عسی (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عَسی (به فتح عین) از
واژگان قرآن کریم فعل جامد و به معنای ترجّی و امیدواری در چیز محبوب و ترس در شی‌ء مکروه به کار می‌رود، برخی هم گفته‌اند عسی یعنی طمع کرد و امیدوار شد. عسی در
قرآن کریم ۲۸ بار به لفظ «عَسی» و دو بار با لفظ «عَسَیْتُمْ» آمده است.
عَسی فعل جامد است به معنی ترجّی و امیدواری در چیز محبوب و ترس در شی‌ء مکروه آید.
راغب اصفهانی گوید: عسی یعنی طمع کرد و امیدوار شد.
عسی در قرآن ۲۸ بار با لفظ «عَسی» و دو بار به لفظ «عَسَیْتُمْ» آمده است.
(وَ عَسی اَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ) «شاید و امید است چیزی را
مکروه بدارید حال آنکه برای شما
خیر است.»
(اَکْرِمِی مَثْواهُ عَسی اَنْ یَنْفَعَنا) «اقامت او را محترم بدار امید است که ما را بهره رساند.»
لفظ «عسی» آنگاه که به
بشر نسبت داده شود معنایش صحیح و در جای خودش است که بشر عالم به عواقب نیست و می‌شود این کلمه را به کار برد و بگوید: امید است فلان کار بشود یا فلان شخص بیاید، یا به فلان حاجت برسم، ولی به کار رفتن آن درباره
خدا که عالم به عواقب است روی چه میزانی است؟ مثلا در آیاتی نظیر
(عَسَی اللَّهُ اَنْ یَکُفَّ بَاْسَ الَّذِینَ کَفَرُوا) (...اميد است خداوند از قدرت كافران جلوگيرى كند...)
(فَاُولئِکَ عَسَی اللَّهُ اَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ) (اميد است خداوند، آنها را مورد
عفو قرار دهد...)
(فَعَسَی اللَّهُ اَنْ یَاْتِیَ بِالْفَتْحِ اَوْ اَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ) (...چه بسا خداوند پيروزى يا حادثه‌اى از سوى خود به نفع
مسلمانان پيش آورد...)
خدا می‌داند که کفّ خواهد کرد یا نه، عفو خواهد نمود یا نه، فتح و کار را خواهد آورد یا نه، پس علت به کار رفتن لفظ «عسی» که معنی شاید می‌دهد چیست.؟
به نظر راغب اصفهانی استعمال آن برای ایجاد
امید در بندگان است یعنی امیدوار باشید که خدا چنین خواهد کرد.
شیخ طبرسی در ذیل آیه اول فرموده: «عسی» در اینگونه موارد به معنی جزم و قطع است، مثل کسی که به دیگری گوید: پروردگارت را در همه امر و نهی اطاعت کن «عسی ان تفلح بطاعته» شاید در اثر اطاعت خدا نجات یابی.
«عسی» در اینجا به معنی شک نیست بلکه قطع صرف است که فلاح در
طاعت خدا حتمی است.
در
تفسیر المیزان ذیل آیه
(قُلْ عَسی اَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ) (بگو: شايد پاره‌اى از آنچه درباره آن شتاب مى‌كنيد، نزديک و در كنار شما باشد.)
از
تفسیر ابی السعود نقل شده: عسی، لعلّ، سوف در وعده‌های پادشاهان در جای قطع و حتم است و این کلمات را برای اظهار وقار به کار برند و اشعار می‌کنند که رمز از آنها مانند تصریح از دیگران است بر این مجری است
وعده و
وعید خدای تعالی آنگاه فرموده: این وجهی است وجیه.
ناگفته نماند: آن در بعضی آیات مثل قول شیخ طبرسی و
ابی السعود برای جزم و حتم است مثل
(فَاَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی اَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ) (امّا كسى كه
توبه كند، و
ایمان آورد و عمل صالحى انجام دهد، اميد است از رستگاران باشد.)
زیرا مفلح بودن اهل توبه و ایمان و عمل قطعی است ایضا آیه
(... مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ اَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ اِلَّا اللَّهَ فَعَسی اُولئِکَ اَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ) (...به خدا و روز بازپسين، ايمان آورده، و
نماز را برپا دارد، و
زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد؛ اميد مى‌رود آنها از هدايت‌يافتگان باشند.)
در بعضی دیگر برای ایجاد
رجاء در قلب سامع می‌باشد مثل
(قالَ عَسی رَبُّکُمْ اَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ) (...گفت: «اميد است پروردگارتان دشمن شما را هلاک كند...)
و مثل
(عَسَی اللَّهُ اَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً) (اميد است خدا ميان شما و كسانى از
مشرکین كه با شما دشمنى كردند از راه اسلام پيوند محبّت برقرار كند...)
در این آیات اهلاک دشمن و جعل
مودت جزمی نیست بلکه ظاهرا مقصود ایجاد امید در شنونده است، حتی در آیه
(فَاُولئِکَ عَسَی اللَّهُ اَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً) (اميد است خداوند، آنها را مورد عفو قرار دهد؛ و خداوند، بخشنده و آمرزنده است.)
حتمیّت عفو را می‌شود از «عَفُوًّا غَفُوراً» استفاده کرد نه از «عسی...». در تفسیر المیزان ذیل
آیه ۸۴ نساء فرموده: گذشت که «عسی» دلالت بر رجاء دارد اعم از آنکه قائم به نفس متکلم باشد یا مخاطب.
به نظر نگارنده «عسی» در بعضی جاها برای حتم و در بعضی برای ایجاد رجاء و صورت دوم جاهائی است که اگر بنده به دستور خدا عمل کند وعده خدا جای خویش را خواهد گرفت، به عبارت دیگر وعده خدا مشروط است، مثلا در
(عَسی اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً) (...اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خورِ ستايش برساند.)
برای ایجاد رجاء و تشویق است تا آن حضرت
تهّجد بکند و خدایش به
مقام محمود برساند که رساندن به مقام محمود مشروط به تهجد است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «عسی»، ج۴، ص۳۵۳-۴۵۵.
