مزار اربعین (تکریت)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زیارتگاه اربعین، در فاصله ۳۰۰ متری از حصار تاریخی
شهر تکریت و در سمت چپ جاده
بغداد-
موصل، قرار دارد. به اعتقاد اهالی منطقه، در این مکان، چهل شهید که در جریان نبرد فتح تکریت، در زمان خلافت
عمر بن خطاب به شهادت رسیدند، به خاک سپرده شده‌اند.
شهر تکریت، کنار
رود دجله، در ۱۶۰ کیلومتری شمال بغداد، واقع است و پیشینه آن به دوره آشوری برمی‌گردد. در دوره اسلامی نیز به علت وقوع آن بر سر راه کاروان‌های تجاری، مورد توجه قرار گرفته است.
از شخصیت‌های مشهوری که از این شهر برخاسته‌اند، می‌توان به
صلاح‌الدین ایوبی (مؤسس دولت ایوبیان) و نیز
صدام حسین، دیکتاتور خونخوار
عراق در دوران حاکمیت رژیم بعثی، اشاره کرد.
مهم‌ترین اثر تاریخی شهر تکریت، بنایی است که نزد اهالی، به نام زیارتگاه اربعین (چهل تن)، شناخته می‌شود، این بنا در فاصله ۳۰۰ متری از حصار تاریخی این شهر و در سمت چپ جاده بغداد- موصل، قرار دارد، وجه تسمیه این زیارتگاه، آن است که به اعتقاد اهالی منطقه، در این مکان، چهل شهید که در جریان نبرد فتح تکریت، در زمان خلافت عمر بن خطاب در سال ۱۶ ه. ق، به شهادت رسیدند، به خاک سپرده شده‌اند.
یکی از این شهدا را
عمرو بن جندب یا
عمرو بن جناده غفاری، به شمار آورده‌اند که برای وی، قبری داخل بنا وجود دارد، براساس باور محلی، او از
صحابه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و از موالی خلیفه دوم عمر بن خطاب، بوده است، اما در منابع تاریخی معتبر، نامی از چنین شخصیتی که در نبرد فتح اسلامی نیز کشته شده باشد، به میان نیامده است، تنها در برخی منابع، از شخصی به نام «
عمرو بن جندب ازدی» یاد شده است که در جنگی که میان
عبیدالله بن حر و
مهلّب بن ابی‌صفره (از فرماندهان نظامی
مصعب بن زبیر) در سال ۶۸ ه. ق، در تکریت رخ داد، فرمانده جناح راست لشکر ابن‌حر بوده و به تعبیر ابن اعثم: «کان فارساً بطلًا لا یصطلی له بنارٍ».
عمرو بن جندب، در همین جنگ کشته شد و اصحاب ابن‌حر، شبانه، وی را به همراه دیگر کشته‌هایشان در این جنگ، نزدیک
رود فرات، مقابل شهر تکریت، دفن کردند.
بنابراین قبر موجود در زیارتگاه اربعین تکریت، قابل انطباق با قبر عمرو بن جندب ازدی است و افسانه شهادت چهل تن در فتح تکریت، احتمالًا داستان تحریف یافته واقعه نبرد میان ابن‌حر و مهلّب بن ابی‌صفره است.
زیارتگاه اربعین، افزون‌بر اهمیت زیارتی آن برای مردم تکریت، امروزه مهم‌ترین بنای معماری اسلامی در این شهر، به شمار می‌آید، درباره تاریخچه و کاربری واقعی آن، شواهد قطعی وجود ندارد، اما برخی پژوهشگران با بررسی نمای بنا و مقایسه آن با بناهای دیگر، کاربری آن را مدرسه علوم دینی، تشخیص داده‌اند.
برخی نیز با توجه به شواهد معماری و تزیینات بنا، قدمت آن را از اواخر
قرن پنجم هجری، تعیین کرده‌اند.
در صورت پذیرفتن این دو نظریه، باید این بنا را قدیمی‌ترین نمونه مدارس دوره اسلامی بدانیم که ساختمان آن، تا به امروز باقی مانده و در گذر حوادث زمان، از بین نرفته است.
ساختمان زیارتگاه، از سنگ و گچ و بخش‌هایی از آن، با خشت و گچ ساخته شده است، نمای بنا، مربعی به طول ۴۷ متر است که وسط آن، صحن مستطیلی به ابعاد ۵/ ۳۶ در ۵/ ۳۰ متر قرار دارد. در ضلع جنوبی بنا، شبستان یا نمازخانه مدرسه واقع است و در غرب آن، یک اتاق وجود دارد که از سمت شمال به اتاق دیگری، متصل است. هریک از این دو اتاق، دارای گنبدی نیم‌کره‌ای است که در دوره اخیر، از بیرون با رنگ سبز، نقاشی شده‌اند.
داخل اتاق اول، قبر منسوب به عمرو بن جندب وجود دارد که به ارتفاع حدود ۵/ ۱ متر از کف زمین، برجسته و طول و عرض آن، ۳ در ۲ متر است. در ضلع جنوبی این اتاق، محرابی از آجر و گچ وجود دارد که از نمونه‌های بسیار قدیمی و زیبای محراب‌های اسلامی در بناهای تاریخی عراق، به شمار می‌آید.
زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «زیارتگاه اربعین»، ج۱، ص۵۲۳-۵۲۶.
