعبات ۱ و ۲ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر این‌ها کتابخانه مروج یزد و کتابخانه نائین از کتابخانه‌های تابع کتابخانه مرکزی آستان قدس به شمار می‌روند.

تعداد کتب آستان قدس مطابق آمار ۱۳۶۴ش از این قرار است: تعداد کتاب‌های چاپی ۰۰۰ «۱۴۹ جلد، تعداد کتاب‌های خطی ۰۷۰ «۱۵ جلد، تعداد قرآن‌های نفیس خطی ۲۹۰ «۲ جلد، تعداد جزوات خطی ۷۵۰ «۸ جلد، تعداد کتاب‌های کتابخانه‌های وابسته ۰۰۰ «۱۵ جلد و تعداد کل کتاب‌های آستان قدس رضوی ۱۱۰ «۱۹۰ جلد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابان‌های طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت ۰۰۰ «۱۲ مـ ۲، با ۳ طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک‌میلیون کتاب را خواهد داشت.

۱.۵ - گنجینه قرآن

یکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینه قرآن است. در ۱۳۴۲ش، قرآن‌هایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و سایر امتیازات، منحصر به‌ فرد بود، در یکجا به نام گنجینه قرآن گردآوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهن‌ترین قرآن خطی این گنجینه را ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود غزنوی در ربیع‌الاول ۳۹۳ق/ژانویه ۱۰۰۳م وقف حرم رضوی کرده‌ است. جدید‌ترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن ۹ق/۱۵م با عبارت «بایْسُنْقُر بن شاهرخ‌ بن تیمور گورکان» که در ۱۳۴۷ش وقف آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآن‌هایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از ۲۰۰ نسخه است.


در موزه آستان قدس نیز اشیاء بسیار نفیس و غالباً بی‌همتایی نگهداری می‌شود که در طی قرون مختلف در خزانه رضوی گرد آمده است. اشیاء موزه شامل سکّه‌های نفیس از دوره‌های قبل از اسلام و پس از آن، جواهرات گران‌بها، قالیچه‌های نفیس، شمشیر‌ها و خنجرهای مرصّع متعلق به امیران و حاکمان دوره‌های مختلف، منبر، سنگاب، شمعدان، چلچراغ و بسیاری اشیاء دیگر است که اکنون همگی طبقه‌بندی شده و در معرض دید عموم قرار دارند. درآمد موزه صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‌شود. غیر از موزه مرکزی آستان قدس، موزه ملک‌آباد در محل کاخ شاه سابق، وابسته به آستان قدس و نیز موزه مردم‌شناسی، از موزه‌های تابع آستان قدس و تشکیلات اداری آن به شمار می‌روند.


این دانشگاه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم میرزا جعفر، به انضمام مدرسه خیرات‌خان و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای ۲۲ کلاس درس، ۲۵۰ اتاق خواب، مسجد، رختشوی‌خانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف‌سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به ۰۰۰ «۲۲ مترمربع می‌رسد.


این مؤسسه در ۱۳۶۴ش به منظور تحقیق در زمینه معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی، زبان‌های خارجی، نشر کتاب و مجلات ادواری، با همکاری استادان دانشگاه و حوزه علمیّه تأسیس شد. مؤسسه نامبرده در بلوار شهید منتظری (تلویزیون) واقع است.


بنیاد فرهنگی رضوی مؤسسه‌ای است پژوهشی و آموزشی، شامل مجموعه‌ای از دبستان تا دانشگاه که طالبان علم از آغاز برای ورود به دوره تحصیلات عالی در مجموعه‌های آموزشی آن به تحصیل می‌پردازند.


این تشکیلات در ۱۳۶۲ش تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تألیف و ترجمه و تصحیح و نشر کتب و آثار مربوط به معارف اسلامی و تحقیقات نوین در علوم و فنون مختلف است. این مؤسسه در خیابان کوه‌سنگی مشهد واقع است.


۱. اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، ج۲، ص۸۲۷.



دانشنامه بزرگ اسلامی، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آستان قدس رضوی»، ج۱، ص۱۹۹.    






جعبه ابزار