• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

زیارت غدیریه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



زیارت غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السّلام)، زیارت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در هجدهم ذی‌الحجه است که از امام‌ هادی (علیه‌السّلام) وارد شده است. این زیارت اولین‌بار توسط محمد بن جعفر مشهدی در کتاب «المزار» به ثبت رسید و محدثان بعدی، تماماً از او نقل کردند. این زیارت به لحاظ سند، از اعتبار بسیار قابل توجهی برخوردار است، تنها مشکلی را که برخی ذکر کرده‌اند، مجهول بودن «مشهدی» به عنوان مؤلف و انتساب کتاب «المزار» به وی می‌باشد. در این نوشتار پژوهشی پیرامون سند این زیارت انجام شده است.

فهرست مندرجات

۱ - درآمد
۲ - سند روایت
       ۲.۱ - بررسی سند روایت
۳ - بررسی نویسنده المزار
       ۳.۱ - سید بن طاووس
       ۳.۲ - شهید اول
       ۳.۳ - شهید ثانی
       ۳.۴ - صاحب وسائل
       ۳.۵ - آقا بزرگ طهرانی
       ۳.۶ - سید محسن امین
۴ - اعتبار المزار نزد عالمان امامی
       ۴.۱ - ابن طاووس و برادرزاده‌اش
              ۴.۱.۱ - نمونه‌هایی از روایت ابن طاووس از المزار
       ۴.۲ - شیخ حر عاملی
       ۴.۳ - محدث نوری
       ۴.۴ - سید محسن امین
       ۴.۵ - نمازی شاهرودی
۵ - هم‌سانی المزار موجود با نسخه‌های دیگر
۶ - بررسی شرح‌حال راویان
       ۶.۱ - شاذان بن جبرئیل قمی
       ۶.۲ - محمد بن ابوالقاسم طبری
       ۶.۳ - ابوعلی حسن بن محمد
       ۶.۴ - شیخ طوسی
       ۶.۵ - شیخ مفید
       ۶.۶ - ابن‌ قولویه
       ۶.۷ - کلینی
       ۶.۸ - علی بن ابراهیم
       ۶.۹ - ابراهیم بن‌ هاشم
       ۶.۱۰ - عثمان بن سعید و ابوالقاسم بن روح
۷ - جمع‌بندی
۸ - پانویس
۹ - منبع


حدیث غدیر یکی از استوارترین دلیل امامت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) به شمار می‌رود. تبیین و شفاف‌سازی امامت امیرمومنان (علیه‌السّلام) بر پایه حدیث غدیر، دغدغه همیشگی ائمه (علیهم‌السّلام) بود و با شیوه‌های گوناگون از آن بهره می‌گرفتند. گاهی به‌وسیله حدیث غدیر در مقابل مخالفان احتجاج می‌کردند. مواقعی شرح ماجرای غدیر می‌دادند و حتی در ادعیه و زیارات نیز آن را به یادگار می‌گذاشتند. غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السّلام) نمونه‌ای از اینهاست.‌ هادی اُمت (علیه‌السّلام) هجدهم ذی‌الحجه را فرصت مناسبی برای طرح دوباره حدیث غدیر می‌داند به همین جهت در این روز امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را زیارت می‌کند و حقائق فراوان از جمله، ماجرای غدیر را بازگو می‌کند.
این زیارت اولین‌بار توسط محمد بن جعفر مشهدی در کتاب «المزار» به ثبت رسید و محدثان بعدی، تماماً از او نقل کردند.
زیارت امام‌ هادی (علیه‌السّلام) به لحاظ سند، از اعتبار بسیار قابل توجهی برخوردار است. تنها مشکلی را که برخی ذکر کرده‌اند، مجهول بودن «مشهدی» به عنوان مؤلف و انتساب کتاب «المزار» به وی می‌باشد.
به همین دلیل نوشتار پیش‌رو، به کاوش از سند این زیارت به ویژه شخصیت محمد بن المشهدی و انتساب کتاب «المزار» به وی اقدام ورزیده است.
در ادامه نخست، مشروح سند این زیارت را می‌آوریم و سپس به شرح حال تک تک راویان آن می‌پردازیم.


(زیارة اخری لمولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه مختصة بیوم الغدیر)
اَخْبَرَنِی الْفَقِیهُ الْاَجَلُّ اَبُو الْفَضْلِ شَاذَانُ بْنُ جَبْرَئِیلَ الْقُمِّیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ الْفَقِیهِ الْعِمَادِ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی الْقَاسِمِ الطَّبَرِیِّ، عَنْ اَبِی عَلِیٍّ، عَنْ وَالِدِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ اَبِی الْقَاسِمِ جَعْفَرِ بْنِ قُولَوَیْهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ اِبْرَاهِیمَ، عَنْ اَبِیهِ، عَنْ اَبِی الْقَاسِمِ بْنِ رُوحٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ، عَنْ اَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ، عَنْ اَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا، وَ ذَکَرَ اَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ زَارَ بِهَا فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ فِی السَّنَةِ الَّتِی اَشْخَصَهُ‌الْمُعْتَصِمُ.
تَقِفُ عَلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ... السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا اَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ‌...

۲.۱ - بررسی سند روایت

در این مجال در پی آن هستیم با توجه به مستندات موجود، اعتبار مؤلف و کتاب «المزار» را نتیجه بگیریم و پس از آن به بیان شرح‌حال یکایک راویان این حدیث پرداخته و در نتیجه اعتبار این زیارت را به اثبات برسانیم.
قبلاً لازم است بدانیم جناب آقای محمدحسین صالح‌آبادی در مقاله «معرفی کتاب المزار الکبیر»، همچنین جناب آقای قیومی اصفهانی در مقدمه کتاب «المزار»، تحقیقات ارزشمندی بجا آوردند. در این قسمت از نوشتار از‌ اندوخته‌های دو محقق یاد شده، استفاده قابل توجهی شده است.
مطالب این قسمت در طی سه فصل، به شرح ذیل تقدیم می‌گردد:
فصل نخست: بررسی شخصیت نویسنده «المزار» و اعتبار او
فصل دوم: اعتبار کتاب «المزار» نزد عالمان امامی
فصل سوم: همسانی «المزار» موجود با نسخه‌های دیگر


بررسی شخصیت نویسنده «المزار» و اعتبار او:
مؤلف کتاب، ابوعبدالله محمد بن جعفر بن علی است. از او به «ابن المشهدی» «المشهدی» و «الحائری» هم یاد می‌شود.
تعدادی از عالمان امامی تنها از او و کتاب «المزار» نام برده‌اند. عده‌ای هم او را با اوصافی مانند: الامام السعید، محدث، صدوق، ستودند.

۳.۱ - سید بن طاووس

علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در فصل دوم از مقدمه بحار می‌نویسد:
والمزار الکبیر یعلم من کیفیة اسناده انه کتاب معتبر وقد اخذ منه السیدان ابنا طاوس کثیرا من الاخبار والزیارات.

از کیفیت اسناد کتاب مزار کبیر دانسته می‌شود که آن کتاب معتبری است. سید بن طاووس و برادرزاده او بسیاری از اخبار و روایات را از این کتاب بر گرفتند.
از این سخن علامه (رحمة‌الله‌علیه) می‌توان اعتماد سید بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) نسبت به مشهدی را استفاده نمود. زیرا اعتماد ابن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) نسبت به کتاب «المزار»، دلالت بر معتبر بودن مؤلف آن، در نزد وی دارد.
این مطلب از آن جهت اهمیت دارد که ابن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) معاصر مشهدی به حساب می‌آید و دانشمندان رجال‌شناس از جمله آیت‌الله خوئی (رحمة‌الله‌علیه) در مقدمه کتاب رجالی‌اش، بیان داشتند که توثیقات معاصرین نسبت به هم پذیرفته شده است.

۳.۲ - شهید اول

مطابق گزارش علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه)، در اجازه نامه‌ای را که شهید اول به شمس‌الدین محمد بن الشیخ می‌نویسد، از مشهدی با این عنوان یاد می‌کند:
الشیخ الامام السعید ابی عبدالله محمد بن جعفر المشهدی رحمه الله.
شیخ، امام سعادت‌مند ابی‌عبدالله محمد بن جعفر مشهدی که رحمت خدا بر او باد.

۳.۳ - شهید ثانی

شهید ثانی (رحمة‌الله‌علیه) در اجازه نامه‌اش به پدر شیخ بهایی، از مشهدی با لقب «الشیخ السعید ابی عبدالله محمد بن جعفر المشهدی» یاد کرد.

۳.۴ - صاحب وسائل

شیخ حر عاملی (رحمة‌الله‌علیه) درباره او می‌نویسد:
الشیخ محمد بن جعفر المشهدی کان فاضلا محدثا صدوقا له کتب یروی عن شاذان بن جبرئیل القمی.
محمد بن جعفر مشهدی انسانی فاضل، محدث و راستگو بود. او دارای کتاب‌هایی است و از شاذان بن جبرئیل قمی روایت می‌کند.

۳.۵ - آقا بزرگ طهرانی

آقا بزرگ طهرانی (رحمة‌الله‌علیه) به مناسبت ذکر کتاب «الاستبصار» شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) از مشهدی و کتاب «المزار» نام می‌برد. او می‌نویسد:
وقد طبع (الاستبصار للشیخ الطوسی) بالهند وفی ایران والنسخة المقابلة بخط الشیخ الطوسی توجد فی خزانة کتب الشیخ‌هادی آل کاشف الغطاء لکنها لیست تامة بل الموجود من اول الکتاب الی آخر کتاب الصلاة بخط الشیخ جعفر بن علی بن جعفر المشهدی والد الشیخ محمد ابن جعفر المشهدی مؤلف المزار المشهور بمزار محمد ابن المشهدی.

استبصار شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) در هند و ایران به طبع رسید ونسخه‌ای را که با خط شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) مقابله شد، در کتابخانه شیخ‌ هادی آل‌کاشف الغطاء وجود دارد. این نسخه کامل نیست بلکه از اول کتاب تا آخر کتاب الصلاة از آن وجود دارد که به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی، پدر شیخ محمد بن جعفر مشهدی، مؤلف کتاب «المزار» که به مزار محمد بن مشهدی شهرت دارد، می‌باشد.

۳.۶ - سید محسن امین

صاحب اعیان الشیعه می‌نویسد:
ابو عبدالله محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی شیخ جلیل متبحر محدث صدوق هو صاحب کتاب المزار المشهور بمزار محمد ابن المشهدی والمزار الکبیر.
ابوعبدالله محمد بن جعفر بن علی جعفر مشهدی حائری که به محمد بن المشهدی معروف است، شیخ بزگ، متبحر، محدث و صدوق است. او صاحب کتاب «المزار» است که به مزار محمد بن المشهدی و المزار الکبیر مشهور است.


جستجوگری در منابع امامیه، حکایت از اعتماد عالمان امامی در قبال «المزار» مشهدی (رحمة‌الله‌علیه) دارد. نمونه‌هایی از آن را بنگرید:

۴.۱ - ابن طاووس و برادرزاده‌اش

سید بن طاووس و برادرزاده او سید بن طاووس که هم عصر مشهدی است، همچنین برادرزاده او سید عبدالکریم بن طاووس روایات فراوانی را مطابق گزارش مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) از «المزار» نقل کردند. این مطلب به نوبه خود می‌تواند حاکی از اعتماد این دو عالم نسبت به کتاب مذکور باشد.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در فصل اول از مقدمه بحارالانوار می‌نویسد:
الفصل الاول: فی بیان الاصول والکتب الماخوذ منها وهی... کتاب کبیر فی الزیارات تالیف محمد بن المشهدی کما یظهر من تالیفات السید ابن طاوس واعتمد علیه ومدحه وسمیناه بالمزار الکبیر.
فصل نخست در بیان اصول و کتاب‌هایی است که روایات بحارالانوار از آن کتاب‌ها گرفته شده است... یکی از این‌ها کتاب بزرگی است که در باب زیارات نوشته شده است و آنگونه که از تالیفات سید بن طاووس بر می‌آید، این کتاب نوشته محمد بن المشهدی است. سید ابن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) بر آن اعتماد داشت و آن را ستود. ما این کتاب را «المزار الکبیر» نام نهادیم.
در فصل دوم از مقدمه بحار می‌نویسد:
والمزار الکبیر یعلم من کیفیة اسناده انه کتاب معتبر وقد اخذ منه السیدان ابنا طاوس کثیرا من الاخبار والزیارات.
از کیفیت اسناد کتاب مزار کبیر دانسته می‌شود که آن کتاب معتبری است. سید بن طاووس و برادرزاده او بسیاری از اخبار و روایات را از این کتاب بر گرفتند.

۴.۱.۱ - نمونه‌هایی از روایت ابن طاووس از المزار

علاوه بر گزارش علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه)، می‌توان نمونه‌هایی از روایات ابن طاووس و برادرزاده او را که از کتاب «المزار» برداشتند، به نظاره نشست.
نمونه یکم: سید عبدالکریم بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) در کتاب «فرحة الغَری» زیارت غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السّلام) (که مورد بحث این نوشتار است) را همانگونه که در «المزار» مشهدی آمده، با همان سند و متن، آوده است:
واخبرنی والدی وعمی (رضی الله عنه) عن محمد بن نما عن محمد بن جعفر (المشهدی) عن شاذان بن جبرئیل القمی (رضی الله عنه) عن الفقیه العماد بن محمد بن القاسم الطبری عن ابی علی عن والده محمد بن الحسن الطوسی عن الشیخ المفید محمد بن محمد بن النعمان عن ابی القاسم جعفر بن قولویه عن محمد بن یعقوب الکلینی عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن ابی القاسم بن دوخ (روح) وعثمان بن سعید العمری عن ابی محمد الحسن بن علی العسکری عن ابیه صلوات الله علیه وذکر انه (علیه‌السّلام) زار بها فی یوم الغدیر فی السنة التی اشخصه فیها المعتصم...
نکته قابل توجه آنکه، مؤلف این روایت را از عمویش نقل می‌کند. به نظر می‌رسد، مقصود همان ابن طاووس معروف «سید رضی‌الدین بن طاووس» باشد. بنابراین، می‌توان غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السّلام) را علاوه بر نقل مؤلف «فرحة الغری»، از جمله نقل‌های سید بن طاووس از «المزار» نیز به شمار آورد.

نمونه دوم: مؤلف «فرحة الغری» در یکجا از کتاب اینگونه می‌آورد:
وذکر محمد المشهدی فی مزاره: ان الصادق (علیه‌السّلام) علم محمد بن مسلم الثقفی هذه الزیارة: اذا اتیت مشهد امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فاغتسل غسل الزیارة...

نمونه سوم: او در جای دیگر آورده است:
وذکر محمد بن المشهدی فی مزاره ما صورته...
باید دانست که نقل سید بن طاووس و برادرزاده او (رحمة‌الله‌علیه) ما، از کتاب «المزار» مشهدی، از این جهت قابل توجه است که سید رضی‌الدین (رحمة‌الله‌علیه) هم عصر مشهدی است و کتابخانه‌ای با اهمیتی نیز در اختیار داشت و سید عبدالکریم بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) هم در دوران نزدیک به او بوده است. با توجه به این مطلب، باید گفت اولاً: به احتمال قوی این کتاب نزد آنها وجود داشت. ثانیاً: مولف نزد آنها معلوم بود. ثالثاً: با توجه به کثرت نقلی که در گزارش علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) بدان اشاره شد، این دو نفر به کتاب «المزار» مشهدی اعتماد داشتند. دیدگاه آیت‌الله وحید خراسانی درباره «المزار» مشهدی، چه بسا برخواسته از همین جهات باشد. ایشان می‌فرماید:
اعتمادنا علی المزار للمشهدی نتیجة لاعتماد السید عبد الکریم بن طاووس وولده علیه. اعتماد ما بر «المزار» مشهدی به جهت اعتماد سید عبدالکریم بن طاووس و فرزندش بر این کتاب است.

۴.۲ - شیخ حر عاملی

آنگونه که از گزارش شیخ حر عاملی (رحمة‌الله‌علیه) در خاتمه وسائل الشیعه بر می‌آید، او به برخی از کتاب‌های معتبر دسترسی نداشت اما به واسطه کتاب‌های مورد اعتماد دیگر از آن نقل کرده است. کتاب «المزار» مشهدی در زمره این دست از کتاب‌ها است. بنابراین؛ هر چند ایشان به کتاب «المزار» دسترسی نداشت، اما در نظر او مورد اعتماد بوده است.
واما الکتب المعتمدة التی نقلنا منها بالواسطة ولم تصل الینا ولکن نقل منها الصدوق والشیخ... وغیرهم فهی کثیرة جدا ونحن نذکر هنا جملة مما صرحوا باسمه عند النقل منه ونقلنا نحن عنهم عنه: فمن ذلک... کتاب المزار لمحمد بن المشهدی.
اما کتاب‌های مورد اعتماد که از آنها با واسطه نقل کردیم و در دسترس ما نبود اما صدوق، شیخ و... از آن نقل نمودند، فراوان است. ما در اینجا دسته‌ای از آنها را که به اسمشان هنگام نقل تصریح کرددند و ما از آنها نقل کردیم را می‌آوریم. از جمله این کتاب‌ها، کتاب مزار محمد بن المشهدی است.

۴.۳ - محدث نوری

محدث نوری (رحمة‌الله‌علیه) «المزار» مشهدی را از جمله کتاب‌های مورد اعتماد اصحاب می‌داند و می‌نویسد:
الشیخ الجلیل السعید المتبحر ابو عبدالله محمد بن جعفر بنعلی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی وابنالمشهدی مؤلف المزار المشهور الذی اعتمد علیه اصحابنا الابرار.
شیخ جلیل و متبحر ابوعبدالله محمد بن جعفر مشهدی حائری که به محمد بن المشهدی و ابن المشهدی شهرت دارد، صاحب کتاب مشهور «المزار» است که اصحاب ما بدان کتاب اعتماد داشتند.

۳.۶ - سید محسن امین

صاحب اعیان الشیعه ضمن معرفی مشهدی و کتاب او، آن را مورد اعتماد میان اصحاب معرفی می‌کند. او می‌نویسد:
محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی صاحب کتاب المزار... اعتمد علیه الاصحاب.
محمد بن جعفر مشهدی صاحب کتاب «المزار» است... این کتاب مورد اعتماد اصحاب است.

۴.۵ - نمازی شاهرودی

صاحب کتاب مستدرکات علم رجال الحدیث، می‌آورد:
محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری... مؤلف المزار الکبیر المشهور المعتمد عند الاصحاب.
[۱۷] الشاهرودی، الشیخ علی النمازی (متوفای۱۴۰۵هـ)، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۹۹، ناشر: ابن المؤلف، چاپخانه: شفق – طهران، الاولی۱۴۱۲هـ.
محمد بن جعفر مشهدی حائری مولف «المزار الکبیر» است. کتاب او مورد اعتماد نزد اصحاب است.


در ایران تنها یک نسخه از کتاب «المزار» ابن مشهدی در کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رحمة‌الله‌علیه) وجود دارد. آقای قیومی اصفهانی همین نسخه را تحقیق و به چاپ رسانده است. این کتاب در چند کتابخانه از کتابخانه‌های نجف هم وجود دارد.
کتابی که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رحمة‌الله‌علیه) وجود دارد مربوط به دوران صفوی است و چاپ فعلی از روی همین نسخه است.
سید عبدالکریم بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه)، متوفای ۶۹۳ که قرابت زمانی با ابن المشهدی دارد، در «الفرحة الغَری» مطالبی را از کتاب «المزار» او نقل می‌کند. از جمله آن، همین غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السّلام) است که مطابق با نسخه موجود است.
آقا بزرگ تهرانی (رحمة‌الله‌علیه) از کتابی با نام «المزار» مشهدی نام می‌برد که در کتابخانه‌های نجف موجود است. ایشان عبارات خطبه کتاب را چنین می‌آورد:
الحمد لله القدیم احسانه الظاهر امتنانه... فانی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات للمشاهد...
خطبه‌ای را که آقا بزرگ (رحمة‌الله‌علیه) از کتاب «المزار» مشهدی نقل می‌کند، با خطبه کتاب «المزار» موجود در ایران، یکی است. ایشان در ادامه همچنین نام مشایخ ابن مشهدی را می‌آورد که با نام مشایخ موجود در نسخه‌ای که در دست داریم، برابری می‌کند.
محدث نوری (رحمة‌الله‌علیه) در «المستدرک» از کتاب «المزار» مشهدی یاد می‌کند و مواردی از جمله در جلد ۱۰ سند زیارتی را نقل می‌کند که با نسخه موجود «المزار»، تفاوتی ندارد.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در بحارالانوار مطالب زیادی از «المزار» نقل کرده است. جالب آنکه محققان بخش زیارات بحار الانوار، مطالب این بخش را با نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های نجف تطبیق دادند. مطالب یاد شده با نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رحمة‌الله‌علیه) مطابقت دارد.
بنابراین خطبه کتاب، مشایخ مؤلف و سند برخی روایات از نسخه موجود، با نسخه‌های دیگر برابری می‌کند. این مطلب به نوبه خود قرینه‌ای است که نشان می‌دهد نسخه موجود «المزار»، همان است که در دست عالمان پیشین بوده است و ما را در معتبر دانستن نسخه موجود کمک می‌کند.
آنچه تاکنون گذشت، در قالب سه فصل مجزا بود که یک فصل آن در رابطه با اعتبار مؤلف و دو فصل آن به اعتبار کتاب «المزار» نظر داشت. اینها مستنداتی است که ما را در اعتبار بخشیدن به کتاب «المزار» و مؤلف آن، یاری می‌دهد.


بعد از بیان شرح‌حال مؤلف کتاب المزار و اثبات انتساب این کتاب شریف به وی، در این بخش به بررسی راویان موجود در سند این روایت می‌پردازیم:

۶.۱ - شاذان بن جبرئیل قمی

مشهدی در مقدمه «المزار» می‌گوید روایات کتابش را از طریق مشایخ ثقات، آورده است. (فَاِنِّی قَدْ جَمَعْتُ فِی کِتَابِی هَذَا مِنْ فُنُونِ الزِّیَارَاتِ... مِمَّا اتَّصَلَتْ بِهِ مِنْ ثِقَاتِ الرُّوَاة).
بنا به شهادت مؤلف، شیخ او شاذان بن جبرئیل مورد وثوق است. علاوه بر آنکه شهید اول در کتاب «ذکری» از او با عنوان «من اجلاء فقهائنا» یاد می‌کند.

۶.۲ - محمد بن ابوالقاسم طبری

وی نیز از جمله مشایخ بلا واسطه مشهدی به شمار می‌رود و در باب «زیارة ابی عبدالله الحسین (علیه‌السّلام) فی یوم عاشوراء» از او روایت می‌آورد.
مطابق مقدمه ابن مشهدی که پیشتر گذشت، وثاقت طبری ثابت می‌شود.
علاوه بر آنکه شیخ منتجب‌الدین در فهرست خود می‌گوید:
الشیخ الامام عماد الدین محمد بن ابی القاسم الطبری الاملی الکجی فقیه، ثقة. عمادالدین محمد بن ابی‌القاسم طبری آملی، فقیه و مورد وثوق است.

۶.۳ - ابوعلی حسن بن محمد

راوی بعدی ابوعلی حسن بن محمد طوسی، فرزند شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) است.
منتجب‌الدین درباره او می‌گوید:
الشیخ الجلیل ابو علی الحسن بن الشیخ الجلیل الموفق ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی فقیه، ثقة. شیخ جلیل ابو علی فرزند ابوجعفر طوسی، فقیه و مورد وثوق است.
در «الیقین» سید بن طاووس از او با عنوان «الشیخ المفید» تعبیر شده است.
در «روضة المتقین» مجلسی اول (رحمة‌الله‌علیه)، از وی با الفاظی چون «الشیخ الجلیل الفقیه النبیه» یاد شده است.

۶.۴ - شیخ طوسی

راوی بعدی شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) است. عظمت و شکوه او در میان عالمان امامی بر کسی پوشیده نیست.
علامه حلی (رحمة‌الله‌علیه) درباره شخصیت او بدین‌صورت می‌نگارد:
محمد بن الحسن بن علی الطوسی ابو جعفر شیخ الامامیة قدس الله روحه، رئیس الطائفة، جلیل القدر، عظیم المنزلة، ثقة عین، صدوق. محمد بن حسن طوسی، ابوجعفر، شیخ فرقه امامیه، رئیس طایفه، مردی جلیل‌القدر، دارای جایگاه بلند، مورد وثوق و راستگو بود.

۶.۵ - شیخ مفید

شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه) راوی بعدی است. جایگاه فاخر او در میان دانشمندان امامی، شهره است.
نجاشی به هنگام معرفی او می‌نویسد:
محمد بن محمد بن النعمان... شیخنا واستاذنا فضله اشهر من ان یوصف فی الفقه والکلام والروایة والثقة والعلم. محمد بن محمد بن نعمان... شیخ و استاد ما است و فضل او در فقه، کلام، روایت، وثاقت و دانش، مشهورتر از آن است که توصیف گردد.

۶.۶ - ابن‌ قولویه

ابن‌قولویه (رحمة‌الله‌علیه) راوی دیگر است. وی همان صاحب «کامل الزیارات» است و در میان‌ اندیشمندان امامی جایگاه بلندی را به خود اختصاص داده است.
نجاشی (رحمة‌الله‌علیه) پیرامون شخصیت او آورده است:
جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه ابو القاسم... من ثقات اصحابنا واجلائهم فی الحدیث والفقه... وکل ما یوصف به الناس من جمیل وثقة وفقه فهو فوقه. جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، یکی از افراد مورد وثوق و بزرگان اصحاب ما در حدیث و فقه است. هر آنچه از زیبایی و وثاقت و فقاهت که دیگران بدان ستوده می‌شوند، او بالاتر از آن است.

۶.۷ - کلینی

کلینی صاحب کتاب «الکافی» به عنوان راوی بعدی از این سلسله است. جایگاه پر آوازه او هر کسی را بی‌نیاز از بیان می‌کند.
نجاشی او را به بهترین وجه می‌ستاید:
محمد بن یعقوب بن اسحاق ابو جعفر الکلینی شیخ اصحابنا فی وقته بالری ووجههم وکان اوثق الناس فی الحدیث واثبتهم. محمد بن یعقوب کلینی بزرگ فرقه امامیه به روزگار خود در شهر ری بود. او موثق‌ترین و با دقت‌ترین محدثان از لحاظ ضبط حدیث بوده است.

۶.۸ - علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم که راوی بعدی است، نزد امامیه مورد اعتماد است.
نجاشی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید:
علی بن ابراهیم بن‌هاشم ثقة فی الحدیث ثبت معتمد صحیح المذهب. علی بن ابراهیم انسانی مورد وثوق در حدیث است. او فردی ثابت قدم، مورد اعتماد و دارای مذهبی درست است.

۶.۹ - ابراهیم بن‌ هاشم

راوی بعدی ابراهیم بن‌ هاشم است.
آیت‌الله خویی در شرح‌حال او می‌نویسد:
لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم ویدل علی ذلک عدة امور: الاول: انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. الثانی: ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته. الثالث: انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه وقبول قوله.
هیچ تردیدی در وثاقت ابراهیم بن‌ هاشم وجود ندارد به دلیل آنکه:
اولا: فرزند او (علی بن ابراهیم) در تفسیرش از او روایت کرده است و او ملتزم شده که از افراد مورد وثوق در تفسیرش روایت کند.
ثانیا: سید بن طاووس ادعا کرده که وثاقت ابراهیم بن‌هاشم اجماعی است.
ثالثا: او اولین نفری بوده که احادیث اهل بیت (علیهم‌السّلام) را در قم آورده و قمی‌ها به روایات او اعتماد داشتند در حالی که در میان قمی‌ها افرادی بودند که در امر حدیث سخت‌گیر بودند و اگر او را مورد اعتماد نمی‌دانستند این چنین احادیث او مورد قبول در میان آنان نبود.

۶.۱۰ - عثمان بن سعید و ابوالقاسم بن روح

در این طبقه دو راوی وجود دارند. هر دو از نائبان امام مهدی (علیه‌السّلام) در روزگار غیبت صغری می‌باشند.
شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) عثمان بن سعید را به بزرگی توصیف می‌کند:
عثمان بن سعید العمری الزیات... جلیل القدر ثقة وکیله علیه السلام. عثمان بن سعید عَمری، انسانی بزرگ و مورد وثوق و وکیل امام (علیه‌السّلام) است.

آیت‌الله خوئی (رحمة‌الله‌علیه) درباره ابوالقاسم بن روح می‌گوید:
الحسین بن روح: النوبختی ابو القاسم: هو احد السفراء و النواب الخاصة، للامام الثانی عشر (عجل الله تعالی فرجه) و شهرة جلالته و عظمته اغنتنا عن الاطالة فی شانه. حسین بن روح نوبختی، ابوالقاسم، یکی از نائبان خاص امام دوازدهم (علیه‌السّلام) است. شهرت جلالت و عظمت او ما را از طولانی کردن بحث پیرامون شخصیت او بی‌نیاز می‌کند.


از مجموع آنچه گذشت، چنین به دست آمد که زیارت غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السّلام) دارای سلسله سند بسیار قوی و ارزشمندی است. محمد بن مشهدی هم بر پایه قرائن گوناگون فردی مورد وثوق است. کتاب «المزار» او نیز نزد عالمان امامی مورد اعتماد بوده است.


۱. المشهدی الحائری، الشیخ ابو عبدالله محمد بن جعفر بن علی (متوفای۶۱۰ه)، المزار، ص۲۶۳، تحقیق:جواد القیومی الاصفهانی، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة:الاولی، رمضان المبارک ۱۴۱۹ه.    
۲. المجلسی، محمد باقر (متوفای۱۱۱۱ه)، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۱، ص۳۵، تحقیق:محمد الباقر البهبودی، ناشر:مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة:الثانیة المصححة، ۱۴۰۳ه - ۱۹۸۳م.    
۳. المجلسی، محمد باقر (متوفای۱۱۱۱ه)، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۱۰۴، ص۱۹۷.    
۴. الشهید الثانی زین الدین بن علی العاملی، رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۱۱۲۵، تحقیق:رضا المختاری، چاپ:اول، ۱۴۲۲ - ۱۳۸۰ ش، ناشر:مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی - قم – ایران.    
۵. الحر العاملی، الشیخ محمد بن الحسن (متوفای۱۱۰۴ه)، امل الآمل، ج۲، ص۲۵۳، تحقیق:السید احمد الحسینی، ‌ ناشر:مکتبة الاندلس - بغداد، چاپخانه:الآداب - النجف الاشرف.    
۶. آقا بزرگ الطهرانی (متوفای ۱۳۸۹ه)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۱۳.    
۷. الامین، السید محسن (متوفای۱۳۷۱ه)، اعیان الشیعة، ج۹، ص۲۰۲، تحقیق وتخریج:حسن الامین، ناشر:دار التعارف للمطبوعات - بیروت – لبنان، سال چاپ:۱۴۰۳ - ۱۹۸۳ م.    
۸. المجلسی، محمد باقر (متوفای۱۱۱۱ه)، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۱، ص۶.    
۹. المجلسی، محمد باقر (متوفای۱۱۱۱ه)، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۱، ص۳۵، تحقیق:محمد الباقر البهبودی، ناشر:مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة:الثانیة المصححة، ۱۴۰۳ه - ۱۹۸۳م.    
۱۰. ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحة الغری، ص۱۳۶، تحقیق:السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر:مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۹ ه.    
۱۱. ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحة الغری، ص۱۲۰، تحقیق:السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر:مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۹ ه.    
۱۲. ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحة الغری، ص۱۲۳، تحقیق:السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر:مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۹ ه.    
۱۳. نگ:طبسی، نجم الدین، صوم عاشوراء بین السنة النبویة والبدعة الامویة، ص۴۸ (پاورقی).    
۱۴. الحر العاملی، محمد بن الحسن (متوفای۱۱۰۴ه)، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۲۴، ص۱۶۰.    
۱۵. الطبرسی، میرزا الشیخ حسین النوری (متوفای۱۳۲۰ه) خاتمة المستدرک، ج۳، ص۱۹، تحقیق:مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ناشر:مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث - قم – ایران، الطبعة الاولی ۱۴۱۵.    
۱۶. الامین، السید محسن (متوفای۱۳۷۱ه)، اعیان الشیعة، ج۹، ص۲۰۲، تحقیق وتخریج:حسن الامین، ناشر:دار التعارف للمطبوعات - بیروت – لبنان، سال چاپ:۱۴۰۳ - ۱۹۸۳ م.    
۱۷. الشاهرودی، الشیخ علی النمازی (متوفای۱۴۰۵هـ)، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۹۹، ناشر: ابن المؤلف، چاپخانه: شفق – طهران، الاولی۱۴۱۲هـ.
۱۸. ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحة الغری، ص۱۳۶، تحقیق:السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر:مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۹ ه.    
۱۹. محدث نوری، المستدرک، ج۱۰، ص۳۶۴، شماره حدیث ۱۲۱۹۰.    
۲۰. العاملی الجزینی، محمد بن جمال الدین مکی، الشهید الاول (متوفای۷۸۶ ه‌ ) ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج۳، ص۱۶۴، تحقیق:مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ناشر:مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث – قم، الطبعة الاولی ۱۴۱۹.    
۲۱. المشهدی الحائری، الشیخ ابو عبدالله محمد بن جعفر بن علی (متوفای۶۱۰ه)، المزار، ص۴۷۳، تحقیق:جواد القیومی الاصفهانی، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة:الاولی، رمضان المبارک ۱۴۱۹ه.    
۲۲. الرازی، منتجب الدین بن بابویه (متوفای۵۸۵ه)، فهرست منتجب الدین، ص۱۰۷، تحقیق:سید جلال الدین محدث الارموی، ناشر:مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، توضیحات:باهتمام:محمد سمامی حائری/ اشراف:السید محمود المرعشی، چاپخانه:مهر – قم، چاپ:۱۳۶۶ ش.    
۲۳. الرازی، منتجب الدین بن بابویه (متوفای۵۸۵ه)، فهرست منتجب الدین، ص۴۶، تحقیق:سید جلال الدین محدث الارموی، ناشر:مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، توضیحات:باهتمام:محمد سمامی حائری/ اشراف:السید محمود المرعشی، چاپخانه:مهر – قم، چاپ:۱۳۶۶ ش.    
۲۴. ابن طاووس الحلی، ‌ السید رضی الدین علی (متوفای۶۶۴ه)، الیقین باختصاص مولانا علی (علیه‌السّلام) بامرة المؤمنین، ‌ص۲۸۰، تحقیق:الانصاری، ‌ ناشر:مؤسسة دار الکتاب (الجزائری)، چاپ:الاولی۱۴۱۳.    
۲۵. المجلسی، محمد تقی (متوفای۱۰۷۰ه)، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۴، محقق/ مصحح:موسوی کرمانی، حسین و اشتهاردی علی پناه‌، ناشر:مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، مکان چاپ:قم‌، سال چاپ:۱۴۰۶ ق‌.    
۲۶. الحلی الاسدی، جمال الدین ابو منصور الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفای۷۲۶ه) خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۲۴۹، تحقیق:فضیلة الشیخ جواد القیومی، ناشر:مؤسسة نشر الفقاهة، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۷ه.    
۲۷. النجاشی الاسدی الکوفی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن العباس (متوفای۴۵۰ه)، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۳۹۹ - ۴۰۱، تحقیق:السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی قم، الطبعة:الخامسة، ۱۴۱۶ه.    
۲۸. النجاشی الاسدی الکوفی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن العباس (متوفای۴۵۰ه)، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۲۳، تحقیق:السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی قم، الطبعة:الخامسة، ۱۴۱۶ه.    
۲۹. النجاشی الاسدی الکوفی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن العباس (متوفای۴۵۰ه)، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۳۷۷، تحقیق:السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی قم، الطبعة:الخامسة، ۱۴۱۶ه.    
۳۰. النجاشی الاسدی الکوفی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن العباس (متوفای۴۵۰ه)، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۶۰، تحقیق:السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی قم، الطبعة:الخامسة، ۱۴۱۶ه.    
۳۱. الموسوی الخوئی، السید ابو القاسم (متوفای۱۴۱۱ه)، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱، الطبعة الخامسة، ۱۴۱۳ه ۱۹۹۲م.    
۳۲. الطوسی ابی جعفر محمد بن الحسن، الابواب (رجال الطوسی) ص۴۰۱، ‌ تحقیق:جواد القیومی الاصفهانی، چاپ:الاولی، ۱۴۱۵، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.    
۳۳. الموسوی الخوئی، السید ابو القاسم (متوفای۱۴۱۱ه)، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۵۷.    



موسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «پژوهشی پیرامون سند غدیریه امام‌ هادی (علیه‌السلام)».    






جعبه ابزار