• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

میقات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





راه‌هایی که خدواند برای ورود به بیت الله الحرام بیان فرموده و رسول گرامی اسلام جایگاه و زمان آن را معین فرموده است را میقات گویند.
محرم شدن جهت عمره و حج از مواقیت پنج‌گانه‌ است که معین گردیده است.

فهرست مندرجات

۱ - شرافت کعبه
۲ - تعریف میقات
۳ - معرفی مواقیت در روایات
       ۳.۱ - تفاوت مواقیت در برخی روایات
۴ - جایگاه میقات در حج
       ۴.۱ - حالت امام صادق در میقات
       ۴.۲ - شروع حج از میقات
       ۴.۳ - میقات و احرام در کلام امام سجاد
۵ - بررسی واژه میقات
       ۵.۱ - بحث علما در واژه میقات
              ۵.۱.۱ - نظر سلطان العلما
              ۵.۱.۲ - نظر شهید اول
              ۵.۱.۳ - نظر طریحی
۶ - مواقیت در اصطلاح
۷ - اقسام میقات
۸ - میقات زمانی
       ۸.۱ - ادله علما در میقات زمانی
۹ - میقات مکانی
       ۹.۱ - فاصله بیش از ۱۶ فرسخ از مکه
              ۹.۱.۱ - نظرات فقها
       ۹.۲ - أدنی الحلّ
              ۹.۲.۱ - مسجد تنعیم
              ۹.۲.۲ - الحُدَیْبِیَّة
              ۹.۲.۳ - جِعْرانَةُ
۱۰ - احکام احرام از أدنی الحل
۱۱ - تاریخچه میقات‌های پنج‌گانه
۱۲ - مسجد شجره
       ۱۲.۱ - اسامی دیگر این میقات
       ۱۲.۲ - موقعیت جغرافیایی مسجد شجره
       ۱۲.۳ - جایگاه مسجد شجره بین مواقیت
              ۱۲.۳.۱ - مسجد شجره در کلام امام صادق
       ۱۲.۴ - احرام پیامبر از مسجد شجره
              ۱۲.۴.۱ - سال هشتم هجرت
              ۱۲.۴.۲ - عمرةالقضاء
              ۱۲.۴.۳ - حجّةالوداع
       ۱۲.۵ - ساختمان مسجد شجره
       ۱۲.۶ - مستحباب مسجد شجره
       ۱۲.۷ - مسجد شجره در سفرنامه‌ها
۱۳ - جُحْفَه
       ۱۳.۱ - نظرات در مراحل جُحْفَه
              ۱۳.۱.۱ - نظر السکری
              ۱۳.۱.۲ - نظر صاحب معجم معالم
       ۱۳.۲ - تعریف مرحله
       ۱۳.۳ - نام دیگر مَهْیَعَه
       ۱۳.۴ - علت نام‌گذاری جحفه
       ۱۳.۵ - جایگاه جحفه در بین مواقیت
              ۱۳.۵.۱ - جمع‌بندی روایات
۱۴ - وادی عقیق
       ۱۴.۱ - اختلاف در تعدا وادی عیقیق
              ۱۴.۱.۱ - نظر الحموی
              ۱۴.۱.۲ - نظر عاتق بن غیث بلادی
              ۱۴.۱.۳ - هیم محمد شلتوت
       ۱۴.۲ - وادی عقیق در روایات
       ۱۴.۳ - موقعیت جغرافیایی وادی عقیق
       ۱۴.۴ - فاصله وادی عقیق تا مدینه
۱۵ - قرن المنازل
       ۱۵.۱ - معرفی قرن المنازل
       ۱۵.۲ - مسافت قرن المنازل تا مکه
۱۶ - یَلَمْلَمْ
       ۱۶.۱ - موقعیت جغرافیایی یَلَمْلَمْ
۱۷ - پانویس
۱۸ - منبع


رفتن به سوی حرم أمن الهی و کعبه معظّمه همراه با بریدن از خود و وابستگی نفسانی، از سویی انسان را میهمان آفریدگار جهان و صاحب خانه می‌کند و از سوی دیگر او را به دریای بی‌کران انسان‌های پاک و دعوت شده به سوی حق متصل می‌نماید؛ زیـرا کعـبه اوّلین خانه روی زمین، محلّ طواف ملائکة الله و همـه انبیـای عظام ـ علیهم‌السلام ـ از آدم ـ ع ـ تا خاتم ـ ص ـ بوده و شرافتی بس عظیم دارد.


ورود به بیت الله الحرام، پروانه‌وار گشتن در اطراف کعبه و لمس حجرالاسود و استشمام بادهای بهشتی از رکن یمانی، از راهی میسّر است که خدای سبحان ـ آن را بیان کرده و رسول گرامیش ـ ص ـ جایگاه و زمان آن را معین نموده است. آن‌هم با لباسی ساده و به‌دور از فخر و زینت و با شرایطی خاص.


امام صادق ـ علیهالسلام ـ فرمودند: «محرم شدن جهت عمره و حج، از مواقیت پنج‌گانه‌ای است که رسول خدا ـ ص ـ آن را معین نمود»، سپس فرمود: «رسول خداـ ص ـ برای اهل مدینه و کسانی که از آنجا به مکه می‌روند، ذوالحلیفه (مسجد شجره) و برای آنان که از شامات می‌آیند. جحفه و برای اهل نجد و عراق وادی عقیق و برای اهل طائف و آنانی که از آن مسیر عبور می‌کنند قرن‌ المنازل و برای اهل یمن و عبور کنندگان از آن مسیر یلملم را میقات قرار داد.» آنگاه فرمود: «کسی که قصد خانه خدا را دارد، نباید از غیر این میقات‌ها عبور کند.»
[۲] باب فروع کافی، ج۴، ص۳۱۹، ح۲.
[۳] صحیح البخاری، ج۲، ص۲۴۰.
[۴] صحیح مسلم، ج۲، ص۸۳۸، باب «مواقیت الحج و العمرة».
[۶] الفقه علی المذاهب الأربعة، ج۱، ص۶۴۰، مواقیت الإحرام.


۳.۱ - تفاوت مواقیت در برخی روایات

باید گفت مضمون بالا در روایات زیادی دیده می‌شود لیکن در بعضی به‌ جای «أهل نجد»، «أهل عراق» ذکر شده و به جای «أهل شامات»، «مغرب» را آورده‌اند، که در حقیقت تفاوت چندانی ندارد؛ زیرا همه روایات باب درصدد بیان جهت میقات‌ها است. لذا در بعضی از کتاب‌های فقهی، میقات جحفه را برای أهل مصر، شام، مغرب، اندلس، روم و... نوشته‌اند و برای اهل عراق و کسانی که در مشرق زمین هستند ذات عرق را و برای اهل یمن و هند و... یلملم را میقات دانسته‌اند پس این‌ها در صدد بیان جهت میقات‌ها بوده‌اند.


میقات‌های پنج‌گانه که از هر سوی، محیط بر شهر مکه و حرم أمن الهی است، گویا مدخل‌ها و درب‌های ورودی برای میهمانان پروردگار متعالند؛ آنانی که از اطراف کره زمین خوانده شده‌اند و مصداق «یأتون من کل فجّ عمیق» گردیده‌اند و می‌خواهند مراسم حج ابراهیمی را به جای آورند.
میقات اولین محلّی است که حاجی اعلان حضور می‌کند و در مقابل خالق یکتا خود را برهنه از همه وابستگی‌ها نموده و با حالتی خالصانه فریاد: «لبیک ألّلهمّ لبیّک...» برمی‌آورد. این حضور و شهود است و شاید یکی از اعلی مراتب آن است که زبان اولیای خدا را کُند می‌کند و توان لبیک گفتن را از آنان می‌گیرد.

۴.۱ - حالت امام صادق در میقات

همچنان‌که مالک بن انس می‌گوید: به همراه جعفر بن محمد ـ علیه‌االسلام ـ جهت به‌جا آوردن مناسک حج رفتم، چون به میقات رسیدم، آن حضرت را دیدم که در حالت احرام هرچه می‌خواست «لبیک» بر زبان جاری کند، صدا در گلویش قطع می‌گردید و حالش دگرگون می‌شد بطوری‌که نزدیک بود از روی مرکب به زمین افتد. عرض کردم، ای فرزند رسول خدا بگو ذکر «تلبیه» را. در جوابم فرمود: چگونه بگویم «لبّیک اللّهم لبّیک» و حال آنکه در حضورش ایستاده‌ام، می‌ترسم جواب آید: «لا لبّیک و لاسعدیک».
[۸] دراسات و أبحاث، ص۳۰۶.
[۱۰] الحج فی الکتاب و السنّة، ص۳۷۵.


۴.۲ - شروع حج از میقات

پس میقات جایگاهی است که زیارت بیت الله الحرام از آن جا شروع می‌شود و قاصد حجّ نمی‌تواند بدون احرام از میقات عبور کند و یا قبل از آن محرم گردد ـ مگر در صورت نذر ـ لذا کسانی که از کشورهای مختلف و راه های دور عزم مکّه کرده‌اند و می‌خواهند حجّ و عمره بجا آورند، باید داخل میقات گردند و محرم شوند.

۴.۳ - میقات و احرام در کلام امام سجاد

دقّت در سخنان امام زین‌العابدین ـ علیه‌السلام ـ در گفتگوی خود با «شبلی» (الشِّبلی عنوان جمعی از علما، زهاد و عرفای شبله است. شبله قریه‌ای است در ماوراءالنهر (نزدیک سمرقند) که دارای دانشمندان فراوانی بوده است و راوی حدیث از رجال همان قریه است.)
[۱۱] وفیات الاعیان، ج ۲، ص ۴۱.

بعداز اتمام اعمال حجش، ما را به اهمیت احرام و میقات و فضای ملکوتی و حالات عرفانی آن توجه می‌دهد. آن‌گاه که فرمود: «آقای شبلی! آیا برای احرام وارد میقات شدی؟ و دو رکعت نماز احرام گزاردی، و تلبیه را بر زبان جاری کردی؟!»
شبلی جواب داد: «بلی یابن رسول الله» حضرت پرسید: «آیا هنگام ورود به میقات نیتت این بود که تحصیل شرایط زیارت بیت الله الحرام کنی؟ و در موقع به‌جای آوردن دو رکعت نماز احرام، توجه کردی که با بهترین اعمال و بالاترین حسنات به خدای سبحان ـ تقرب پیدا می‌کنی؟ و هنگام لبّیک گفتن قصد کردی که بر اساس تعهدی خاص ـ طاعت در مقابل اوامرش و خودداری از معصیتش ـ تلبیه بگویی؟!»
عرض کرد: «نه یابن رسول اللّه»، حضرت فرمود: «پس در این صورت، نه داخل میقات شده‌ای و نه نماز خوانده‌ای و نه لبیک واقعی گفته‌ای!»
[۱۲] مستدرک الوسائل، ج۲، کتاب الحجّ، ابواب العود إلی منی، باب۱۷، ص۱۸۷.

بدیهی است هر یک از مواقیت بحث‌های مستقل و عمیق فقهی و عرفانی و تاریخی دارد، که در جای خود بحث گسترده‌تری را می‌طلبد و ما در این نوشتار به صورت گذرا و کوتاه آنها را بررسی نموده‌ایم.


«میقات» بر وزن «مِفْعال» است که در اصل «مِوْقاتْ» بوده، واو ساکن و حرف ما قبل آن کسره داشته، لذا تبدیل به یاء شده است و جمع میقات مواقیت می‌باشد.

۵.۱ - بحث علما در واژه میقات

بحثی است میان علما و محققین و آن این که واژه «میقات» اسم آلت است یا اسم زمان و مکان؟

۵.۱.۱ - نظر سلطان العلما

مرحوم سلطان العلماء در حاشیه شرح لمعه می‌گوید: «میقات اسم آلت است مانند مفتاح» و نیز فرموده است: «میقات اسم آن چیزی است که به وسیله آن، چیز دیگری معیّن می‌شود از جهت زمان و مکان.» المیقات اسم یوّقت به الشی فهو اسم آلة کالمفتاح أی یحدّد زماناً أو مکاناً.
[۱۳] شرح لمعه، چاپ حجری، ج۱، ص۲۱۹.


۵.۱.۲ - نظر شهید اول

بعضی مانند شهید اول گفته‌اند: میقات از نظر لغت اسم مکان و زمان است؛ زیرا اسم زمان و مکان از ثلاثی مجرد بر وزن مفعال آمده است؛ مانند میلاد؛ یعنی «زمان ولادت» و یا میعاد؛ یعنی «وعده‌گاه».

۵.۱.۳ - نظر طریحی

طریحی در مجمع البحرین تا حدّی همان معنا را اراده می‌کند و ذیل آیه شریفه: «إنَّ یوم الفصل کان میقاتا» می‌گوید: «میقات زمان معین برای انجام کاری است که مجازاً بر مکان اطلاق شده مانند: «مواقیت الحجّ»؛ یعنی مکان های معیّن که احرام حج در آن منعقد می‌گرددو آیه شریفه «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الاَْهِلَّةِ قُلْ هِی مَواقِیتٌ لِلنّاسِ وَالحَجِّ» دلالت بر زمان معین جهت انجام حجّ «تمتع، قِران و افراد» دارد و همچنین کلمه «میقات» در آیات دیگر دلالت بر زمان معین می‌کند که به تعبیر لسان العرب:
المیقات: مصدر الوقت. و الآخرة: میقات الخلق. و مواضع الإحرام: مواقیت الحج. و الهلال میقات الشهر و نحو ذلک


و در اصطلاح مواقیت عبارتست از: «مواضع و أزمنة معیّنة لعبادة مخصوصة»؛ مکان و زمان معین برای عبادت خاص.
[۱۷] غایة المنتهی، ج۲، ص۲۹۵-۲۹۶.

پس می‌شود نتیجه گرفت که میقات شامل اسم زمان و مکان است؛ یعنی زمان و مکان معیّن را در برمی‌گیرد و شاید به‌توان گفت تعبیر صاحب جواهر ـ ره ـ در بحث مواقیت تعبیر زیبا و جالبی است؛ آنجا که می‌فرماید:
«المواقیت جمع میقات و المراد به هنا «فی الحج» حقیقةً او توسعاً مکان الاحرام».
مراد از کلمه میقات در بحث حج ـ حقیقةً یا مجازاً ـ اماکن خاص است.


با توجه به آنچه گذشت می توان گفت که میقات بر دو قسم است:
۱ ـ میقات زمانی ۲ ـ میقات مکانی


برای احرام عمره تمتع، حج تمتع، افراد و قران، ماه‌های شوال، ذیقعده و همچنین ذیحجه از ابتدای آن تا پیش از ظهر روز عرفه (نهم ذیحجه) ـ به‌طوری‌که حاجی بتواند همه اعمال عمره تمتع را انجام دهد و محرم به احرام حجّ تمتع گردد و خود را جهت وقوف اختیاری عرفه به سرزمین عرفات برساند ـ تعیین گردیده است.
ابن ادریس در السرائر آن را نسبت به شیخ طوسی در کتاب خلاف و مبسوط می‌دهد.
[۱۹] سلسلة الینابیع الفقهیه، ج۸.

بعضی از فقها آن را دو ماهِ شوال، ذیقعده و ده روز اوّل ذی‌حجّه دانسته‌اند.
[۲۱] سلسلة الینابیع الفقهیه، ج۷.
[۲۲] المهذب فی الفقه، قاضی طرابلسی، ص۲۷۳.


۸.۱ - ادله علما در میقات زمانی

اکثر فقها ـ رضوان اللّه علیهم ـ در بحث میقات زمانی استدلال به آیه شریفه «الحج أشهر معلومات...» کرده‌اند. اگر مقصود اعمال حج باشد و از آن جهت که بخش عمده‌ای از اعمال در ایام تشریق انجام می‌شود و ممکن است بعضی از اعمال حج مانند اعمال حرم ـ طواف و نماز طواف و سعی بین صفا و مروه و... ـ را تأخیر انداخت در این صورت میقات زمانی شامل شوال، ذیقعده و همه ذیحجه خواهد شد.
[۲۳] سلسلة الینابیع الفقهیه، ج۸.
[۲۴] کتاب الغنیه، علی بن زهرة، ص۳۸۹.

معاویة بن عمار می‌گوید: امام صادق ـ علیهالسلام ـ در مورد آیه شریفه «الحجّ أشهر معلومات فمن فرض فیهن الحج فلارفث ولافسوق و لاجدال فی الحج»فرمودند: «ماه های حج؛ شوال، ذیقعده و ذی‌حجّه است.»
و اگر مقصود از آیه شریفه عمل ابتدایی حج؛ یعنی احرام باشد نظر اوّل و دوم را می‌توان با روایت علی بن ابراهیم تقویت کرد؛ او می‌گوید: ماه‌های حجّ؛ شوال، ذیقعده و ده روز از ذی‌الحجه است.
[۲۷] فروع کافی، ج۴، ص۲۹۰، ح۳.



میقات مکانی و آن بر دو قسم است:

۹.۱ - فاصله بیش از ۱۶ فرسخ از مکه

میقات کسانی که مسکنشان از مکه معظمه بیش از ۱۶ فرسخ فاصله دارد.

۹.۱.۱ - نظرات فقها

در کتاب‌های مختلف فقهی آن‌گاه که بحث از میقات مکانی به میان آمده برای اینها ۵ میقات معروف را ذکر کرده‌اند. لیکن شهید اوّل مکه مکرّمه را برای حجّ تمتع اضافه می‌کند که ۶ تا می‌شود.
[۲۸] شرح لمعه، ج۱، ص۲۲۰.

مرحوم علامه حلّی ره ـ در کتاب قواعد و محقق حلّی در مختصر النافع مانند شهید اوّل مواقیت را ۶ تا ذکر می‌کنند.
[۲۹] سلسلة الینابیع الفقهیة، ج۸.

و بعضی از فقها مانند صاحب دروس سرزمین فخ («فخّ» وادی معروفی است که در مدخل شهر مکّه از سوی مسجد تنعیم واقع شده و امروز به ـ شهداء ـ معروف است و در روز یوم الترویه (در سال ۱۶۹ هـ «حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن ابن علی بن ابی طالب(ع)» با سپاه عباسیان جنگیده و با یارانش به شهادت رسید، که قبر او الآن در آنجا است.)
[۳۲] تاریخ مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۹۱.

را نیز برای حجّ بچه‌ها اضافه می‌کند و همچنین فروعی دیگر بر آن می‌افزاید که ۱۰ میقات می‌شود.

۹.۲ - أدنی الحلّ

أدنی الحلّ برای کسانی است که داخل مکه هستند و می‌خواهند عمره مفرده به‌جا آورند. این افراد می‌توانند از حدود حرم خارج شده و در اولین نقطه حلّ مُحرم گردند؛ لیکن أفضل و قدر متیقن همان میقات‌های معروف سه گانه ذیل است:

۹.۲.۱ - مسجد تنعیم

این میقات در شمال غربی حرم و در هفت کیلومتری شهر مکّه واقع شده که نزدیک‌ترین میقات به شهر مکه است و امروز متصل به شهر شده است. و بناست شهر صنعتی در نزدیکی مکه شود. این مسجد و این محلّ را از آن جهت تنعیم می‌نامند که در وادی نعمان واقع شده و این وادی از سمت راست منتهی به کوه نعیم و از سمت چپ منتهی به کوه ناعم است.
[۳۴] معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۴۴.

رسول گرامی اسلام به عبدالرحمن بن ابی بکر («عبدالرحمن بن ابی بکر» برادر عایشه بوده است.) دستور داد همسرش ـ عایشه ـ را بدین وادی ببرد تا محرم به احرام عمره مفرده گردد.
[۳۷] سنن البیهقی، ج۵، ص۶.


۹.۲.۲ - الحُدَیْبِیَّة

روستایی است در مسیر جدّه و حدود ۴۸ کیلومتر از مکّه فاصله دارد، در آن‌جا چاه آبی نیز واقع است. از آن جهت آن را حدیبیه نامیده‌اند که در این مکان حدود ۱۳۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر با رسول گرامی اسلام ـ ص ـ در زیر درختی بنام «حدباء» بیعت کردند که به «بیعت رضوان» معروف گردید ـ (از قول أصمعی) و آیه شریفه «لقد رضی اللّهُ عن المؤمنین إذا یبایعونک تحت الشجرة...» نازل گشت.
حـدیبیه دورترین نقطه حل است ـ و بـه قول محمد بن موسی خوارزمی، رسول خدا ـ ص ـ از آنجا محرم گشت و عمره مفرده به‌جای آورد.
[۴۰] معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۲۴۶.


۹.۲.۳ - جِعْرانَةُ

این محلّ در شمال شرقی مکه معظمه در مسیر طائف در ابتدای درّه «سَرِفْ» می‌باشد و در این جا چاهی است که محلّ بنام آن چاه می‌باشد، الآن در آنجا باغستان کوچکی است که مسجد با عظمتی در کنارش ساخته شده است ـ و چاه‌های نزدیک به یک‌دیگر دارد و فاصله آن با مکّه حدود ۲۹
[۴۲] معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۱۴۹.
کیلومتر می‌باشد. بعضی فاصله آن را ۷ میل (۱۱۳۴۰ متر) ذکر کرده‌اند.
شاید اختلاف عدد از جهت اختلاف راه‌ها باشد.
حرکات جِعْرانَةُ براساس گفته لسان العرب می‌باشد.
پیغمبر اکرم ـ ص ـ در این سرزمین فرود آمد و غنائمی را که از هوازن در غزوه حنین به دست آمده بود تقسیم کرد.
[۴۶] معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۱۵۱.

و بنابر نقل ابوالعباس قاضی: رسول خدا ـ ص ـ در ماه ذیقعده سال ۸ هجرت در آنجا محرم گشت و به سوی مکه آمد و عمره مفرده به‌جای آورد.
[۴۷] المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۸۸.



اقوال مختلفی در احرام عمره مفرده از أدنی الحل است که اشاره می‌شود.
====کتاب تحریر الوسیله====
أدنی الحل میقات برای عمره مفرده است ـ چه بعد از حجّ قران یا اِفراد یا در ایام دیگر باشد ـ و بهتر این است که در خارج حرم از میقات حدیبیه یا جعرانه یا تنعیم محرم گردد و مسجد تنعیم نزدیک‌ترین این‌ها است به مکه معظّمه.
[۴۹] تحریرالوسیله، ج۱، ص۳۷۶ ـ م۷، ترجمه شده.

====کتاب مناسک حج====
اگر مکلّف در مکه باشد و به‌خواهد عمره مفرده به‌جا آورد، جایز است از حرم خارج شده و احرام ببندد و واجب نیست به یکی از مواقیت رفته و از آنجا محرم شود. و بهتر این است که احرامش در یکی از این سه جا باشد: حدیبیه، جعرانه، تنعیم.
====عدم اشاره فقها به غیر از سه مکان====
فقها معمولاً غیر از سه محل فوق حدود دیگر حرم مانند اضائة لبن، وادی عرنه و... را متعرض نشده‌اند؛ زیرا پیدا کردن حدّ حرم مقداری مشکل است
====مسجد نمره====
بعضی مسجد نمره در عرفات را میقات عمره مفرده معرفی کرده‌اند که این خلاف احتیاط است زیرا معلوم نیست آن مسجد خارج حرم باشد.
و این سه مکان جایی است که رسول گرامی اسلام از آنجاها محرم گردیده است. همانطوری‌که گذشت.


همان‌گونه که گذشت رسول گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ میقات‌های پنج‌گانه را تعیین و نام‌گذاری نمود که این امر از سوی شیعه و سنی مورد اتفاق است و ما در ابتدای این نوشتار آن را از کتب مختلف ذکر نمودیم. و در اینجا تاریخچه هر یک از میقات‌ها را توضیح خواهیم داد.


چون در آن محلّ درختی بنام ـ سَمُرة ـ بوده و پیغمبر اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ در زیر سایه آن درخت فرود می‌آمدند و نماز می‌خواندند و محرم می‌شدند. بنام ـ الشجرة ـ معروف گردیده است. و در زیر این درخت ـ اسماء دختر محمد بن ابی بکر ـ به دنیا آمده است.
[۵۱] معجم معالم الحجاز، ج۳، ص۴۸.


۱۲.۱ - اسامی دیگر این میقات

آن را «ذوالحلیفة» (حُلَیْفَةْ از کلمه حلفة گرفته شده که آبی بوده بین دو قبیله: بن جشم بن بکر بن هوازن و بنی خفاجه که هر دو منسوب به عقیل بودند.)
[۵۲] معجم معالم الحجاز، ج۳، ص۴۸.

و آبار علی و یا آبیار علی (منطقه مسجد شجره از مناطق کشاورزی بوده و بدون شک توسط علی بن ابی طالب ـ علیه‌السلام ـ چاه‌هائی در آنجا زده شده که از آن استفاده می‌شده، که به آبار علی معروف گشته است، البته چاه‌های دیگری هم بوده، رسول خدا ـ ص ـ قبل محرم شدن در یکی از این چاه‌ها خود را شستشو داده و غسل نموده است.)
[۵۳] مدینه شناسی، سید محمد باقر نجفی، ج۱، ص۱۸۲.
نامیده‌اند که هر کدام جهت و وجهی دارد.

۱۲.۲ - موقعیت جغرافیایی مسجد شجره

این مسجد در (حدود) ۱۰ کیلومتری مدینه منوره به طرف مکه واقع شده و میقات کسانی است که از این ناحیه به سوی بیت الله الحرام می‌روند.

۱۲.۳ - جایگاه مسجد شجره بین مواقیت

این میقات معتبرترین میقات‌ها است؛ زیرا رسول گرامی اسلام ـ ص ـ و بعضی از همسران آن حضرت و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ از آنجا محرم گشته‌اند.

۱۲.۳.۱ - مسجد شجره در کلام امام صادق

از امام صادق ـ علیه السلام ـ سؤال شد چرا رسول خدا ـ ص ـ در میان میقات ها عنایت و توجهش به این میقات بیشتر بوده است و بیشتر از آنجا محرم گردیده‌اند؛ بلکه از مواقیت چهارگانه دیگر محرم نشده‌اند.
حضرت فرمود: وقتی رسول خدا ـ ص ـ به معراج رفت و به سوی آسمان‌ها سیر داده شد، آنگاه که برابر مسجد شجره رسید، فریاد برآمد «یا محمّد»، رسول خداـ ص ـ جواب داد: «لبّیک»، سپس به او گفته شد: «آیا تو یتیمی نبودی که پناهت دادیم و آنگاه که تو را بر سر دو راهی یافتیم هدایتت کردیم.» وقتی این کلمات را شنید فرمود:
«إن الحمد و النعمة لک والملک، لاشریک لک»؛ «همانا ستایش و نعمت‌ها و سلطنت مخصوص تو است.»
امام صادق ـ علیهالسلام ـ فرمود: به همین جهت رسول خدا ـ ص ـ از مسجد شجره محرم می‌گشت نه از دیگر مواقیت.

۱۲.۴ - احرام پیامبر از مسجد شجره

رسول خدا ـ ص ـ از این میقات سه مرتبه جهت زیارت بیت الله الحرام محرم گردیدند:

۱۲.۴.۱ - سال هشتم هجرت

در سال هشتم هجرت پس از غزوه بنی مصطلق، ماه رمضان و شوال را در مدینه به سر برد و دوّم ماه ذیقعده آهنگ عمره مفرده نمود، و به همگی اعلان کرد و حتی کفار قریش نیز فهمیدند که او عزم عمره دارد. به همراه عدّه زیادی از یاران (گفته شد همراهان رسول خدا ـ ص ـ، ۱۱۶ نفر بودند و بعضی ۱۴۰۰ نفر و بعضی دیگر ۱۵۲۵ نفر هم نقل کرده‌اند.) به سوی ذوالحلیفه آمد. در این سفر چهار تن از زنان به نام‌های ام سلمه (همسر رسول خدا) و ام عماره، ام منیع و ام عامر اشهلی نیز همراه بودند که اینان اعم از مهاجرین و انصار بودند.
نماز ظهر را در مسجد شجره خواندند سپس جلو درب محرم گشتند و ذکر تلبیه «لبّیک اللّهمّ لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبّیک، إنّ الحمد و النعمة لک و الملک، لاشریک لک» را بر زبان جاری کردند و بدین ترتیب بسیاری از یاران آن حضرت در مسجد شجره محرم گشتند و سپس عازم مکه معظمه گردیدند که با منع کفّار، منتهی به صلح حدیبیه گشت.
[۵۶] المغازی، واقدی، ج۲، ص۵۷۴.
[۵۷] تاریخ پیامبر اسلام، محمد ابراهیم آیتی، ص۴۲۵.
[۵۸] سیره ابن هشام، ج۳، ص۳۲۲.


۱۲.۴.۲ - عمرةالقضاء

در سال هفتم هجرت در روز دوشنبه ششم ذی‌قعده رسول خدا ـ ص ـ جهت احرام عمره مفرده به مسجد شجره رفت، این احرام به‌جای احرام عمره‌ای بود که در سال گذشته از آن حضرت فوت شده بود و همان افرادی‌که درسال ششم با رسول خدا ـ ص ـ در حدیبیه شرکت داشتند دوباره همراهی نمودند، مگر چند نفری که در خیبر به شهادت رسیده یا فوت کرده بودند.
آن روز چون به ذوالحلیفه رسیدند نماز ظهر را اقامه فرمودند و بعد از آن محرم گردیدند و به سوی مکّه معظّمه حرکت کردند.
در این سفر رسول خدا ـ ص ـ ۶۰ شتر جهت قربانی به همراه داشتند که با سربلندی و موفّقیت، بعد از مدت کوتاهی وارد مکه معظّمه شدند و اعمال خود را به پایان رساندند و طبق قرارداد سه روز ماندند و سپس به مدینه منوره بازگشتند. این عمره به «عمرةالقضاء» معروف گشت.
ابن‌اثیر با اختلاف مختصری در خروج رسول خدا ـ ص ـ از مدینه که می‌نویسد: در ماه ذی حجه رسول خدا با ۷۰ شتر برای عمره رفت.
[۵۹] تاریخ پیام اسلام، محمد ابراهیم آیتی، ص۴۲۵.
[۶۰] الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ج۲، ص۲۲۷.


۱۲.۴.۳ - حجّةالوداع

سعید بن محمد بن جبیر از پدرش نقل می‌کند که روز شنبه ۲۵ ماه ذیقعده رسول خدا ـ ص ـ از مدینه منوره به سوی مکه معظمه به طرف ذوالحلیفه خارج شد. ـ در آن سال یعنی سال یازدهم هجرت مردم را توصیه به رفتن به حجّ می‌نمود ـ نماز ظهر را دو رکعتی در ذوالحلیفه به‌جا آورد و سپس محرم گشت. بعضی گفته‌اند: آن روز را به شب رساند و شب در مسجد شجره بیتوته کرد تا این‌که همه یاران به همراه قربانی‌های خود جمع شوند، سپس فردایش نزدیک ظهر محرم گردید. در آن سال رسول خدا ـ ص ـ از ناحیه خود و علی بن ابی طالب ـ ع ـ قربانی نمود و حجش را به پایان رسانید.
[۶۱] الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ج۲، ص۳۰۲.
[۶۲] المغازی، واقدی، ج۳، ص۱۰۸۹.


۱۲.۵ - ساختمان مسجد شجره

با تأمّل در احادیث و روایاتی که از امام چهارم زین‌العابدین و امام ششم «جعفر بن محمد» ـ علیهم‌السلام ـ و مالک بن أنس فقیه اهل مدینه و... نقل شده روشن می‌شود که ساختمان مسجد در جای درخت سمره بوده است. و همچنین در کتاب «المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة» که در قرن سوم هجری تألیف شده، از مسجد شجره به «المسجد الکبیر» یاد می‌کند و می‌گوید: در ذوالحلیفه دو مسجد متعلق به رسول خدا ـ ص ـ می‌باشد؛ اول: مسجد کبیر که در سمت راست مکان مرتفعی به نام «بیداء» واقع شده و مردم از آنجا محرم می‌شوند و به مکه می‌روند. و مسجد دیگر مُعَرّسْ است که در قسمت پایین «بیداء» و جهت قبله مسجد شجره واقع شده.
رسول خدا ـ ص ـ بعد از بازگشت از مکه معظمه در این مسجد بیتوته می‌کرد، و نماز می‌خواند، و صبح‌گاهان خارج می‌شد.
[۶۳] المناسک و اماکن الطرق الحج و معالم الجزیرة، حمد الجاسر، ص۴۲۸.


۱۲.۶ - مستحباب مسجد شجره

کتاب‌های حدیثی و فقهی مانند فروع کافی، کلینی و وسائل الشیعه، شیخ حرعاملی و جواهرالکلام در مورد مستحبات نماز در این مسجد بحث نموده‌اند.

۱۲.۷ - مسجد شجره در سفرنامه‌ها

در قرن پنجم (۵۷۸ ـ ۵۸۱ ق» ابن جبیر می‌نویسد: چون به وادی عقیق رسیدیم مناره سفید و بلند مسجد ذوالحلیفه را مشاهده کردیم.
[۶۴] رحلة ابن جبیر، ص۱۶۷.
[۶۵] مدینه شناسی، ص۱۸۳.

در اکثر سفرنامه‌های حجّ سخن از ساختمان مسجد شجره به میان آمده است که نیاز به یادآوری نیست. شکی نیست که مسجد شجره تا امروز بارها تجدید بنا گردیده و امروز هم بنایی عظیم دارد و زائران زیادی را در آغوش می‌گیرد که با فریاد ذکر تلبیه فضای ملکوتی خاصی بر آن حاکم است.


دومین میقات است که رسول خدا ـ ص ـ برای اهل مصر و شامات و کسانی که از آن مسیر به سوی مکّه معظّمه می‌آیند تعیین کرده است.
جحفه روستای بزرگی است که تپه‌های مرتفع و بلندی دارد و در مسیر راه مدینه به مکه واقع شده است.

۱۳.۱ - نظرات در مراحل جُحْفَه

فاصله جُحْفَه تا مکه معظّمه به اندازه چهار مرحله است.
[۶۶] مروج الذهب، مسعودی، ج۱، ص۵۰۳.


۱۳.۱.۱ - نظر السکری

اگر چه بعضی مانند السکری گفته است: فاصله جحفه تا مکه معظّمه سه مرحله می‌باشد.

۱۳.۱.۲ - نظر صاحب معجم معالم

صاحب معجم معالم الحجاز مدعی است که فاصله صحیح آن ۵ مرحله می‌باشد و شهرهایی که در این فاصله قرار گرفته به ترتیب نام می‌برد:
مرّ الظهران، عسفان، الدف، الطارف (القَضیمة) و سپس می‌رسد به جحفه که با رابغ ۲۲ کیلومتر فاصله دارد، آنگاه می‌نویسد:
در نزدیکی جحفه غدیر خم با فاصله سه میل (۵۷۶۰ متر)
[۶۷] معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، ج۲، ص۱۲۴.
واقع شده که چشمه‌ای در آن جاری است و به همین جهت درختان زیادی در آنجا وجود دارد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در برگشت از حجّةالوداع علی بن ابی طالب ـ ع ـ را به مقام وصایت خود معرفی کرد و فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه...»

۱۳.۲ - تعریف مرحله

مرحله مقدار مسافتی است که مسافر به صورت عادی در یک روز طی می‌کند که می‌شود گفت ۴۸ کیلومتر است. و در مجموع امروز از راه اتوبان هجرت حدود ۲۲۰ کیلومتر می‌باشد.
[۶۸] المنجد، لغت رحل.


۱۳.۳ - نام دیگر مَهْیَعَه

نام دیگر جحفه «مَهْیَعَه» می‌باشد، همان‌طوری که در روایات زیادی از شیعه و اهل‌سنت وارد شده و بعضی معتقدند، این نام را رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ گذاشت هنگامی که فرمود: «اللّهمّ انقل وباء المدینة إلی مَهْیَعَة»؛ یعنی بار خدایا مرض وبایی را که در مدینه است به «مَهْیَعَه» (مَهِیعَةُ زمین وسیع و طولانی را می‌گویند.)
[۶۹] المنجد، مَهْیَعَه.
ـ که همان جحفه باشد ـ منتقل کن.
در ابتدای جحفه مسجدی به نام رسول خدا ـ ص ـ (مسجد النبی) بنا گردیده و در آخر آن نزدیکی علامت های میقات ـ مسجد الائمه ـ می‌باشد.
[۷۰] معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۱۲۴.


۱۳.۴ - علت نام‌گذاری جحفه

در علّت نام‌گذاری جحفه گفته‌اند: در جاهلیت «عبیل بن عوص بن ارم بن سام بن نوح» با فرزندان خویش در این منطقه سکونت داشته‌اند و لیکن سیل آنها را هلاک نمود، پس از آن، آنجا را جحفه نامیدند؛ زیرا به ساکنان خود اجحاف نمود.
[۷۲] الکامل فی التاریخ، ابن أثیر، ج۱، ص۷۵.
[۷۳] مروج الذهب، مسعودی، ج۱، ص۵۰۳.


۱۳.۵ - جایگاه جحفه در بین مواقیت

میقات حجفه در زمان رسول خدا ـ ص ـ مورد عنایت صحابه بوده، همان‌گونه که در سال ششم هجرت در جریان غزوه حدیبیه، عده‌ای از یاران آن حضرت در «ذوالحلیفه» احرام خود را به تأخیر انداختند و در جحفه مُحرم گشتند.
[۷۴] المغازی، واقدی، ج۲، ص۵۷۴.


۱۳.۵.۱ - جمع‌بندی روایات

البته در جمع‌بندی روایت به این نتیجه می‌رسیم که احرام بستن از مسجد شجره افضل است به‌ویژه برای کسی که از مدینه منوره حرکت می‌کند و چنانچه انسان به جهت مریضی یا دوری راه ـ مانند کسی که راه او از مغرب، مصر و شام و... باشد و ـ نتواند به مسجد شجره برود باید از جحفه محرم گردد، همانطوری که روایت ابی بصیر آن را تأیید می‌کند.
«عَن أبی بصیر قال قلت لأبی عبدالله ـ ع ـ خصال عابها علیک أهل مکّة قال: ما هی؟ قلت: قالوا: أحرم من الجحفة، و رسول اللّه أحرم من الشجرة. قال ـ ع ـ الجحفة أحد الوقتین، فأخذت بأدناهما و کنت علیلاً.»
ابوبصیر گفت به حضرت صادق ـ ع ـ عرض کردم: مردم مکه بعضی از کارها را بر شما عیب می‌گیرند. فرمود چه کاری را؟ گفتم مردم می‌گویند: شما از جحفه محرم شده‌اید و حال آن که رسول خدا ـ ص ـ از مسجد شجره محرم می‌شد. در جواب فرمود: جحفه هم میقات است و من نزدیک‌ترین میقات را به مکّه انتخاب کردم و من مریض بودم.
اطلاق روایت فوق به همراه روایت دیگراثبات می‌کند جواز احرام را از میقات جحفه.
گویا امام صادق ـ علیه‌السلام ـ فرموده‌اند: جحفه یکی از میقات‌ها است و احرام از آن جایز و بلامانع است و اگر من أفضلیت احرام در مسجد شجره را درک نکرده‌ام به خاطر مریضی بوده است.
امروز در میقات‌گاه جحفه مسجد مجلّلی را ساخته‌اند که هزاران حاجی می‌تواند در آن محرم گردد، اگر چه این مسجد ریشه تاریخی ندارد.


در میان بلاد عرب وادی عقیق‌های گوناگونی است.

۱۴.۱ - اختلاف در تعدا وادی عیقیق

بعضی از نویسندگان مقدار آن را به گونه‌ای و برخی دیگر به گونه دیگر بیان کرده‌اند.

۱۴.۱.۱ - نظر الحموی

مانند الحموی در معجم البلدان چهار جا (عقیق الیمامة، عقیق بنی کلاب، عقیق المدینة، عقیق نزدیک دریای سرخ.)

۱۴.۱.۲ - نظر عاتق بن غیث بلادی

بعضی دیگر مانند عاتق بن غیث بلادی هفت جا (اضافه بر وادی عقیقهای معجم البلدان، عقیق الحسا، عقیق الطائف و عقیق العشیرة ذکر کرده است.)
[۷۹] معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۱۳۶
را معرفی می‌کنند.

۱۴.۱.۳ - هیم محمد شلتوت

فهیم محمد شلتوت در حاشیه کتاب «تاریخ المدینة المنوره» دو جا را معرفی می‌کند.
۱ ـ وادی عقیق؛ منسوب به عقیق بن عقیل می‌باشد.
۲ ـ عقیق المدینة؛ که رسول خدا ـ ص ـ آن را وادی مبارک خواندند.

۱۴.۲ - وادی عقیق در روایات

ابن عباس می‌گوید: رسول خدا ـ ص ـ فرمود: «أتانی اللیلة آت من ربّی و هو بالعقیق ـ أن صلّ فی هذا الوادی المبارک و قل عمرة فی حجّة».
جبرئیل در یکی از شب‌ها ـ در وادی عقیق ـ از سوی پروردگارم بر من نازل شد و گفت: در این وادی مبارک نماز بگزار و عمره را ضمیمه حج کن.
و امام صادق ـ علیهالسلام ـ فرمودند: «وقّت رسولاللّه ـ ص ـ لأهل العراق العقیق و أوّلُه المسلخ و وَسطُه غَمِرة و آخره ذات عرق و أوّله أفضل.»
رسول خدا ـ ص ـ برای عراق و کسانی که از آن جهت عبور می‌کنند وادی عقیق را معین فرمود.
و سپس فرمود: ابتدای عقیق «مسلخ» و میانه آن «غمره» و انتهای آن «ذات عِرق» است و احرام در ابتدای آن افضل است.

۱۴.۳ - موقعیت جغرافیایی وادی عقیق

وادی عقیق بین نجد و تهامه واقع شده و در انتهای آن کوه «عِرْق» واقع است که مشرف بر منطقه ذات عرق می‌باشد و سیلاب آن به سرزمین‌های پست تهامه می‌ریزد.
[۸۴] تهذیب اللغة، ص۱۰۵.

یونس بن عبدالرحمان از امام کاظم ـ علیه‌السلام ـ نقل می‌کند که حضرت فرمود: در وادی عقیق از «وجرّة» محرم شوید.
اصمعی می‌گوید وجَرَّهْ بین مکه و بصره واقع شده که ۴۰ میل با مدینه فاصله دارد و در آنجا عمران و آبادی وجود ندارد.

۱۴.۴ - فاصله وادی عقیق تا مدینه

فاصله آن را مختلف ذکر کرده‌اند که مسافت فوق تقریباً ۷۳ کیلومتر می‌شود و بعضی فاصله وادی عقیق را تا مدینه منوره ۴ برید دانسته‌اند که هر برید ۲۸ کیلومتر است؛ تقریباً مساوی ۱۱۲ کیلومتر خواهد شد.
[۸۵] اخبار وادی مبارک «العقیق»، محمد حمد حسن شراب، ص۳۹.

چه بسا اختلاف ذکر مسافت بخاطر وسعت وادی عقیق باشد که معمولاً مورد سؤال حجاج و مسلمانان آن روز بوده که به بعضی از آن روایات اشاره شد.


و آن میقات اهل یمن و طائف است و در روایات آمده میقات اهل نجد می‌باشد که این به واسطه تعدّد راه‌ها است.

۱۵.۱ - معرفی قرن المنازل

گفته شده قرن المنازل دهی است که فاصله آن تا مکه ۵۱ میل است.
«قَرْن» کوهی است مشرف بر سرزمین عرفات که از مکه دو مرحله فاصله دارد. به آن قرن الثعالب و قَرَنْ هم گفته می‌شود.
با یک محاسبه مختصر و روشن معلوم می‌شود هر دو مسافت تقریباً به یک اندازه می‌باشد. و امروز هم قرن المنازل مشخص و معلوم است.
شاعر عرب «عمر بن ابی ربیعة» در مورد قرن المنازل می‌گوید:
ألم تسأل الرّبعَ أن ینطقا
بقرن المنازل قد أخلقا؟
«آیا نمی‌پرسی مکانی را که دوستان در فصل بهار در آن جمع بودند تا اینکه سخن بگوید؛ آن مکان در قرن المنازل است که همه چیز آن نابود شده است.»
[۸۷] معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۱۸.


۱۵.۲ - مسافت قرن المنازل تا مکه

مسافت قرن المنازل تا مکه مکرمه بر اساس مرحله ۹۶=۲×۴۸ ۰۱ و هر میل ۴۰۰۰ ذراع که هر ذراع تقریباً ۴۸ سانتیمتر است. (تبدیل مقدار مسافت از میل به متر (متر)۹۷۹۲۰=۱۹۲۰(میل)× ۵۱).


آخرین میقاتی است که در روایات برای أهل یمن و کسانی که از آن طریق عبور می‌کنند معین شده و به آن «الملم»، «یرمرم» و «ململم» نیز گفته شده، صاحب جواهر ـ ره ـ فرموه: فاصله یلملم تا مکّه معظمه دو مرحله است.

۱۶.۱ - موقعیت جغرافیایی یَلَمْلَمْ

این میقات در جنوب شهر مکّه واقع شده و حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد که در آن سرزمین مسجد معاذ بن جبل قرار دارد.
تقریباً دو مسافت فوق یکی است و چندان تفاوتی ندارد.
مرزوقی می‌گوید: «یلملم» اسم کوهی است در ناحیه طائف که دو تا سه شب مسافت بین آن تا مکه مکرّمه است، از طرفی این میقات در جنوب بندر جدّه واقع شده و زمانی که باران می‌آید و سیل جاری می‌شود رودهای زیادی مانند: حُثُنْ، وَدْیان، تَصِیل، نُمَار، شَکِیل و... به این وادی سرازیر است و از این جهت این سرزمین قابلیت کشت و زرع بسیار زیادی را دارد، که تاکنون متأسفانه از آن بهره‌برداری نشده و همچنان بی‌آب و علف و لم‌یزرع باقی مانده است.
[۸۹] معجم معالم الحجاز، ج۱۰، ص۲۹ـ۲۸



۱. وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۲۳.    
۲. باب فروع کافی، ج۴، ص۳۱۹، ح۲.
۳. صحیح البخاری، ج۲، ص۲۴۰.
۴. صحیح مسلم، ج۲، ص۸۳۸، باب «مواقیت الحج و العمرة».
۵. جواهرالکلام، ج۱۸، ص۱۱۳.    
۶. الفقه علی المذاهب الأربعة، ج۱، ص۶۴۰، مواقیت الإحرام.
۷. حج/سوره۲۲، آیه۲۷.    
۸. دراسات و أبحاث، ص۳۰۶.
۹. خصال صدوق، ج۱، ص۱۶۷.    
۱۰. الحج فی الکتاب و السنّة، ص۳۷۵.
۱۱. وفیات الاعیان، ج ۲، ص ۴۱.
۱۲. مستدرک الوسائل، ج۲، کتاب الحجّ، ابواب العود إلی منی، باب۱۷، ص۱۸۷.
۱۳. شرح لمعه، چاپ حجری، ج۱، ص۲۱۹.
۱۴. مجمع البحرین، طریحی، ج۱، ص۲۲۷، ماده وقت.    
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۱۸۹.    
۱۶. لسان العرب، ج۲، ص۱۰۸، مادّه وقت.    
۱۷. غایة المنتهی، ج۲، ص۲۹۵-۲۹۶.
۱۸. جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۲.    
۱۹. سلسلة الینابیع الفقهیه، ج۸.
۲۰. کتاب السرائر، ابن ادریس، ص۵۰۹.    
۲۱. سلسلة الینابیع الفقهیه، ج۷.
۲۲. المهذب فی الفقه، قاضی طرابلسی، ص۲۷۳.
۲۳. سلسلة الینابیع الفقهیه، ج۸.
۲۴. کتاب الغنیه، علی بن زهرة، ص۳۸۹.
۲۵. بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۲۶. وسائل الشیعه، ج۸، باب۱۱، ص۱۹۶، ح۱.    
۲۷. فروع کافی، ج۴، ص۲۹۰، ح۳.
۲۸. شرح لمعه، ج۱، ص۲۲۰.
۲۹. سلسلة الینابیع الفقهیة، ج۸.
۳۰. قواعد الاحکام، ص۷۴۳.    
۳۱. مختصرالنافع، محقق حلّی، ص۶۶۷.    
۳۲. تاریخ مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۹۱.
۳۳. جواهرالکلام، ج۱۸، ص۱۰۲.    
۳۴. معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۴۴.
۳۵. معجم البلدان، ج۲، ص۴۹.    
۳۶. وسائل الشیعه، ج۸، ص۱۵۳.    
۳۷. سنن البیهقی، ج۵، ص۶.
۳۸. فتح/سوره۴۸، آیه۱۸.    
۳۹. مجمع البحرین، ج۳، ص۳۴۳.    
۴۰. معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۲۴۶.
۴۱. معجم البلدان، ج۲، ص۲۲۹.    
۴۲. معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۱۴۹.
۴۳. معجم البلدان، ج۲، ص۱۴۲.    
۴۴. لسان العرب، ج۴، ص۱۴۱.    
۴۵. معجم البلدان، ج۲، ص۱۴۲.    
۴۶. معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۱۵۱.
۴۷. المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۸۸.
۴۸. جواهرالکلام، ج۱۸، ص۱۱۹.    
۴۹. تحریرالوسیله، ج۱، ص۳۷۶ ـ م۷، ترجمه شده.
۵۰. مناسک حجّ آیتالله العظمی خوئی، ص۷۲، م۱۴۰.    
۵۱. معجم معالم الحجاز، ج۳، ص۴۸.
۵۲. معجم معالم الحجاز، ج۳، ص۴۸.
۵۳. مدینه شناسی، سید محمد باقر نجفی، ج۱، ص۱۸۲.
۵۴. فروع کافی، باب حج النبی، ج۴، ص۲۴۵، ح۴.    
۵۵. وسائل الشیعه، ج۸، ابواب المواقیت، ص۲۲۴، ح۱۳.    
۵۶. المغازی، واقدی، ج۲، ص۵۷۴.
۵۷. تاریخ پیامبر اسلام، محمد ابراهیم آیتی، ص۴۲۵.
۵۸. سیره ابن هشام، ج۳، ص۳۲۲.
۵۹. تاریخ پیام اسلام، محمد ابراهیم آیتی، ص۴۲۵.
۶۰. الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ج۲، ص۲۲۷.
۶۱. الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ج۲، ص۳۰۲.
۶۲. المغازی، واقدی، ج۳، ص۱۰۸۹.
۶۳. المناسک و اماکن الطرق الحج و معالم الجزیرة، حمد الجاسر، ص۴۲۸.
۶۴. رحلة ابن جبیر، ص۱۶۷.
۶۵. مدینه شناسی، ص۱۸۳.
۶۶. مروج الذهب، مسعودی، ج۱، ص۵۰۳.
۶۷. معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، ج۲، ص۱۲۴.
۶۸. المنجد، لغت رحل.
۶۹. المنجد، مَهْیَعَه.
۷۰. معجم معالم الحجاز، ج۲، ص۱۲۴.
۷۱. التاریخ طبری، ذکر ذریه نوح، ج۱، ص۱۴۴.    
۷۲. الکامل فی التاریخ، ابن أثیر، ج۱، ص۷۵.
۷۳. مروج الذهب، مسعودی، ج۱، ص۵۰۳.
۷۴. المغازی، واقدی، ج۲، ص۵۷۴.
۷۵. وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۲۹، ح۴.    
۷۶. وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۲۹، ح۵.    
۷۷. جواهرالکلام، ج۱۸، ص۱۱۱.    
۷۸. معجم البلدان، ج۴، ص۱۳۸.    
۷۹. معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۱۳۶
۸۰. تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص۱۴۶.    
۸۱. وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۲۷، ب۳، ح۴.    
۸۲. معجم البلدان، ج۴، ص۱۰۷.    
۸۳. جواهرالکلام، ج۱۸، ص۱۰۴.    
۸۴. تهذیب اللغة، ص۱۰۵.
۸۵. اخبار وادی مبارک «العقیق»، محمد حمد حسن شراب، ص۳۹.
۸۶. جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۱۳.    
۸۷. معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۱۸.
۸۸. جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۱۳.    
۸۹. معجم معالم الحجاز، ج۱۰، ص۲۹ـ۲۸



دانشنامه موضوعی قرآن.    



جعبه ابزار