• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محتوای سوره انسان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



سوره انسان ، هفتاد و ششمین سوره از قرآن کریم است.



سوره انسان نود و ششمین یا نود و هشتمین سوره در ترتیب نزول است که پس از سوره الرحمن و پیش از سوره طلاق نازل شده‌است.
[۱] مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۳.
[۲] الاتقان، ج ۱، ص ۱۸-۱۹.

این سوره دارای ۳۱ آیه و ۲۴۰ کلمه است
[۳] مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۰۸.
و به نام‌های «هَل أتی»، « انسان » و « دهر » شهرت یافته که هر سه از آیه نخست این سوره برگرفته شده‌است:«هَل اَتی عَلَی الاِنسنِ حینٌ مِنَ الدَّهرِ لَم یَکُن شَیًا مَذکورا» و چون بیش‌تر آیات آن به بیان وصف ابرار اختصاص یافته به آن سوره « ابرار » نیز گفته‌اند.
[۷] مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۰۸.

برخی « امشاج » را نیز از نام‌های این سوره دانسته‌اند که ظاهراً برگرفته از واژه «امشاج» در آیه دوم آن است.
درباره پیوند این سوره با سوره پیشین گفته‌اند: خداوند، سوره قیامت را با آفرینش انسان از نطفه به پایان برده و این سوره را نیز با خلقت انسان آغاز کرده‌است.
[۱۰] . مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۶۰۸؛

فواصل آیات این سوره به «الف» است.
مدنی یا مکّی بودن این سوره با عنایت به شأن نزولی که برای آن گفته‌اند از اهمیتی فوق العاده برخوردار شده و بحث‌های گسترده‌ای را به خود اختصاص داده‌است.
[۱۴] المحرر الوجیز، ج ۱۶، ص ۱۸۲.
[۱۵] زاد المسیر، ج ۸، ص ۴۲۷.
شیعه و بسیاری از اهل سنت با ارائه شواهدی، مدنی بودن همه سوره یا دست‌کم ۲۲ آیه ابتدای آن را ثابت کرده‌اند.
[۱۶] زاد المسیر، ج ۸، ص ۴۲۷.
[۱۷] تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۷۷.
[۱۸] تفسیر ثعالبی، ج ۳، ص ۴۱۹.

برخی از اهل سنت نیز همه سوره را مکی دانسته‌اند.
[۲۰] فی ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۷-۷۷.



براساس روایات پرشماری که در منابع شیعه
[۲۱] . مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۱۳؛
[۲۲] البرهان، ج۸، ص۱۷۷، ۱۸۵.
و سنی
[۲۴] المحرر الوجیز، ج ۱۶، ص ۱۸۲؛
[۲۵] التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص ۲۴۳-۲۴۴.
آمده این سوره در شأن اهل بیت (علیهم‌السلام) نازل شده‌است.
علامه امینی در الغدیر ۳۴ نفر از دانشمندان اهل سنت، از جمله اسکافی ، ترمذی ، طبری ، ابن‌عبدربّه، ابن‌مردویه، ثعلبی، واحدی، زمخشری و خوارزمی را نام برده که این شأن نزول را گزارش کرده‌اند.
علی (علیه‌السلام) نیز در چند مورد به آیات این سوره بر فضیلت خود احتجاج کرده‌است
[۲۷] . الاحتجاج، ج ۱، ص ۱۶۴ ۱۶۵؛
[۲۸] المیزان، ج ۲۰، ص ۱۳۴.
، از همین‌رو سوره هل اتی همواره از فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام) به شمار آمده‌است.
در شأن‌نزول مشهور این سوره از ابن‌عباس آمده‌است: حسن و حسین (علیهماالسلام) بیمار شدند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به همراه جمعی به عیادت آنان آمدند و به علی (علیه‌السلام) پیشنهاد کردند تا برای شفای فرزندان خود نذری بکند.
علی (علیه‌السلام) و فاطمه (علیهاالسلام) و کنیزشان ( فضّه ) نذر کردند که اگر آن‌ها شفا یابند سه روز روزه بگیرند. حسنین (علیهماالسلام) از بیماری شفا یافتند.) و آنان روزه گرفتند در حالی که) چیزی در خانه آنان نبود.
علی (علیه‌السلام) از شمعون خیبری سه صاع جو به قرض گرفت.
فاطمه (علیهاالسلام) یک صاع آن را آرد کرد و ۵ قرص نان پخت.
هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: سلام بر شما ای خاندان محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، بی‌توانی مسلمان هستم، غذایی به من دهید، خداوند به شما از غذاهای بهشتی عطا کند.
آنان مسکین را بر خود مقدم داشتند و در آن شب جز آب ننوشیدند.
روز دوم را همچنان روزه گرفتند و به هنگام افطار یتیمی بر در خانه آمد و غذای خود را به وی دادند.
در سومین روز نیز به هنگام افطار اسیری بر در خانه آمد و آنان سهم غذای خود را به او بخشیدند.
صبح هنگام علی (علیه‌السلام) دست حسنین (علیهماالسلام) را گرفته، به نزد پیامبر آورد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آن‌ها را مشاهده کرد که از شدت گرسنگی می‌لرزیدند.
فرمود:مشاهده چنین حالی در شما برای من بسیار دشوار است.
سپس برخاست و به همراهی آنان وارد خانه فاطمه (علیهاالسلام) شد و دخترش را دید که در محراب ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته‌است پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ناراحت شد.
در همین هنگام جبرئیل فرود آمد و گفت:ای محمد این سوره را بگیر.
خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید، آنگاه سوره هل اتی را بر او خواند.
[۲۹] . الکشاف، ج ۴، ص ۶۷۰؛
[۳۰] مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۱ ۶۱۴؛
[۳۱] روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۶۹ ۲۷۰.

روشن است که این شأن نزول (نذر برای شفای حسنین (علیهماالسلام)) با مدنی بودن این سوره سازگار است؛ زیرا ولادت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در مدینه بوده‌است.
[۳۲] . تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳؛
[۳۳] ترجمة الامام‌الحسین (علیه‌السلام)، ص ۲۳۰؛
[۳۴] العدد القویه، ص ۲۸.
براساس همین روایات، شیعه بر نزول همه این سوره یا حداقل بخش نخست آن (تا آیه ۲۲) در مدینه اتفاق دارد
[۳۵] . تفسیر قمی، ج۲، ص۳۹۰؛
[۳۷] المیزان، ج ۲۰، ص ۱۲۱.
، چنان‌که مشهور اهل‌سنت نیز آن را مدنی دانسته‌اند
[۳۸] . کشف‌الاسرار، ج۱۰، ص ۳۱۶؛
[۳۹] تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۷۷.
؛ ولی برخی از آنان با مکی دانستن این سوره در صدد انکار شأن نزول فوق بر آمده‌اند.
[۴۱] فی ظلال‌القرآن، ج ۶، ص ۳۷-۷۷.
آلوسی با تردید در مکی بودن سوره می‌نویسد:احتمال نزول آیات درباره اهل بیت (علیهم‌السلام) وجود دارد و نقل این روایت به وسیله ابن جوزی و عدم انکار آن تأییدی بر این معناست.
[۴۲] روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۷۱.


۲.۱ - دلایل قائلین به مدنی بودن سوره

مفسران برای اثبات مدنی بودن سوره انسان افزون بر روایات به شواهد و قراین دیگری نیز استناد جسته‌اند.
علامه‌طباطبایی از سیاق آیات آن به ویژه از آیات «یوفونَ بِالنَّذر» و «ویُطعِمونَ الطَّعام» استفاده کرده‌است که این آیات از داستانی واقعی خبر می‌دهد و از بودن « اسیر » در میان کسانی که به دست آن ابرار اطعام شده‌اند نتیجه می‌گیرد که این آیات مدنی است، زیرا مسلمانان در مکه اسیری در اختیار نداشته‌اند.
[۴۳] المیزان، ج ۲، ص ۱۳۵.


۲.۲ - دلایل قائلین به مکّی بودن سوره

برخی از مفسران اهل سنت با استناد به سیاق آیات، مکّی بودن سوره را ترجیح داده‌اند.
آنان در تبیین این سیاق گفته‌اند:این سوره از یک سو به تفصیل نعمت‌های بهشتی را به تصویر کشیده و عذاب‌های غلیظ قیامت را شرح می‌دهد و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را به شکیبایی در برابر حکم پروردگار خود فرا می‌خواند و او را از اطاعت هر گناهکار و کفوری باز می‌دارد و از او می‌خواهد تا ثابت‌قدم بوده و با مشرکان مداهنه و سازش نکند.
از سوی دیگر این‌گونه دستورات در مکه به هنگام دشواری‌ها و آزارهای مشرکان نازل می‌شده؛ نظیر اوامری که در سوره قلم، مزمّل و مدّثر نازل شده‌است
[۴۴] فی ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۷-۷۷.
؛

۲.۳ - نتیجه

لیکن استفاده مکّی بودن سوره از این سیاق بعید است، زیرا تفصیل نعمت‌ها و عذاب‌های شدید، ویژه سوره‌های مکی نیست؛ از جمله سوره الرحمن و حجّ با این‌که مدنی است در هر دو نعمت‌های بهشتی و عذاب‌های غلیظ دوزخ به تفصیل آمده‌است و بخش دوم سوره (آیات ۲۳ ۳۱) که در آن فرمان بردباری و خودداری از پیروی «آثم» و «کفور» و سازش با آنان و امر به پایداری آمده‌است خود سیاقی مستقل دارد و احتمال مکی بودن آن بخش می‌رود و بر فرض پذیرش نزول یکباره این سوره، باز امر به صبر به سوره‌های مکی اختصاص ندارد، چنان‌که همین‌گونه دستورات در سوره کهف که آن را مدنی برشمرده‌اند نیز آمده‌است.
از سوی دیگر رنج و آزاری که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در مدینه از منافقان و بیماردلان دید کمتر از اذیت مشرکان مکه نبود.
[۴۵] المیزان، ج ۲۰، ص ۱۳۵-۱۳۶.



محتوای این سوره را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد.

۳.۱ - بخش نخست

در بخش نخست (آیات ۱-۲۲) به آفرینش انسان از نطفه می‌پردازد.
سپس می‌فرماید:خداوند انسان را به راهی که تنها راه اوست هدایت کرد و در برابر این هدایت یا آن را شاکرانه می‌پذیرد یا کفورانه نمی‌پذیرد، آنگاه به عذاب‌های گوناگون کسانی که در برابر هدایت الهی ایستادگی کرده، کفر میورزند اشاره می‌کند. سپس در ضمن ۱۸ آیه به ویژگی‌های ابرار و نعمت‌هایی که بدانها در قیامت ارزانی خواهد شد می‌پردازد.
به گفته علامه طباطبایی غرض این سوره نیز بیان نعمت‌های گوناگونی است که به ابرار داده می‌شود.
[۴۶] المیزان،ج ۲۰، ص‌۱۲۰.

براساس این آیات ابرار از جامی می‌نوشند که آمیزه‌ای از کافور (خوش رایحه و آرامبخش) دارد.
چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و به هرکجا که بخواهند جاریش می‌سازند.
در ادامه، اوصاف ابرار را این‌گونه بیان می‌کند:
۱. به نذر خویش وفا می‌کنند.
۲. از روزی که عذاب و گزند آن دامنگستر است می‌هراسند.
۳. با این‌که به غذای خود نیازمندند آن‌را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند.
۴. این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند.
۵. از روزی عبوس و سهمگین هراسناک‌اند و خداوند در برابر این همه استقامت و ایثار به ابرار بهشت و لباس‌ها و فرش‌هایی از پرنیان می‌دهد.
این در حالی است که بر تخت‌های آراسته تکیه زده و آفتاب و سرما در آن‌جا نمی‌بینند و در سایه‌های درختان به راحتی از میوه‌های رام آن‌ها بهره می‌برند. در بهشت ظروف سیمین و جام‌های بلورین در اندازه‌های مناسب پیرامون ابرار گردانده می‌شود.
آنان از جام‌هایی سیراب می‌شوند که لبریز از شراب طهور آمیخته با زنجبیل است و از چشمه‌ای بهشتی به نام « سلسبیل » برگرفته شده؛ همچنین پسرانی جاودانی چون مرواریدهای پراکنده برای خدمت گرداگرد آنان می‌گردند و هرچه در بهشت بنگری نعمت‌های فراوان است و پادشاهی بزرگ.
بر اندام بهشتیان لباسهایی از پرنیان نازک سبزفام و از دیبای ستبر است و با دستبندهای سیمین زیور شده‌اند و خداوند به آنان باده‌ای پاک می‌نوشاند و این بهشت پرنعمت پاداش اعمال بهشتیان است و کوشش آنان نزد پروردگار مشکور و مقبول افتاده‌است.
به گفته برخی مفسران از لطایف این سوره این است که خدای سبحان برای رعایت حرمت بتول و نور چشم رسول، حضرت فاطمه (علیهماالسلام) در شمار نعمت‌های بهشتی از «حورالعین» سخن نگفته و به ذکر خدمتکاران جوان و جاویدان بسنده کرده‌است
[۴۸] روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۷۱.
، با این‌که حورالعین از مهم‌ترین نعمت‌هایی است که در سایر موارد در شمار نعمت‌های بهشتی بیان می‌شود.
[۴۹] المیزان، ج ۲۰، ص ۱۳۱.


۳.۲ - بخش دوم

از آن‌جا که پاداش ابرار بر اثر صبر در راه خداست در بخش دوم (آیات ۲۳-۳۱) روی سخن را به پیامبر اکرم و او را به شکیبایی دعوت کرده، می‌فرماید: قرآن از سوی خداوند فرود آمده و مایه تذکر بشر است، آنگاه ۵ دستور مهم به پیامبر اکرم می‌دهد:
۱. در تبلیغ و اجرای حکم پروردگار شکیبا باشد.
۲. از هوا و هوس‌های گناهکاران و کافران پیروی نکند.
۳. (برای فراهم آوردن نیروی لازم برای تحمل مشکلات بزرگ) پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد کند.
۴. بخشی از شب را در پیشگاه خدا به سجده افتد.
۵. شب‌های دراز، خدا را به پاکی ستاید.
در ادامه این نکته را یادآور می‌شود که کافران زندگی زودگذر دنیا را دوست دارند، در حالی که روزی گرانبار را که پیش رو دارند به غفلت به پشت سرمی‌افکنند.
سپس به آنان هشدار می‌دهد که به نیروی خود مغرور نشوند، زیرا خداوند است که آن‌ها را آفریده و پیوندهای وجودشان را محکم کرده و قوت و قدرت بخشیده و هر زمان که بخواهد آنان را نابود
[۵۰] مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۲۶.
و گروه دیگری را جایگزین آنان می‌کند.
سپس می‌گوید:این (آیات) نوعی یادآوری است که بدون هیچ اجباری هر کس بخواهد با استفاده از آن، راهی به سوی پروردگارش بر می‌گزیند. در آیه بعد برای نفی توهم تفویض می‌گوید:شما چیزی را نمی‌خواهید، مگر این‌که خدا بخواهد.
هرکس را که بخواهد و شایسته ببیند در رحمت خود درمی‌آوَرَد و برای ستمگران عذابی پردرد فراهم ساخته‌است. (آیات ۲۳-۳۱)


درباره فضیلت قرائت سوره انسان و خواص آن روایاتی رسیده‌است.
[۵۳] البصائر، ج ۵۱، ص ۵.

براساس روایتی از امام‌باقر (علیه‌السلام) هرکس سوره هل اتی را در هر بامداد پنجشنبه بخواند خداوند حوریانی فراوان به همسری او درمی‌آورد و با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) محشور می‌شود
[۵۴] ثواب‌الاعمال، ص۲۶۰.
[۵۵] مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۴۰۲.
؛ همچنین براساس روایاتی تلاوت این سوره موجب تقویت نفس می‌شود.
[۵۶] . البصائر، ج ۵۱، ص ۴.



الاتقان فی علوم القرآن؛ الاحتجاج؛ اسباب النزول، واحدی؛ اسرار ترتیب القرآن؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ ترجمة الامام الحسین (علیه‌السلام)؛ تفسیر البصائر؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ العدد القویه؛ الغدیر فی الکتاب و السنة والادب؛ فی ظلال القرآن؛ الکشاف؛ کشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ مستدرک الوسائل.


۱. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۳.
۲. الاتقان، ج ۱، ص ۱۸-۱۹.
۳. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۰۸.
۴. بصائر ذوی‌التمییز، ج ۱، ص ۴۹۳.    
۵. انسان/سوره۷۶، آیه۱.    
۶. بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص ۴۹۳.    
۷. مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۰۸.
۸. التبیان، ج۱۰، ص۲۰۴.    
۹. التحریر والتنویر، ج ۲۹، ص ۳۶۹.    
۱۰. . مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۶۰۸؛
۱۱. اسرار ترتیب القرآن، ص ۱۴۹.    
۱۲. بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص ۴۹۳.    
۱۳. اسباب النزول، ص ۳۸۴.    
۱۴. المحرر الوجیز، ج ۱۶، ص ۱۸۲.
۱۵. زاد المسیر، ج ۸، ص ۴۲۷.
۱۶. زاد المسیر، ج ۸، ص ۴۲۷.
۱۷. تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۷۷.
۱۸. تفسیر ثعالبی، ج ۳، ص ۴۱۹.
۱۹. تفسیر مقاتل، ج ۴، ص ۵۱۹.    
۲۰. فی ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۷-۷۷.
۲۱. . مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۱۳؛
۲۲. البرهان، ج۸، ص۱۷۷، ۱۸۵.
۲۳. تفسیر مقاتل، ج ۴، ص ۵۲۵.    
۲۴. المحرر الوجیز، ج ۱۶، ص ۱۸۲؛
۲۵. التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص ۲۴۳-۲۴۴.
۲۶. الغدیر، ج ۳، ص ۱۰۷-۱۱۱.    
۲۷. . الاحتجاج، ج ۱، ص ۱۶۴ ۱۶۵؛
۲۸. المیزان، ج ۲۰، ص ۱۳۴.
۲۹. . الکشاف، ج ۴، ص ۶۷۰؛
۳۰. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۱ ۶۱۴؛
۳۱. روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۶۹ ۲۷۰.
۳۲. . تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳؛
۳۳. ترجمة الامام‌الحسین (علیه‌السلام)، ص ۲۳۰؛
۳۴. العدد القویه، ص ۲۸.
۳۵. . تفسیر قمی، ج۲، ص۳۹۰؛
۳۶. التبیان، ج ۱۰، ص ۲۱۱.    
۳۷. المیزان، ج ۲۰، ص ۱۲۱.
۳۸. . کشف‌الاسرار، ج۱۰، ص ۳۱۶؛
۳۹. تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۷۷.
۴۰. بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص ۴۹۳.    
۴۱. فی ظلال‌القرآن، ج ۶، ص ۳۷-۷۷.
۴۲. روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۷۱.
۴۳. المیزان، ج ۲، ص ۱۳۵.
۴۴. فی ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۷-۷۷.
۴۵. المیزان، ج ۲۰، ص ۱۳۵-۱۳۶.
۴۶. المیزان،ج ۲۰، ص‌۱۲۰.
۴۷. الکشاف، ج ۴، ص ۶۶۸.    
۴۸. روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۷۱.
۴۹. المیزان، ج ۲۰، ص ۱۳۱.
۵۰. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۲۶.
۵۱. الصافی، ج ۵، ص ۲۶۶.    
۵۲. مستدرک الوسائل، ج ۴، ص ۲۱۰.    
۵۳. البصائر، ج ۵۱، ص ۵.
۵۴. ثواب‌الاعمال، ص۲۶۰.
۵۵. مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۴۰۲.
۵۶. . البصائر، ج ۵۱، ص ۴.



دائرة المعارف قران کریم جلد چهارم، برگرفته از مقاله "انسان/سوره".    



جعبه ابزار