• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

علی در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



در حال ویرایش
آنچه در پیش رو دارید، منتخبی از آیات قرآن کریم است که جهت زدودن برخی ابهامات موجود پیرامون ولایت حضرت امیرمؤمنان علی(علیه السلام) و فضائل سایر اهل بیت(علیهم السلام) جمع‌آوری شده است.
در این نوشتار سعی کرده‌ایم با توضیحی کوتاه و ضروری و نیز ذکر برخی منابع شیعه و اهل سنت، به دیدگاه برخی از آنان در زمینه آیات ذکر شده اشاره‌ای نیز داشته باشیم.

فهرست مندرجات

۱ - اصل امامت
۲ - اختلاف بین شیعه و اهل سنت
۳ - امامت معصومان در کلام پیامبر(ص)
       ۳.۱ - جریان غدیر خم
       ۳.۲ - روایت تفسیر أولی الأمر
       ۳.۳ - روایت أنت ولی کل مؤمن بعدی
       ۳.۴ - روایت «من کنت مولاه فإن مولاه علی»
       ۳.۵ - جواب پیامبر به ابوبکر و عمر
       ۳.۶ - حدیث سفینة
       ۳.۷ - روایت «باب حطّه»
       ۳.۸ - اعلام ولایت علی در غدیر، روز عرفه و...
۴ - علت اشاره نشدن به جانشینی علی(ع) در قرآن
۵ - علی(علیه السلام) در آیات
       ۵.۱ - آیات امامت خاصه
       ۵.۲ - آیات فضائل
       ۵.۳ - امام خمینی وآیات درباره علی(ع)
       ۵.۴ - بررسی آیات در کتب دیگر
۶ - بررسی برخی آیات
       ۶.۱ - آیه تبلیغ
       ۶.۲ - آیه اکمال دین
       ۶.۳ - آیه ولایت
       ۶.۴ - آیه اولی الأمر
       ۶.۵ - آیه اهل ذکر
       ۶.۶ - آیه صادقین
       ۶.۷ - آیه لیلة المبیت
       ۶.۸ - آیه وحدت
       ۶.۹ - آیه مباهله
       ۶.۱۰ - آیه خیرالبریّه
       ۶.۱۱ - آیه صالح المؤمنین
       ۶.۱۲ - آیه تطهیر
              ۶.۱۲.۱ - یکی از ادله عصمت نزد شیعه
       ۶.۱۳ - آیه قربی
       ۶.۱۴ - آیه صراط مستقیم
       ۶.۱۵ - آیه هادیان
       ۶.۱۶ - آیه نعمت
       ۶.۱۷ - سوره هل اتی
       ۶.۱۸ - آیات دیگر در فضیلت علی(ع)
۷ - پانویس
۸ - منبع


مسئله «امامت» در مکتب تشیع، یکی از اصول دین به شمار می‌رود و وجود آن را جهت حفظ و نظارت بر اجرای قانون الهی لازم می‌شمارد. علم وسیع و گسترده، عصمت و مصونیت از گناه و خطا، از شرائط ویژه امام(علیه السلام) است و مسلماً شناسایی چنین فردی جز از راه وحی ممکن نیست؛ لذا شیعه معتقد است که «امامت» یک منصب الهی است و نصب آن بایستی از طرف خداوند متعال صورت پذیرد و لذا برای شیعیان مسئله امامت به عنوان یک اصل بنیادین دینی (و نه فرعی) به شمار می‌رود.


از نقاط مهم اختلاف بین شیعه و اهل سنت نیز همین مسئله است؛ چرا که شیعه معتقد است منصب امامت، از طرف خداوند به افراد ذی‌صلاح داده می‌شود به طوری که امیرمؤمنان(علیه السلام) و یازده فرزندش یکی پس از دیگری، جانشین پیامبر(ص) هستند. ولی به اعتقاد اهل سنت، تعیین امام به مردم واگذار شده و از طریق «همه‌پرسی» صورت می‌گیرد.


امامت معصومان(علیهم السلام) به طور مکرر و متعدد از سوی حضرت رسول اکرم(ص) بیان شده است.

۳.۱ - جریان غدیر خم

در خصوص امامت حضرت امیر(علیه السلام) می‌توان به جریان مشهور غدیر خم اشاره نمود که از طرف خداوند و با نزول آیه شریفه (یا أَیّهَا الرّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ) صورت گرفت. تفاسیر متعددی از شیعه و سنی در ذیل همین آیه، به حدیث غدیر خم و جمله رسول الله(ص) که فرمودند: «من کنت مولا فهذا ولیه» اشاره می‌کند.
[۲] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۰۹.
[۳] مستدرک حاکم، ج۳، ص۵۳۳.
[۴] ینابیع الموده، ص۳۲.
[۵] مناقب خوارزمی، ص۹۳.

در همین جریان غدیر است که شخص عمر بن خطاب ضمن بیعت با امیرمؤمنان(علیه السلام) برای تهنیت گفت: «بخٍّ بخٍّ لک یا علی، اصبحتَ مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة»
[۶] عبقات الانوار.


۳.۲ - روایت تفسیر أولی الأمر

و نیز روایتی که بعد از نزول آیه شریفه (یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ مِنْکُمْ) وارد شده که جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا(ص) در خصوص تفسیر «اولی الأمر» سؤال می‌کند و پیامبر(ص) با نام بردن علی(علیه السلام)و یازده فرزندش، به امامت سایر ائمه نیز اشاره می‌کنند.
[۹] غایة المرام، ج۱۰، ص۲۶۷.
[۱۰] ینابیع الموده، ص۴۹۴.
[۱۱] اثبات الهداة، ج۳، ص۱۲۳.


۳.۳ - روایت أنت ولی کل مؤمن بعدی

و یا خطابی که بارها به علی(علیه السلام) فرموده بودند که «انت ولیّ کل مؤمن بعدی»
[۱۲] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۱۱.
[۱۳] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۴.
[۱۴] مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۱.
[۱۵] مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۴۳۸.


۳.۴ - روایت «من کنت مولاه فإن مولاه علی»

و یا روایتی که فرمودند: «من کنت مولاه فان مولاه علی(علیه السلام)».
[۱۶] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۲.
[۱۷] ینابیع الموده، ص۳۴.
[۱۸] مسند احمد بن حنبل، ج۵، ص۲۵.
[۱۹] مناقب خوارزمی، ص۷۲.


۳.۵ - جواب پیامبر به ابوبکر و عمر

در خصوص امر ولایت، شخص ابوبکر و عمر از حضرت رسول اکرم(ص) سؤال کردند که حضرت به امیرمؤمنان(علیه السلام) و پسران ایشان و نه فرزند امام حسین(علیه السلام) اشاره کرده و می‌فرمایند: «هذا علی مع القرآن و القرآن مع علی، لایفترقان حتی یردا علی الحوض».
[۲۰] غایة المرام، ج۴، باب۵۸.
[۲۱] ینابیع الموده، ص۲۸۵.


۳.۶ - حدیث سفینة

در این رابطه می‌توان به روایاتی که در خصوص اهل بیت(علیهم السلام) از سوی حضرت رسول اکرم(ص) وارد شده است و حضرت علی(علیه السلام) را نیز شامل می‌شود، اشاره کرد. حضرت در مواردی فرمودند: «ألا ان مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق».
[۲۲] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۵۱.
[۲۳] ینابیع الموده، ص۲۸.
[۲۴] ینابیع الموده، ص۲۹۸.


۳.۷ - روایت «باب حطّه»

و یا روایت معروف «باب حطّه» که اهل بیت را به باب حطّه در بنی اسرائیل تشبیه کرده و فرمودند: «هر کس داخل آن شد، آمرزیده شد».
[۲۵] ینابیع الموده، ص۲۸.
[۲۶] ینابیع الموده، ص۲۹۸.
[۲۷] معجم صغیر، ج۲، ص۲۲.
[۲۸] اربعین، ج۲۵، ص۲۱۶.


۳.۸ - اعلام ولایت علی در غدیر، روز عرفه و ...

پیامبر(ص) در موارد فراوانی جانشینی حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) را اشاره فرموده بودند. در روز غدیر، زمانی در روز عرفه در حجة الوداع، بار دیگر در منبر خود در مدینه و روایات بسیار دیگری که مجال اشاره به آنها در این مقال نیست.


آنچه در این نوشتار عرضه می‌شود، پاسخ به این سؤال است که: اگر امیرمؤمنان علی(علیه السلام) به عنوان امام معصوم و جانشین بلافصل حضرت رسول اکرم(ص) مطرح است، چرا در آیات قرآن به آن اشاره‌ای نشده است؟!
البته کسانی که آشنایی سطحی با اصول و عقاید دینی اسلام داشته باشند، متوجه سستی این شبهه خواهند شد و لکن برای پاسخ به این سؤال، به آیاتی اشاره می‌کنیم که از سوی علمای اهل سنت نیز مورد تأیید واقع شده و در منابع معتبر آنها آورده شده است و در تفاسیر خود با استناد به روایاتی از رسول اکرم(ص) در مورد امامت و ولایت امیرمؤمنان علی(علیه السلام)، در واقع به امامت بلافصل علی(علیه السلام) اشاره می‌کند.


از مجموع آیات قرآن، آیات مختص به حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ آیات امامت خاصه و آیات فضائل.

۵.۱ - آیات امامت خاصه

از جمله آیات قرآن در زمینه امامت خاصه می‌توان به این پنج مورد اشاره کرد: آیه تبلیغ
آیه ولایت
آیه اولی الامر
آیه صادقین
و آیه قربی

۵.۲ - آیات فضائل

بخش دیگر از آیات به فضائل حضرت اشاره می‌کند و در نتیجه او را برترین امت محمد(ص) و والاترین شخصیت بعد از پیامبر اسلام(ص) معرفی می‌کند و بنابراین کسی شایسته‌تر از او برای رهبری امت بعد از پیامبر(ص) نیست. از آیات فضائل می‌توان به آیات ذیل اشاره نمود:
آیه مباهله
آیه خیر البریه
آیه لیلة المبیت
آیه حکمت
آیات سوره هل اتی...
آیات آغاز سوره برائت
آیه سقایة الحاج
آیه صالح المؤمنین
آیه وزارت
آیات سوره احزاب
آیه بینه و شاهد
آیه صدیقون
آیه نور
آیه انذار
آیه مرج البحرین
آیه نجوی
آیه سابقون
آیه اذن واعیه
آیه مودت
آیه منافقون
آیه ایذاء
آیه انفاق
آیه محبت
و آیه مسئولون و...

۵.۳ - امام خمینی وآیات درباره علی(ع)

حضرت امام خمینی‌(ره) در کتاب شریف «کشف الاسرار» به نقل از «غایة المرام» می‌آورند که تا ۱۴۰ آیه در خصوص حضرت علی(علیه السلام) و امامت ایشان نازل شده است. ایشان آیاتی را که مورد اتفاق علمای شیعه و اهل سنت است، به طور تفصیل ذکر کرده و بیش از ده مورد آن را مورد بررسی قرار می‌دهند.
[۶۲] کشف الاسرار، ص۱۴۰.


۵.۴ - بررسی آیات در کتب دیگر

در کتاب پیام قرآن (ج۹) نیز حدود ۳۰ آیه در همین خصوص مورد بررسی قرار گرفته است. علامه امینی‌(ره) نیز در کتاب شریف الغدیر به برخی از آیات اشاره می‌کند. به هر حال، ما در اینجا از میان مجموع آیات ذکر شده، به پنج آیه امامت خاصه و نیز چند آیه در خصوص فضائل امیرمؤمنان(علیه السلام) اشاره می‌کنیم.
[۶۳] ر.ک: تفسیر المیزان؛ تفسیر نمونه؛ الغدیر؛ پیام قرآن.

امید است علاقمندان جهت تحقیق و تفصیل بیشتر در رابطه با این موضوع به کتب معتبر عقاید و تفاسیر شیعه و سنی مراجعه کنند.




۶.۱ - آیه تبلیغ

(یا أَیّهَا الرّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ)
«ای پیامبر! آنچه از خدا بر تو نازل شده، به خلق برسان که اگر نرسانی، تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده‌ای و خدا تو را از آزار مردم نگاه خواهد داشت».
این آیه از آیات صریحی است که به اتفاق مفسران در خصوص امر ولایت علی(علیه السلام) و در روز غدیر نازل شده است.
شأن نزول آیه را چنین می‌آورند که پیامبر(ص) از اینکه اسمی از امامت علی(علیه السلام) ببرند و شخص خاصی را برای منصب الهی امامت تعیین کنند، بیم داشتند تا مبادا با اعلام این مطلب، اختلافات بین مسلمانان تشدید یابد و کار اسلام حتی ختم شود.
در ذیل همین آیه، تفاسیر متعددی به نگرانی پیامبر(ص) در امر ولایت اشاره کرده و نزول این آیه را در شأن حضرت علی(علیه السلام) می‌دانند. سلیمان قندوزی در ینابیع المودة، فخر رازی در تفسیر خود و آلوسی در روح المعانی به این مطب اشاره کرده‌اند.
[۶۵] ینابیع الموده، ص۱۲۰.
[۶۶] تفسیر فخر رازی، ج۳، ص۶۳۶.
[۶۷] تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۱۷۲.

با نزول این آیه، تبلیغ امامت به پیامبر اسلام(ص) واجب شد و خداوند نیز وعده داد تا ایشان را از توطئه منافقان حفظ کند.

۶.۲ - آیه اکمال دین

(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ اْلإِسْلامَ دینًا).
«امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است، برایتان برگزیدم».
در اکثر تفاسیر و برخی از منابع اهل سنت مانند ینابیع المودة و تفسیر فخر رازی اشاره شده که بعد از ادای رسالت و جریان غدیر، این آیه نازل شده است.
[۷۰] ینابیع الموده، ص۱۲۰.
[۷۱] تفسیر فخر رازی، ج۱۲، ص۵۰.

بعضی نیز معتقدند این آیه، آخرین آیه‌ای است که بر پیامبر نازل شده است.

۶.۳ - آیه ولایت

(إِنّما وَلِیّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الّذینَ آمَنُوا الّذینَ یُقیمُونَ الصّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)
همانا سرپرست شما تنها خدا و رسول و آن مؤمنانی هستند که نماز به پا داشته و به فقیران در حال رکوع زکات می‌دهند».
همه مفسران اتفاق نظر دارند که این آیه در مورد حضرت علی(علیه السلام) و در آن هنگامی نازل شده که آن حضرت در حال رکوع صدقه دادند. از جمله کسانی که این آیه را در شأن حضرت علی(علیه السلام) دانسته‌اند، می‌توان به شیخ سلیمان قندوزی، زمخشری، طبری، فخر رازی، ابن ابی‌الحدید، و... اشاره نمود.
[۷۳] ینابیع الموده، ص۱۱۵.
[۷۴] تفسیر کشاف، زمخشری، ج۱، ص۶۲۴.
[۷۵] تفسیر طبری، ج۶، ص۲۸۸.
[۷۶] تفسیر طبری، ج۶، ص۲۸۹.
[۷۷] تفسیر قرطبی، ج۶، ص۲۱۹.
[۷۸] تفسیر قرطبی، ج۶، ص۲۲۰.
[۷۹] تفسیر فخررازی، ج۱۲، ص۲۰.
[۸۰] تفسیر فخررازی، ج۱۲، ص۲۶.

حضرت امام خمینی‌(ره) می‌فرماید: «بیست و چهار حدیث از اهل سنت نقل شده است که در این آیه، علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) منظور است».
[۸۲] کشف الاسرار، به نقل از غایة المرام.

در روایات متعددی در مورد این آیه، به روی مسئله «ولی» تأکید شده است و امام علی(علیه السلام) به عنوان ولیّ مسلمانان بعد از پیامبر(ص) معرفی گردیده است.

۶.۴ - آیه اولی الأمر

(یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ مِنْکُمْ).
«ای اهل ایمان! فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) را اطاعت کنید».
حاکم حسکانی، مفسر معروف در کتاب خود ذیل این آیه، پنج حدیث نقل کرده که در همه آنها منظور از اولی‌الامر، حضرت علی(علیه السلام) دانسته شده است. به اتفاق مفسران منظور از اولی الامر، اهل بیت پیامبر(ص) است.
[۸۴] ینابیع الموده، ص۱۱۴.
[۸۵] ینابیع الموده، ص۱۱۹.
[۸۶] تفسیر فخر رازی، ج۳، ص۳۵۷.

در همین خصوص، روایتی را نیز اشاره کردیم.

۶.۵ - آیه اهل ذکر

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّ رِجالاً نُوحی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).
«و ما پیش از تو ای محمد (بر هیچ امت) غیر رجال مؤید به وحی خود، کسی را به رسالت نفرستادیم (بروید) و از اهل ذکر اگر نمی‌دانید، سؤال کنید».
حضرت امام‌(ره) از غایة المرام نقل می‌کنند که سه حدیث از اهل سنت آمده که منظور از اهل ذکر، حضرت علی(علیه السلام) است.
[۸۸] کشف الاسرار، صفحات ۱۰۰ به بعد.

بعضی از منابع اهل سنت نیز مانند: تفسیر قرطبی و طبری، اهل ذکر را به اهل بیت(علیهم السلام) تفسیر کرده‌اند.
[۸۹] ینابیع الموده، ص۴۶.
[۹۰] ینابیع الموده، ص۱۱۹.
[۹۱] تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۷۲.
[۹۲] تفسیر طبری، ج۱۲، ص۱۰۹.


۶.۶ - آیه صادقین

(أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا اتّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقینَ)
«ای اهل ایمان! خدا ترس باشید و (از مردم دروغگوی منافق دوری کنید و) به مردان راستگوی با ایمان بپیوندید».
بنابر روایات فراوانی که در خصوص این آیه وارد شده است، شأن نزول این آیه را علی(علیه السلام) و یا همه اهل بیت می‌دانند که بعضی از اهل سنت نیز مانند: سلیمان قندوزی و حاکم حسکانی حنفی به این مطلب اشاره کرده‌اند.
[۹۴] الغدیر، ج۲، ص۲۷۷.
[۹۵] ینابیع الموده، ص۱۱۵.
[۹۶] شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۶۲.

حضرت امام‌(ره) به نقل از غایة المرام چنین می‌نویسند که هفت حدیث از اهل سنت آمده که مراد از «مع الصادقین»، پیامبر(ص) و ائمه عترت(علیهم السلام) است که حضرت علی(علیه السلام) را نیز شامل می‌شود.
[۹۷] کشف الاسرار، ص۱۳۹.
[۹۸] ینابیع الموده، ص۱۱۶.
[۹۹] مناقب خوارزمی، ص۱۹۸.
[۱۰۰] تفسیر روح المعانی، ج۱۱، ص۴۱.

بعضی از مفسران اهل سنت نیز مانند: خوارزمی، عبدالله شافعی و حاکم حسکانی حنفی، «مع الصادقین» را به «مع علی بن ابی‌طالب» تفسیر کرده‌اند.
[۱۰۱] مناقب خوارزمی، ص۱۸۹.
[۱۰۲] مناقب عبدالله شافعی، ص۱۵۴.
[۱۰۳] شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۵۹.


۶.۷ - آیه لیلة المبیت

(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ).
«بعضی مردانند که از جان خود در راه رضای خداوند درگذرند و خدا، دوستدار چنین بندگانی است».
این آیه در مورد لیلة المبیت نازل شده است و در تفاسیر علمای شیعه و نیز کتب اهل سنت از جمله تفسیر فخر رازی، مستدرک الصحیحین، ینابیع الموده، شواهد التنزیل و شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید چنین آمده که منظور از «الناس» حضرت علی(علیه السلام) است که برای رضای خدا، جان خود را در معرض خطر قرار می‌دهد. مقصود همان قضیه خوابیدن در بستر پیامبر(ص) است.
[۱۰۵] مستدرک حاکم، ج۳، ص۴.
[۱۰۶] ینابیع الموده، ص۹۲.
[۱۰۷] تفسیر فخر رازی، ج۵، ص۲۱۳.
[۱۰۹] شواهد التنزیل، ج۱، ص۹۶.
[۱۱۰] شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۰۰.
[۱۱۱] شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۹۶.

که تفاسیر متعددی این جریان را به طور مفصل ذکر کرده‌اند. حاکم نیشابوری در مستدرک الصحیحین می‌گوید: «این، حدیث معتبری است هر چند مسلم و بخاری در کتاب خود آن را نیاورده‌اند».
[۱۱۳] مستدرک حاکم، ج۳، ص۴.


۶.۸ - آیه وحدت

(یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا اتّقُوا اللّهَ حَقّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرّقُوا).
«ای اهل ایمان!.... همگی به رشته دین خدا چنگ‌زده و به راه‌های متفرق نروید».
در غایة المرام با ذکر چهار حدیث از اهل سنت آمده است که منظور از «حبل الله» امیرمؤمنان(علیه السلام) است.
[۱۱۵] کشف الاسرار، ص۱۳۰به بعد.

برخی منابع دیگر نیز مانند: تفسیر روح المعانی و ینابیع الموده همین نکته را تأیید می‌کنند.
[۱۱۶] ینابیع الموده، ص۱۱۹.
[۱۱۷] ینابیع الموده، ص۲۷۴.
[۱۱۸] ینابیع الموده، ص۲۹۷.
[۱۱۹] روح المعانی، ج۴، ص۱۶.


۶.۹ - آیه مباهله

(فَمَنْ حَاجّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبینَ).
«پس هر کس با تو در مقام مجادله برآید بعد از آگاهی، تو به او بگو بیایید ما و شما فرزندان و زنانمان را بخوانیم و در دعا و التجا به درگاه خدا اصرار کنیم تا دروغگو و کافران را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازیم».
این آیه، مشهور به آیه «مباهله» و مضمون آن در بین مفسران و محدثان متواتر است. به اتفاق برخی از مفسران مانند: احمد بن حنبل، سیوطی، طبری و حاکم نیشابوری؛ مراد از «أبنائنا» حسن و حسین، مراد از «نسائنا» فاطمه زهرا(س) و مراد از «انفسنا» امیرمؤمنان(علیه السلام) است به جهت نهایت محبت و مودت رسول خدا(ص) نسبت به آن حضرت. و نمی‌توان گفت که مراد به «انفسنا» نفس پیامبر(ص) باشد؛ زیرا معقول نیست انسان داعی نفس خود باشد بلکه حق آن است که دعوت، متعلق به غیر باشد که در اینجا نیز امیرمؤمنان(علیه السلام) مراد است.
[۱۲۱] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۵۰.
[۱۲۲] صحیح مسلم، ج۱۵، ص۱۷۶.
[۱۲۳] صحیح ترمذی، ج۴، ص۲۹۳.
[۱۲۴] صحیح ترمذی، ج۵، ص۲۲۵.
[۱۲۵] صحیح ترمذی، ج۵، ص۶۳۸.
[۱۲۶] مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۸۵.
[۱۲۷] تفسیر فخر رازی، ج۸، ص۸۵.
[۱۲۸] تفسیر طبری، ج۳، ص۱۹۲.


۶.۱۰ - آیه خیرالبریّه

(إِنّ الّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیّةِ).
«کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترین مخلوقات‌اند».
خداوند در این آیه، مؤمنانی که در پرتو ایمان راه حق را یافته‌اند و منبع اعمال صالح هستند را به عنوان «خیر البریه» معرفی می‌نماید.
مفهوم خیرالبریه گر چه ظاهراً منحصر به شخص یا اشخاص معینی نیست اما در منابع اهل سنت مانند: شواهد التنزیل، الدر المنثور، نور الابصار و احقاق الحق با بیان روایات متعددی از پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(علیه السلام) و شیعیان ایشان را دارای صفت خیرالبریه می‌دانند و این صفت را از بهترین دلائل برای افضلیت علی(علیه السلام) برای امامت، نسبت به همه مسلمین ذکر می‌کنند.
[۱۳۰] شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۵۷.
[۱۳۱] شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۵۹.
[۱۳۲] شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۶۴.
[۱۳۳] الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۹.
[۱۳۴] صواعق المحرقه، ص۹۶.
[۱۳۵] نورالابصار، ص۷۰.
[۱۳۶] نورالابصار، ص۱۰۱.
[۱۳۷] احقاق الحق، ج۳، ص۲۸۸.

می‌توان نتیجه گرفت که مقدم داشتن غیر افضل بر افضل، کاری ناپسند است و بنابراین باید نخستین جانشین پیامبر(ص)، حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) باشد.

۶.۱۱ - آیه صالح المؤمنین

(وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْریلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهیرٌ).
«ای دو زن پیامبر! اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید (کاری از پیش نخواهید برد)؛ زیرا خداوند و جبرئیل و صالح المؤمنین، مولا و یاور او هستند و فرشتگان هم بعد از آنها پشتیبان اویند».
«صالح المؤمنین» مطلق آمده است و همه افراد با ایمان شایسته و صالح و درستکار را شامل می‌شود و بلکه همه اعصار بعد از ظهور اسلام را نیز در بر می‌گیرد. ولی با این حال در روایات متعددی، «صالح المؤمنین» به حضرت علی(علیه السلام) تفسیر شده است. از پیامبر(ص) بارها به این مضمون نقل شده که: «صالح المؤمنین، علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) است». در منابع شیعه (مانند: الغدیر، تفسیر المیزان، تفسیر نمونه و تفاسیر دیگر) و نیز منابع اهل سنت (مانند: شواهد التنزیل و روح البیان) به این گونه روایات مکرراً اشاره شده است.
[۱۳۹] شواهد التنزیل، ج۲، ص۲۵۵ـ۲۶۳.
[۱۴۰] روح البیان، ج۱۰، ص۵۳.


۶.۱۲ - آیه تطهیر

(إِنّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرًا).
«خدا چنین می‌خواهد که رجس و هر آلایش را از شما خانواده (پیامبر) ببرد و شما را از هر عیب، پاک و منزه گرداند».
در اینجا منظور اراده تکوینی است که تخلف ناپذیر می‌باشد. همچنین بیش از هفتاد روایت از اهل سنت، مصداق اهل بیت را خمسه طیبه می‌دانند، که می‌توان به روایات احمد بن حنبل، حاکم نیشابوری و ترمذی اشاره نمود.
[۱۴۲] غایة المرام، ج۶، ص۲۸۷.
[۱۴۳] غایة المرام، ج۶، ص۲۹۳.
[۱۴۴] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۳.
[۱۴۵] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۴۶.
[۱۴۶] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۴۷.
[۱۴۷] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۵۸.
[۱۴۸] صحیح ترمذی، ج۲، ص۲۰۹.
[۱۴۹] صحیح ترمذی، ج۲، ص۳۰۸.
[۱۵۰] صحیح ترمذی، ج۲، ص۳۱۹.
[۱۵۱] مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۰.


۶.۱۲.۱ - یکی از ادله عصمت نزد شیعه

علمای شیعه، یکی از دلائل عصمت امامان(علیهم السلام) را همین آیه ذکر می‌کنند. برای تفسیر و توضیح بیشتر، می‌توان به کتب معتبر عقائد مراجعه نمود و دریافت که این نوع تفسیر برای آیه فوق، مورد توافق همه مفسران شیعه و اهل سنت است.

۶.۱۳ - آیه قربی

(قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاّ الْمَوَدّةَ فِی الْقُرْبی).
«بگو من از شما اجر رسالت جز این نخواهم که مودت و محبت مرا در حق خویشاوندان منظور دارید».
این آیه در خصوص فضیلتی است که خداوند به اهل بیت(علیهم السلام) داده است و عقیده اکثر مفسران اهل سنت (مانند: حاکم حسکانی حنفی، حاکم نیشابوری، خوارزمی، زمخشری، فخر رازی، سیوطی و طبری) این است که مقصود از «مودة فی القربی» نزدیکان پیامبر اکرم(ص)، از جمله حضرت علی(علیه السلام) است.
[۱۵۳] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۷۲.
[۱۵۴] تفسیر طبری، ج۲۵، ص۱۶.
[۱۵۵] تفسیر طبری، ج۲۵، ص۲۵.
[۱۵۶] تفسیر زمخشری، ج۳، ص۴۰۲.
[۱۵۷] تفسیر فخر رازی، ج۲۷، ص۱۶۵.
[۱۵۸] تفسیر فخر رازی، ج۲۷، ص۱۶۶.
[۱۵۹] شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۳۰ـ۱۳۵.
[۱۶۰] شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۴۱.
[۱۶۱] الدر المنثور، ج۶، ص۷.
[۱۶۲] مناقب خوارزمی، ص۳۰۷.


۶.۱۴ - آیه صراط مستقیم

(وَ أَنّ هذا صِراطی مُسْتَقیمًا فَاتّبِعُوهُ وَ لا تَتّبِعُوا السّبُلَ فَتَفَرّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلّکُمْ تَتّقُونَ).
«و این است راه راست من، پیروی آن کنید و از راه‌های دیگر که موجب تفرقه (و پریشانی) شماست، متابعت نکنید. این است سفارش خدا به شما، باشد که پرهیزکار شوید».
در این آیه، مراد از صراط الله و سبیل خدا، اهل بیت(علیهم السلام)هستند که در تفاسیر متعدد شیعه و سنی به این مطلب تصریح شده است.
[۱۶۴] ینابیع الموده، ص۱۱۱.


۶.۱۵ - آیه هادیان

(إِنّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلّ قَوْمٍ هادٍ).
« ای پیامبر! تنها وظیفه تو، اندرز و ترسانیدن است و هر قومی را از طرف خدا راهنما و هدایتگری است».
در تفاسیر اهل سنت «هادیان به سوی خدا»، به اهل بیت(علیهم السلام) تفسیر شده‌اند.
[۱۶۶] مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۲۹.
[۱۶۷] ینابیع الموده، ص۹۹.
[۱۶۸] ینابیع الموده، ص۱۰۴.
[۱۶۹] تفسیر طبری، ج۱۳، ص۱۰۸.
[۱۷۰] تفسیر فخر رازی، ج۵، ص۲۷۱.


۶.۱۶ - آیه نعمت

(ثُمّ لَتُسْئَلُنّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النّعیمِ).
«آنگاه از نعمت‌ها، شما را در آنجا بازمی‌پرسند».
بنابر روایت امام صادق(علیه السلام)، منظور روز قیامت است که خداوند از انسان‌ها در مورد «نعیم» ـ که در تفاسیر به ولایت اهل بیت(علیهم السلام) تعبیر شده است ـ بازخواست می‌کند و بنابر نقل شواهد التنزیل و ینابیع الموده، این تفسیر مورد اتفاق اکثر علمای سنی نیز می‌باشد.
[۱۷۲] ینابیع الموده، ص۱۱۱.
[۱۷۳] شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۶۸.


۶.۱۷ - سوره هل اتی

(...وَ یُطْعِمُونَ الطّعامَ عَلی‌ حُبِّهِ مِسْکینًا وَ یَتیمًا وَ أَسیرًا...).
«... و آنها بر دوستی خداوند، به فقیر، یتیم و اسیر غذا می‌دهند...».
بعضی از مفسران اهل سنت همچون: شیخ سلیمان قندوزی در ینابیع الموده، خوارزمی در مناقب، قرطبی در تفسیر خود، فخررازی در تفسیر خود، زمخشری در کشاف، ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه و... معتقدند شأن نزول این آیات و بلکه تمامی سوره هل اتی (الانسان) در مورد اهل بیت(علیهم السلام) و دشمنان آنها بوده است.
[۱۷۵] ینابیع الموده، ص۹۳.
[۱۷۶] ینابیع الموده، ص۲۱۲.
[۱۷۷] مناقب خوارزمی، ص۱۸۸.
[۱۷۸] مناقب خوارزمی، ص۱۹۴.
[۱۷۹] تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۱۳۰.
[۱۸۰] تفسیر فخررازی، ج۱۳، ص۲۴۳.
[۱۸۱] تفسیر کشاف، ج۴، ص۱۹۴.

در اکثر تفاسیر به جریان انفاق حضرت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(س) اشاره می‌کنند که سه روز متوالی به مسکین، یتیم و اسیری در حال روزه کمک نموده و خود با آب افطار می‌کنند؛ روز چهارم، جبرئیل از طرف خداوند می‌گوید: «ای محمد! بگیر این سوره را، خداوند با داشتن چنین اهل بیتی ‌به تو تبریک می‌گوید» و سپس سوره «هل اتی» را بر پیامبر(ص) خواند. این بیان، از ابن عباس نقل شده که اکثر تفاسیر آن را ذکر کرده‌اند.
[۱۸۳] تفسیر کشاف، ج۴، ص۶۷۰.
[۱۸۴] تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۶۹۲۲.
[۱۸۵] تفسیر فخررازی، ج۳، ص۲۴۲.


۶.۱۸ - آیات دیگر در فضیلت علی(ع)

همان طور که در آغاز این نوشتار آمد، آیات دیگری نیز در خصوص امر ولایت و فضائل امیرمؤمنان علی(علیه السلام) نازل شده است که در تفاسیر مختلف شیعه و اهل سنت به آنها تصریح شده است.
[۱۸۶] تفاسیر المیزان؛ نمونه؛ پیام قرآن، ج۹.



۱. مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۲. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۰۹.
۳. مستدرک حاکم، ج۳، ص۵۳۳.
۴. ینابیع الموده، ص۳۲.
۵. مناقب خوارزمی، ص۹۳.
۶. عبقات الانوار.
۷. الغدیر، ج۱ ص۱۱.    
۸. نساء/سوره۵، آیه۵۹.    
۹. غایة المرام، ج۱۰، ص۲۶۷.
۱۰. ینابیع الموده، ص۴۹۴.
۱۱. اثبات الهداة، ج۳، ص۱۲۳.
۱۲. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۱۱.
۱۳. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۴.
۱۴. مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۱.
۱۵. مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۴۳۸.
۱۶. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۲.
۱۷. ینابیع الموده، ص۳۴.
۱۸. مسند احمد بن حنبل، ج۵، ص۲۵.
۱۹. مناقب خوارزمی، ص۷۲.
۲۰. غایة المرام، ج۴، باب۵۸.
۲۱. ینابیع الموده، ص۲۸۵.
۲۲. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۵۱.
۲۳. ینابیع الموده، ص۲۸.
۲۴. ینابیع الموده، ص۲۹۸.
۲۵. ینابیع الموده، ص۲۸.
۲۶. ینابیع الموده، ص۲۹۸.
۲۷. معجم صغیر، ج۲، ص۲۲.
۲۸. اربعین، ج۲۵، ص۲۱۶.
۲۹. مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۳۰. مائده/سوره۵، آیه۵۵.    
۳۱. نساء/سوره۴، آیه۵۹.    
۳۲. توبه/سوره۹، آیه۱۱۹.    
۳۳. شوری/سوره۹۴۲، آیه۲۳.    
۳۴. آل عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
۳۵. بینه/سوره۹۸، آیه۷.    
۳۶. بینه/سوره۹۸، آیه۸.    
۳۷. بقره/سوره۲، آیه۲۰۷.    
۳۸. بقره/سوره۲، آیه۲۶۹.    
۳۹. الانسان/سوره۷۶، آیات اول تا آخر.    
۴۰. توبه/سوره۹، آیات آغازین.    
۴۱. توبه/سوره۹، آیه۱۹.    
۴۲. تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
۴۳. طه/سوره۲۰، آیه۲۹-۳۲.    
۴۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۴۵. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۵.    
۴۶. هود/سوره۱۱، آیه۱۷.    
۴۷. حدید/سوره۵۷، آیه۱۹.    
۴۸. حدید/سوره۵۷، آیه۲۷.    
۴۹. شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۴.    
۵۰. شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۵.    
۵۱. الرحمن/سوره۵۵، آیه۱۹-۲۱.    
۵۲. مجادله/سوره۵۸، آیه۱۲.    
۵۳. مجادله/سوره۵۸، آیه۱۳.    
۵۴. واقعه/سوره۵۶، آیه۱۰-۱۴.    
۵۵. حاقة/سوره۵۹، آیه۱۲.    
۵۶. مریم/سوره۱۹، آیه۹۶.    
۵۷. محمد/سوره۴۷، آیه۳۰.    
۵۸. احزاب/سوره۳۳، آیه۵۷.    
۵۹. بقره/سوره۲، آیه۲۷۴.    
۶۰. مائده/سوره۵، آیه۵۴.    
۶۱. صافات/سوره۳۷، آیه۲۴.    
۶۲. کشف الاسرار، ص۱۴۰.
۶۳. ر.ک: تفسیر المیزان؛ تفسیر نمونه؛ الغدیر؛ پیام قرآن.
۶۴. مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۶۵. ینابیع الموده، ص۱۲۰.
۶۶. تفسیر فخر رازی، ج۳، ص۶۳۶.
۶۷. تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۱۷۲.
۶۸. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۶۹. الغدیر، ج۱، ص۲۱۴.    
۷۰. ینابیع الموده، ص۱۲۰.
۷۱. تفسیر فخر رازی، ج۱۲، ص۵۰.
۷۲. مائده/سوره۵، آیه۵۵.    
۷۳. ینابیع الموده، ص۱۱۵.
۷۴. تفسیر کشاف، زمخشری، ج۱، ص۶۲۴.
۷۵. تفسیر طبری، ج۶، ص۲۸۸.
۷۶. تفسیر طبری، ج۶، ص۲۸۹.
۷۷. تفسیر قرطبی، ج۶، ص۲۱۹.
۷۸. تفسیر قرطبی، ج۶، ص۲۲۰.
۷۹. تفسیر فخررازی، ج۱۲، ص۲۰.
۸۰. تفسیر فخررازی، ج۱۲، ص۲۶.
۸۱. شرح ابن ابی‌الحدید، ج۱۳، ص۲۷۷.    
۸۲. کشف الاسرار، به نقل از غایة المرام.
۸۳. نساء/سوره۴، آیه۵۹.    
۸۴. ینابیع الموده، ص۱۱۴.
۸۵. ینابیع الموده، ص۱۱۹.
۸۶. تفسیر فخر رازی، ج۳، ص۳۵۷.
۸۷. نحل/سوره۱۶، آیه۴۳.    
۸۸. کشف الاسرار، صفحات ۱۰۰ به بعد.
۸۹. ینابیع الموده، ص۴۶.
۹۰. ینابیع الموده، ص۱۱۹.
۹۱. تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۷۲.
۹۲. تفسیر طبری، ج۱۲، ص۱۰۹.
۹۳. توبه/سوره۹، آیه۱۱۹.    
۹۴. الغدیر، ج۲، ص۲۷۷.
۹۵. ینابیع الموده، ص۱۱۵.
۹۶. شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۶۲.
۹۷. کشف الاسرار، ص۱۳۹.
۹۸. ینابیع الموده، ص۱۱۶.
۹۹. مناقب خوارزمی، ص۱۹۸.
۱۰۰. تفسیر روح المعانی، ج۱۱، ص۴۱.
۱۰۱. مناقب خوارزمی، ص۱۸۹.
۱۰۲. مناقب عبدالله شافعی، ص۱۵۴.
۱۰۳. شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۵۹.
۱۰۴. بقره/سوره۲، آیه۲۰۷.    
۱۰۵. مستدرک حاکم، ج۳، ص۴.
۱۰۶. ینابیع الموده، ص۹۲.
۱۰۷. تفسیر فخر رازی، ج۵، ص۲۱۳.
۱۰۸. شرح ابن ابی‌الحدید، ج۱۳، ص۲۶۲.    
۱۰۹. شواهد التنزیل، ج۱، ص۹۶.
۱۱۰. شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۰۰.
۱۱۱. شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۹۶.
۱۱۲. الغدیر، ج۲، ص۴۸ به بعد.    
۱۱۳. مستدرک حاکم، ج۳، ص۴.
۱۱۴. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۰۲.    
۱۱۵. کشف الاسرار، ص۱۳۰به بعد.
۱۱۶. ینابیع الموده، ص۱۱۹.
۱۱۷. ینابیع الموده، ص۲۷۴.
۱۱۸. ینابیع الموده، ص۲۹۷.
۱۱۹. روح المعانی، ج۴، ص۱۶.
۱۲۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
۱۲۱. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۵۰.
۱۲۲. صحیح مسلم، ج۱۵، ص۱۷۶.
۱۲۳. صحیح ترمذی، ج۴، ص۲۹۳.
۱۲۴. صحیح ترمذی، ج۵، ص۲۲۵.
۱۲۵. صحیح ترمذی، ج۵، ص۶۳۸.
۱۲۶. مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۸۵.
۱۲۷. تفسیر فخر رازی، ج۸، ص۸۵.
۱۲۸. تفسیر طبری، ج۳، ص۱۹۲.
۱۲۹. بینه/سوره۹۸، آیه۷.    
۱۳۰. شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۵۷.
۱۳۱. شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۵۹.
۱۳۲. شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۶۴.
۱۳۳. الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۹.
۱۳۴. صواعق المحرقه، ص۹۶.
۱۳۵. نورالابصار، ص۷۰.
۱۳۶. نورالابصار، ص۱۰۱.
۱۳۷. احقاق الحق، ج۳، ص۲۸۸.
۱۳۸. تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
۱۳۹. شواهد التنزیل، ج۲، ص۲۵۵ـ۲۶۳.
۱۴۰. روح البیان، ج۱۰، ص۵۳.
۱۴۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۱۴۲. غایة المرام، ج۶، ص۲۸۷.
۱۴۳. غایة المرام، ج۶، ص۲۹۳.
۱۴۴. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۳۳.
۱۴۵. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۴۶.
۱۴۶. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۴۷.
۱۴۷. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۵۸.
۱۴۸. صحیح ترمذی، ج۲، ص۲۰۹.
۱۴۹. صحیح ترمذی، ج۲، ص۳۰۸.
۱۵۰. صحیح ترمذی، ج۲، ص۳۱۹.
۱۵۱. مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۰.
۱۵۲. شوری/سوره۴۲، آیه۲۳.    
۱۵۳. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۷۲.
۱۵۴. تفسیر طبری، ج۲۵، ص۱۶.
۱۵۵. تفسیر طبری، ج۲۵، ص۲۵.
۱۵۶. تفسیر زمخشری، ج۳، ص۴۰۲.
۱۵۷. تفسیر فخر رازی، ج۲۷، ص۱۶۵.
۱۵۸. تفسیر فخر رازی، ج۲۷، ص۱۶۶.
۱۵۹. شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۳۰ـ۱۳۵.
۱۶۰. شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۴۱.
۱۶۱. الدر المنثور، ج۶، ص۷.
۱۶۲. مناقب خوارزمی، ص۳۰۷.
۱۶۳. انعام/سوره۶، آیه۱۵۳.    
۱۶۴. ینابیع الموده، ص۱۱۱.
۱۶۵. رعد/سوره۱۳، آیه۷.    
۱۶۶. مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۲۹.
۱۶۷. ینابیع الموده، ص۹۹.
۱۶۸. ینابیع الموده، ص۱۰۴.
۱۶۹. تفسیر طبری، ج۱۳، ص۱۰۸.
۱۷۰. تفسیر فخر رازی، ج۵، ص۲۷۱.
۱۷۱. تکاثر/سوره۱۰۲، آیه۸.    
۱۷۲. ینابیع الموده، ص۱۱۱.
۱۷۳. شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۶۸.
۱۷۴. انسان/سوره۷۶، آیه۵۲۲.    
۱۷۵. ینابیع الموده، ص۹۳.
۱۷۶. ینابیع الموده، ص۲۱۲.
۱۷۷. مناقب خوارزمی، ص۱۸۸.
۱۷۸. مناقب خوارزمی، ص۱۹۴.
۱۷۹. تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۱۳۰.
۱۸۰. تفسیر فخررازی، ج۱۳، ص۲۴۳.
۱۸۱. تفسیر کشاف، ج۴، ص۱۹۴.
۱۸۲. شرح ابن ابی‌الحدید، ج۱۳، ص۲۷۶.    
۱۸۳. تفسیر کشاف، ج۴، ص۶۷۰.
۱۸۴. تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۶۹۲۲.
۱۸۵. تفسیر فخررازی، ج۳، ص۲۴۲.
۱۸۶. تفاسیر المیزان؛ نمونه؛ پیام قرآن، ج۹.



دانشنامه موضوعی قرآن.    



جعبه ابزار