• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فضل‌حق خیرآبادی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



فضل حق خیرآبادی، عالم و حکمت شناس و مؤلف هندی قرن سیزدهم می باشد.



او فرزند فضل امام خیرآبادی است. فضل حق در ۱۲۱۲ در خیرآباد، شهری در ایالت پورب هند که از کثرت علمایش، شاه‌جهان آن را « شیراز هند» نامیده بود، متولد شد. پس از آموزشهایی که از پدرش دید، علم حدیث را نزد شاه عبدالقادر دهلوی فراگرفت و از محضر شاه عبدالعزیز دهلوی نیز بهره‌مند شد. او حافظه‌ای نیرومند داشت و قرآن را طی چهار ماه از بر کرد. وی مذهب حنفی ماتریدی داشت و در طریقت وابسته به سلسلۀ چشتیه و مرید شاه دهومن دهلوی بود.
[۱] صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۵۳، دمشق ۱۹۷۸.
[۲] عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۴، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.



فضل حق در دیوان انشا، در دهلی، منصبی مهم داشت و جامۀ امیران و کارگزاران عالی رتبۀ حکومت را بر تن داشت. او به بازی شطرنج و استماع ‌ساز و آواز می‌پرداخت و از حضور در مجالس رقص پرهیز نداشت.
[۳] عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۴، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.



فضل حق از نخستین عالمانی است که در شبه قاره‌هند به صورت جدی و گسترده و عالمانه به مقابله با وهابیگری و مبارزه با کسانی که گرایش به وهابیان داشتند پرداخت و رساله‌هایی در رد شاه اسماعیل دهلوی نوشت.
[۴] اکبر ثبوت، «صدرای شیرازی در هند: یک کتاب و یک شاگرد صدرا در هند»، ج۱، ص۷۶، در مجله تحقیقات فارسی (بیاض)، س ۱۳، ش ۱ـ ۲، ۱۹۹۳.
[۵] اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
به همین دلیل برخی از کسانی که گرایشهای وهابی داشته‌اند، مانند صدیق حسن‌خان ،
[۶] صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ۲۵۴،دمشق ۱۹۷۸.
وی را مورد حمله قرار داده و او را متمایل به بدعتها و کم بهره از علوم سلف شمرده‌اند.


وی همچنین در قیام مردم هند، خاصه مسلمانان ، برضد انگلیسی ها نقش مهمی ایفا کرد و از رهبران این حرکتها به شمار می‌آمد. همراه با صدور فتوای جهاد با آنان، آیینی برای حکومت مطلوب خود نوشت. فضل حق در متحد ساختن مسلمانان و هندوان از هیچ کوششی فروگذار نکرد و اقدامات مهمی را که برای رهبری فکری و دعوت و تشویق همگان به جهاد و مشارکت در شورای مجاهدان انجام داد برای خود کافی نشمرد و شخصاً در جنگ حضور یافت و به همین دلیل به سرنوشتی دردناک دچار شد. دشمن ، با تظاهر به ملاطفت و صادر کردن فرمان عفو عمومی، وانمود کرد که همه را بخشیده است، ولی این دانشمند را تعقیب کرد و کتابخانه و تمام دارایی هایش را مصادره و خود او را به حبس ابد محکوم نمود.


او را در یکی از جزایر اقیانوس هند به بند کشیدند، اما وی در آن‌جا نیز با وجود تمام ناراحتی ها و دشواری ها و در عین دسترسی نداشتن به امکانات لازم، از اشتغالات علمی و فرهنگی باز نایستاد و کتابی فارسی در علم هیئت تصحیح و تکمیل کرد. او سرانجام در حبس و آوارگی، در ۱۲۷۸ جان سپرد و آرامگاهش زیارتگاه شد.
[۷] صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۵۳ـ ۲۵۴، دمشق ۱۹۷۸.
[۸] اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۱۹۶ـ ۱۹۸، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۹] اکبر ثبوت، دهلی مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگ ایران در آنها، ج۱، ص۶۴ـ ۶۵.
[۱۰] اکبر ثبوت، «صدرای شیرازی در هند: یک کتاب و یک شاگرد صدرا در هند»، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، در مجله تحقیقات فارسی (بیاض)، س ۱۳، ش ۱ـ ۲، ۱۹۹۳.



فضل حق در دانشهای منطق و حکمت و جدل و خلاف و لغت و مانند اینها یگانۀ روزگار خود به شمار می‌آمد. طالبان علم از دور و نزدیک به محضر درس او می‌شتافتند. وی کتابهایی مانند افق‌المبین میرداماد را تدریس می‌کرد.
[۱۱] صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، دمشق ۱۹۷۸.
[۱۲] رحمان علی ناروی، تذکره علمای هند (تحفة‌الفضلاء فی تراجم الکملاء)، ج۱، ص۱۶۴ـ ۱۶۵، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳.
فرزندش عبدالحق خیرآبادی ، سلطان حسن بریلوی ، عبدالقادر بدایونی و جمیل احمد بلگرامی از جمله شاگردان وی بودند.
[۱۳] رحمان علی ناروی، تذکره علمای هند (تحفة‌الفضلاء فی تراجم الکملاء)، ج۱، ص۱۲۷، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳.
[۱۴] عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، ج۷، ص۲۰۷، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
[۱۵] عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، ج۷، ص۱۲۶، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
[۱۶] اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۱، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

فضل حق در ادبیات عربی و فارسی چیره‌دست بود. بیشتر قصاید او در ستایش پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله است. وی در سروده‌های فارسی خود « فرقتی» تخلص می‌کرد.
[۱۷] عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۴، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
[۱۸] اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۱ـ ۲۰۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
سیداحمدخان در آثار الصنادید
[۱۹] بزمی انصاری سیداحمدخان، «فضل حق» در اردو دایرة‌المعارف اسلامیه، ج۲، ص۹۷ـ ۱۱۳، لاهرو، ۱۳۸۴ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۸۹.
بسیاری از سروده‌ها و منشآت عربی او را آورده است.


برخی از آثار او در حکمت عبارت اند از: الهدیة‌السعیدیة، در حکمت طبیعی، که در بعضی از مدارس هند کتاب درسی شد و سلطان حسن‌خان بریلوی و عبدالله بلگرامی و عبدالکریم و عبدالحق خیرآبادی بر آن تعلیقه نوشتند
[۲۰] حامد علی‌خان علیجره، «دورهدایة‌الحکمة فی نشر علوم‌الفلسفة»، ج۱، ص۱۱۷، در ثقافة‌الهند، ج ۴۳، ش ۳، ص ۱۰۹ـ ۱۱۹، دهلی نو۱۹۹۲.
الجنس الغالی فی شرح‌الجوهر العالی، در حکمت الهی؛ الروض المجود فی‌تحقیق حقیقة‌الوجود؛ شرح یا حاشیه بر افق‌المبین میرداماد؛ و حاشیه بر تلخیص الشفا از پدرش. وی همچنین رسالاتی در علم و معلوم، ‌حقیقت اجسام، کلی طبیعی، تشکیک و ماهیات نگاشته است.
[۲۱] اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۲] عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۵، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
[۲۳] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج۲، ص۱۰۶۰، اسلام‌آباد۱۳۸۲.



(۱) بزمی انصاری سیداحمدخان، «فضل حق» در اردو دایرة‌المعارف اسلامیه، لاهرو، ۱۳۸۴ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۸۹.
(۲) آثارالصنادید، چاپ خلیق انجم، دهلی ۱۹۹۲.
(۳) اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۴) عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۵) اکبر ثبوت، «صدرای شیرازی در هند: یک کتاب و یک شاگرد صدرا در هند»، در مجله تحقیقات فارسی (بیاض)، س ۱۳، ش ۱ـ ۲، ۱۹۹۳.
(۶) اکبر ثبوت، دهلی مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگ ایران در آنها.
(۷) حامد علی‌خان علیجره، «دورهدایة‌الحکمة فی نشر علوم‌الفلسفة»، در ثقافة‌الهند، ج ۴۳، ش ۳، ص ۱۰۹ـ ۱۱۹، دهلی نو۱۹۹۲.
(۸) صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، دمشق ۱۹۷۸.
(۹) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد۱۳۸۲.
(۱۰) رحمان علی ناروی، تذکره علمای هند (تحفة‌الفضلاء فی تراجم الکملاء)، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳.


۱. صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۵۳، دمشق ۱۹۷۸.
۲. عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۴، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۳. عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۴، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۴. اکبر ثبوت، «صدرای شیرازی در هند: یک کتاب و یک شاگرد صدرا در هند»، ج۱، ص۷۶، در مجله تحقیقات فارسی (بیاض)، س ۱۳، ش ۱ـ ۲، ۱۹۹۳.
۵. اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۶. صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ۲۵۴،دمشق ۱۹۷۸.
۷. صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۵۳ـ ۲۵۴، دمشق ۱۹۷۸.
۸. اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۱۹۶ـ ۱۹۸، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۹. اکبر ثبوت، دهلی مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگ ایران در آنها، ج۱، ص۶۴ـ ۶۵.
۱۰. اکبر ثبوت، «صدرای شیرازی در هند: یک کتاب و یک شاگرد صدرا در هند»، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، در مجله تحقیقات فارسی (بیاض)، س ۱۳، ش ۱ـ ۲، ۱۹۹۳.
۱۱. صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، دمشق ۱۹۷۸.
۱۲. رحمان علی ناروی، تذکره علمای هند (تحفة‌الفضلاء فی تراجم الکملاء)، ج۱، ص۱۶۴ـ ۱۶۵، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳.
۱۳. رحمان علی ناروی، تذکره علمای هند (تحفة‌الفضلاء فی تراجم الکملاء)، ج۱، ص۱۲۷، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳.
۱۴. عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، ج۷، ص۲۰۷، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۱۵. عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، ج۷، ص۱۲۶، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۱۶. اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۱، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۷. عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۴، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۱۸. اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۱ـ ۲۰۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۹. بزمی انصاری سیداحمدخان، «فضل حق» در اردو دایرة‌المعارف اسلامیه، ج۲، ص۹۷ـ ۱۱۳، لاهرو، ۱۳۸۴ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۸۹.
۲۰. حامد علی‌خان علیجره، «دورهدایة‌الحکمة فی نشر علوم‌الفلسفة»، ج۱، ص۱۱۷، در ثقافة‌الهند، ج ۴۳، ش ۳، ص ۱۰۹ـ ۱۱۹، دهلی نو۱۹۹۲.
۲۱. اختر‌راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۲۰۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۲. عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر، ج۷، ص۳۸۵، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۲۳. احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج۲، ص۱۰۶۰، اسلام‌آباد۱۳۸۲.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «فضل‌حق خیرآبادی»، ج۱۶، ص۷۲۹۱.    



جعبه ابزار