فرائد السلوک سجاسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فرائد السلوک»
اثر اسحاق بن ابراهیم بن غانم طائی سجاسی از جمله
کتب اخلاق و آداب قرن هفتم هجری (۶۰۹- ۶۱۰ ق) به
زبان فارسی است که با نثری
فصیح و مشحون از
امثال و شواهد شعری فارسی و عربی نوشته شده است.
این کتاب، از این جهت که نمونه خوبی از نثر واپسین دوره سلامت و انسجام نثر فارسی و نشانگر جریان تحول ادبی عرب و کیفیت نهضت ترجمه در ایران است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای مفصل از محقق کتاب و ده باب است که به شیوه شبیه کلیله و دمنه و سندبادنامه نگاشته شده است.
عناوین ابواب کتاب عبارت است از:
عقل،
علم،
عدل، جود،
عزم، حزم،
حکمت،
شجاعت،
عفت و
مکارم اخلاق.
انگیزه نویسندگان کتابهایی از این دست، بیان تعلیماتی بایسته پادشاهان و فرمانروایان و بزرگان در اداره امور مملکت و در رابطه با سرزمین‌های دیگر و انتخاب نیکوترین روش در ایجاد ارتباط سالم و منطقی میان زمامداران و عامه مردم است.
در ابتدای اثر مقدمه ارزشمندی به قلم محققین کتاب نوشته شده است که حاوی مطالب مفیدی است و لازم است پیش از پرداختن به متن مورد مطالعه قرار گیرد. از جمله عناوین این بخش عبارت است از: تاثیر
فرهنگ اسلامی در تمدن بشری، اوضاع تاریخی عصر مصنف، اتابکان آذربایجان و احوال مصنف. کیفیت تصحیح کتاب بر مبنای پنج نسخه موجود از کتاب نیز در بخش دیگری مورد مطالعه قرار گرفته است.
فرائد السلوک حاوی معانی بلند تربیتی، مذهبی، اجتماعی و گاه سیاسی با استفاده از فضای داستان‌هایی منطبق با زندگی طبیعی آدمی و گاه قصه‌هایی متکی بر اعتقادات خرافی و
حیات حیوان و با شخصیت‌های انسانی است.
مطالب کتاب و کیفیت کاربرد کلمات و جملات و عبارات عربی و مهارت در ایجاد ارتباط و سازگاری در میان عربی و فارسی، دلیل آگاهی و تبحر نویسنده در علم عربی و فنون مربوط به آن است. از سوی دیگر استعمالهای متوالی و محاوره گونه جمله‌های عربی و بیان مسائل اجتماعی و فرهنگی خاص عربی، نشانه تاثیرپذیری از فضای اجتماعی و فرهنگی سرزمین‌های عربی است. شاید نویسنده مدتی زیاد از
روزگار تحصیلی خود را در سرزمین‌های عربی گذرانده و به
زبان مردم آنجا، محاوره و مکاتبه داشته است.
نویسنده در ابتدای
کتاب به
روش حکمای الهی و
متکلمین در تبیین کیفیت
آفرینش جهان و
خلق و پیدایش موجودات عالم سخن گفته و رشته کلام را به شرح طبقات موجودات و درجات آنها از جماد و نبات و حیوان و
انسان و نیز بیان مراتب آدمیان نسبت به تقرب ایشان به درگاه
خداوند کشانیده است. گریزی نیز به مقام و موقعیت پادشاهان در
عالم زده و از فره ایزدی و کیفیت انتقال آن از پادشاهی به دیگر پادشاه تا اتابک ازبک بن محمد سخن گفته است.
در بابهای ده گانه کتاب، مولف پس از ذکر موضوع هر باب، با استفاده از
آیات مبارکه
قرآن مطابق و یا متناسب با مفهوم هر باب، توضیح و تفسیری بیان می‌دارد. گاه بدون آوردن آیه، تحلیلی منطقی و یا کلامی از عنوان و موضوع باب پیش آورده و با ذکر داستانی منطبق با مفهوم باب، با استفاده از شخصیت‌های متفاوت داستانی و آوردن داستان در داستان، به بیان فائده آن خلق و خوی پسندیده می‌پردازد. او در این قسمت استادانه گریزی به نام پادشاه زده و به اثبات آن
فضیلت در وی پرداخته و در آخر با انشاء قطعه‌ای مدحیه مردف به ردیف عنوان باب، مطلب را به پایان می‌برد. در داستانهای اصلی هر باب غالبا دو شخصیت با خصلت‌های مغایر و گاه متضاد- جانور یا انسان- روبروی یکدیگر قرار گرفته و در سیر تکاملی داستان در میان آنها برای اثبات منطق و
حقانیت یکی از دو حریف به داستانهای فرعی و استشهادات و تمثیلات گوناگون، متوسل شده و سرانجام پس از طول و تفصیل و کشمکشهای بسیار، داستان با پیروزی حریف صاحب فضیلت پایان می‌یابد.
در داستانهای فرائد السلوک، خصوصا
زن به طور واقع بینانه و قانع کننده‌ای مورد توصیف قرار گرفته و در غالب اختلافات در این داستانها
حق با زن است. در این کتاب زن با سیما و شخصیتی دگرگونه و با رفتارها و خویهای طبیعی ظاهر می‌گردد. در این کتاب زن، صاحب
فضل و
فهم و
کمال و پس از
مرگ مرد خویش مردانه عهده دار آموزش و پرورش
فرزند خود می‌گردد و وی را از
اتلاف دارائی
پدر مانع می‌شود.
به لحاظ اجتماعی و سیاسی، طبق یک اندیشه کهن ایرانی، ملک و
دین توامانند که البته به صورت عبارت عربی یا
حدیث ماثور نیز نقل کرده‌اند. هر پادشاهی که
رعایت مصالح دین نماید، سزاوار
سلطنت باشد و هر کس از کفایت مهمات دین بازماند، پادشاهی بر او بشورد و ملک او را
آفت رسد.
بعضی از پادشاهان به
سعادت عقل و فر الهی ممتازند. این ویژگی را به دری «فره» و به پهلوی «ورج» و به پارسی «خوره کیانی» خوانند. فریدون و کیخسرو از جمله شاهانی بودند که از فر الهی برخوردار بودند. کسانی که بدون این دو ویژگی الهی بخواهند به
زور یا نیرنگ بر تخت بنشینند ملک از وجود ایشان متنفر و گریزنده است. مؤلف بر پیشانی پادشاه معاصر خود، یعنی ازبک بن محمد بن ایلدگز «آن نور علوی» را مشاهده می‌کند لذا کتابی را که سالها آرزو داشته بنویسد بدو تقدیم می‌کند.
نسخه حاضر در برنامه حاوی پاورقی‌ها و نیز تعلیقات مفصلی به
قلم مصححان کتاب دکتر نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی است که حاکی از دقت ایشان بر تصحیح و توضیح مشکلات فرائدالسلوک است. فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام در انتهای کتاب آمده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
