قیاس ذو حدین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاس ذو حدین، به‌معنای نوعی قیاس مقسّم؛ با
شرطیه منفصله دو جزئی است.
قیاس ذو حدَّین، یا ذو القرنین که از اقسام
قیاس مرکب است، یک نوع
قیاس مضاعف است؛ یعنی از دو
قیاس تشکیل یافته که هر دو به یک نتیجه منجر می‌شود. قالب و فرمول این قیاس آن است که اول می‌گویند امر دائر بین دو صورت است و در هر دو صورت مقصود ما حاصل است. قیاس ذو حدَّین در حقیقت یکی از مصادیق
قیاس مقسّم است که از نوع "
قیاس اقترانی مرکب از منفصله و حملیه" می‌باشد؛ یعنی قیاس مقسّمی است با شرطیه منفصله دو جزئی.
مثال: یکی از فرماندهان جنگ برای محکوم ساختن نگهبانی که سپاهیان را از رسیدن دشمن آگاه نکرده بود می‌گوید: "تو یا بر سر پست خود بوده‌ای یا نبوده‌ای؛ اگر بر سر پست خود بوده‌ای با خودداری از اعلام خطر به وظیفه خویش عمل نکرده‌ای، و اگر بر سر پست خود نبوده‌ای باز به وظیفه خود عمل نکرده‌ای، پس در هر دو صورت محکومی".
قیاس ذو الحدَّین استدلال صحیح و معتبری است که البته گاهی می‌تواند دستمایه نوعی
مغالطه قرار گیرد که به آن "قیاس ذو الحدَّین جعلی" گفته می‌شود. آنچه قیاس ذو الحدَّین را به یک مغالطه تبدیل می‌کند آین است که یکی از مقدمات آن نادرست باشد (مثلاً در
قضایای شرطی رابطه شرطی میان
مقدم و
تالی وجود نداشته باشد) و یا اقسام محتمل، منحصر در موارد مذکور نباشد.
برای ابطال چنین قیاسی چند طریق می‌توان اتخاذ کرد:
۱. نفی رابطه شرطی؛ که اصطلاحاً "گرفتن دو شاخ" نامیده می‌شود.
۲. اثبات عدم انحصار تقسیم در دو قسم؛ که اصطلاحاً "عبور از میان شاخ‌ها" نامیده می‌شود.
۳. برگرداندن و زیر و رو کردن کل قیاس، و در حقیقت؛ معارضه به وسیله قیاس ذوالحدّین دیگر.
مثال:
پروتوگراس،
سوفیست مشهور با جوانی قرارداد بست تا به او فن
خطابه و
جدل و
سفسطه بیاموزد و قرار شد دستمزد او وقتی داده شود که آن جوان در یک دادگاه به عنوان مدافع یک مجرم بتواند رای دادگاه را آنطور که خود می‌خواهد تعیین کند. پس از پایان آموزش، جوان از پرداخت دستمزد استنکاف کرد و کار به دادگاه کشیده شد. در دادگاه ابتدا پروتوگراس چنین استدلال کرد: "اگر دادگاه به نفع من حکم کند این جوان مسلّماً باید مزد من را بدهد، اما اگر دادگاه، ادعای جوان را بپذیرد این امر نشانه موفقیت او در دادگاه است و بنابر قرارداد باید دستمزد مرا بدهد. پس چه دادگاه به نفع من حکم کند یا به ضرر من، در هر دو صورت باید دستمزد مرا پرداخت کند".
شاگرد پروتوگراس برای ابطال استدلال وی راه سوم را برگزید و چنین پاسخ داد: "در هیچ صورت نباید پولی بپردازم؛ زیرا اگر دادگاه به نفع من حکم کند از پرداخت پول تبرئه می‌شوم و اگر به نفع تو حکم کند بدان معنا است که نتوانسته‌ام در اولین جلسه دفاعیه پیروز شوم یعنی فن خطابه را خوب نیاموخته‌ام".
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• خندان، على‌اصغر، مغالطات.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس ذو حدین»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۹.
