مدرسه تنکزیه قدس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مدرسه تنکزیّه
قدس ، بهترین نمونه مدارسِ صلیبی شکل یا چهار ایوانه در
بیت المقدّس می‌باشد.
این بنا در ۷۲۹ ساخته شده است. ضلع شمالی آن بر میدان کوچکی در باب السلسله (از ابواب حرم)، ضلع شرقی آن بر رواق حرم، ضلع جنوبی بر «حائط البراق» و ضلع غربی آن بر
ساختمان‌های مجاور اشراف دارد.
تنکزیه قدس از آغاز، مجموعه‌ای از ساختمان‌های مرتبط به یکدیگر بوده است.
این مدرسه علاوه بر اهمیت علمی، به لحاظ معماری و هنری نیز کم مانند است.
درِ بزرگ مدرسه، که در شمال بنا واقع است، ابتدا به درگاه گشوده می‌شد.این درِ دو لنگه‌ای، از
چوب گردوست و روکشی برنجین دارد.تزئینات و مقرنس‌های سردرِ مدرسه و
سنگ‌های رنگارنگ و کنده کاری شده آن، عناصر هنر معماری ممالیک را بخوبی نشان می‌دهد.درگاه از جانب مشرق با پله به طبقه بالا راه دارد.طبقه بالا،
خانقاه صوفیان و
رباط زنان بوده است.پس از درگاه، دالان کوچکی از طریق ایوان شمالی به صحن می‌پیوندد.
در وسط صحن، حوضی مرمرین و هشت ضلعی هست که در گذشته آب آن از قنات عَرّوب (عین العَرّوب/ ماءالعرّوب) تأمین می‌شده است.
طاق ایوان‌ها با
گچ و سنگ ساخته شده است.از ایوان شرقی دو پنجره منبّت کاری شده به رواق حرم اشراف دارد.به نوشته
ابن فضل اللّه عُمَری ، جغرافیدان قرن هشتم، جنس این پنجره‌ها از آبنوس و عاج بوده است.
درِ شرقی مدرسه به رواق حرم باز می‌شود.در وسط ایوان جنوبی،
محراب واقع شده است.محل درس طلاب در مغرب این ایوان قرار داشته و در مشرق ایوان تالاری است که مدتی از آن به عنوان محکمه یا دادگاه شرعی استفاده می‌شده است.
طبق وقفنامه موجود در آنجا، این مدرسه طهارتخانه‌ای مشتمل بر پنج اتاق داشته که یکی از آن‌ها
حمام بوده و در هریک از آن‌ها سنگابی وجود داشته که آب قنات عرّوب در آن جاری بوده است.
دیوارها و کف مدرسه پوشیده از مرمر رنگین است.
تنکز علاوه بر حمام‌ها و دکان‌های بسیار، همه زمین‌ها و املاک و مزارع و باغ‌های قریه عین قنیه را که از توابع قدس است و از شرق تا رام اللّه امتداد دارد، وقف این مدرسه کرد.
تولیت و نظارت موقوفه‌ها را
تنکز بر عهده داشت و پس از خود آن را به وارثانش وا گذارد.
وی در وقفنامه، وظایف ناظر وقف را بتفصیل بر شمرده که از آن جمله است: تعمیر
تنکزیّه ، تهیه فرش و تأمین روشنایی آن، خرید
گوشت در
عید قربان و توزیع آن، پرداخت حقوق، توزیع خوراک، تعیین تحصیلدار
مالیات و تعیین کاتب.
نظام آموزشی و اداری تنکزیّه
قدس کمابیش بر اساس وقفنامه آن بوده است.بر پایه وقفنامه، تنکزیّه وقف طلاب
فقه حنفی و محدّثان و صوفیان بوده است.
شمار طلاب، بر اساس وقفنامه پانزده تن بود که به سه سطح مبتدی و متوسط و عالی تقسیم می‌شدند.مدت تحصیل، چهار سال به‌طور شبانه روزی بود.
وظیفه حضور و غیاب طلاب را نماینده ناظر وقف بر عهده داشت.
از شرایط مدرّس
فقه ، حفظ
قرآن و تبحر در فقه حنفی بود.وی ماهانه شصت درهم نقره و روزانه مقداری نان مقرری می‌گرفت و وظیفه امامت نمازهای پنج گانه و نماز تراویح شب‌های
ماه رمضان را برعهده داشت.مُعید نیز از راتبه بگیران مدرسه بود و به مدرّس کمک می‌کرد.
تنکزیّه قدس، دارالحدیث نیز بود و محدّثان جایگاه ویژه‌ای در آن داشتند.شیخ محدّثان می‌بایست «عالی الروایه» و دارای مرجعیت علمی و اهل خیر و دینداری و درستی باشد.
از شرایط طلاب
حدیث ، دقت در
قرائت و حفظ حدیث بود.کتاب درسی آنان
صحیح بخاری و
صحیح مسلم بود.آنان وظیفه داشتند روزانه یک حدیث از
احادیث قطعی و مسلّم را از حفظ کنند و بر شیخ عرضه نمایند.
علاوه بر طلاب حدیث، قاریان حدیث که بیست تن بودند، وظیفه داشتند هر روز پس از نماز ظهر در ایوان شرقی مدرسه فراهم آیند و ختم قرآن کنند.
هر یک از آنان ماهانه بیست درهم
نقره و روزانه مقداری
نان راتبه داشتند.
صوفیان مدرسه پانزده تن بودند که شیخی ریاست آنان را بر عهده داشت.یکی خدمتگزاری و فرد دیگری آشپزی می‌کرد.
اینان که شبانه روز مقیم مدرسه بودند، وظیفه داشتند هر بامداد پیش از طلوع
خورشید در
مسجد طبقه دوم تنکزیّه گردهم آیند و به تلاوت
قرآن و خواندن
دعا و خواندن رساله قشیریه بپردازند.
بر اساس وقفنامه، از میان
زنان مسلمان و دیندار و درستکار، دوازده پیرزن
فقیر و بی همسر در رباط النساء اقامت داشتند که یکی شیخه (سرپرست) و دیگران خدمتکار و نگهبان بودند.
وظیفه شیخه، امامت
نماز و وظیفه بقیه، فرش کردن و نظافت
رباط بود.اینان همچنین هر روز می‌بایست پیشاز
نماز صبح سوره اخلاص و
فاتحه را قرائت می‌کردند.
بعدها مدرسه ایتام نیز بر مجموعه تنکزیّه افزوده شد و یتیمان در آنجا قرآن می‌آموختند.
از مدرسه تنکزیّه
قدس گاه برای اهداف غیردرسی هم استفاده می‌شد.به نظر ماکس فان برخم، این مدرسه پس از مرگ تنکز به ساختمانی عمومی تبدیل شد.
در ۸۱۵،
سلطان فرج بن بَرقوق هنگام زیارت
بیت المقدّس در این مدرسه اقامت کرد.در اواخر قرن نهم، در دوره حکومت
قایِتْبای ، سلطان مملوکی، این مجموعه به دیوان قضا تبدیل شد و در عین حال، فعالیت درسی و آموزشی در مدرسه همچنان ادامه داشت.
آخرین مدرّسی که نام او به ما رسیده،
شیخ محمد غانم مقدسی (متوفی ۱۰۸۹) است و این نشان می‌دهد که تدریس در تنکزیّه دست کم تا اواخر قرن یازدهم ادامه داشته است.سپس
ترکان عثمانی آن را به دادگاه شرعی تبدیل کردند و تا حدود ۱۳۳۶/۱۹۱۷ این مجموعه به «محکمه شرعیه» شهرت داشت.
در دوره معاصر، تنکزیّه مسکونی شد و در زمان قیمومت انگلیس، مفتی
قدس و رئیس مجلس اعلای اسلامی (
حاج محمدامین حسینی ) در آنجا اقامت گزید.
تنکزیّه با تشکیل مؤسسه علمی اسلامی در آنجا، بار دیگر به مدرسه دینی تبدیل شد.این مؤسسه تا ۱۳۴۸ش /۱۹۶۹ که به اشغال اسرائیلی‌ها در آمد، به فعالیت‌های علمی و آموزشی ادامه داد و پس از آن به علت حفاری و کاوش اسرائیلی‌ها در زیر
ساختمان مجموعه و بناهای مجاور، تنکزیّه در معرض ویرانی قرار گرفت
به اعتقاد برخی محققان نقش تنکزیّه در جنبش فکریِ
مسلمانان در میان مدارس قدس منحصر به فرد و دیرپا بوده است، بویژه از آن جهت که در این مدرسه پیوسته علمای بزرگی تدریس می‌کرده‌اند.
تنکز خود چندبار در حلقه‌های درس این مدرسه حاضر شده بود.
برخی از مدرّسان و مشایخ تنکزیّه این اشخاص بوده‌اند:
علاءالدین علی بن ایوب مقدسی (متوفی ۷۴۸)،
صلاح الدین ابوسعید خلیل علائی (خلیل بن کَیْکَلْدی، متوفی ۷۶۱)،
شهاب الدین محمود اسدی ،
شیخ جمال الدین احمد بن هلال قدسی (متوفی ۷۶۵) صاحب مُثیرالغَرام الی زیاره القدس و الشام از منابع اصلی تاریخ قدس،
شیخ زین الدین عبدالرحیم بن نقیب حنفی (متوفی ۸۵۳) و پسرش
شمس الدین محمد مشهور به عجمی (متوفی ۸۷۷)
شیخ محمود بن احمد دیری (متوفی قرن دهم) و
شیخ محمد بن غانم مقدسی .
(۱) ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصارفی ممالک الامصار، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ ۱۹۸۹.
(۲) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
(۳) عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایّوبی والمملوکی، عمان ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۴) کامل جمیل عسلی، معاهدالعلم فی بیت المقدس، عمان ۱۹۸۱.
(۵) عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
(۶) عبداللّه ناصری طاهری ، بیت المقدس شهر پیامبران ، تهران ۱۳۶۷ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مدرسه تنکزیه قدس»، شماره۳۹۵۷.
