عدو (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عَدْو (به فتح عین و سکون دال) از
واژگان قرآن کریم به معنای تجاوز و
عَدُوّ (به فتح عین و ضم دال و تشدید واو) به معنای دشمن است، که در
قلب به
انسان عداوت دارد و در ظاهر مطابق آن رفتار می‌کند. به گفته بعضی از لغت‌شناسان عدو گاهی با قلب است که به آن عدوات و معاداة می‌گویند و گاهی در راه رفتن است که عدو (دویدن) نام دارد و گاهی در عدم رعایت
عدالت در
معامله است که عدوان و عدو گویند.
عَدْو به معنای تجاوز است.
راغب اصفهانی گفته: عدو به معنی تجاوز و منافات التیام است، عدو گاهی با قلب است که به آن عدوات و معاداة گویند و گاهی در راه رفتن است که عدو (دویدن) نام دارد و گاهی در عدم رعایت عدالت در معامله است که عدوان و عدو گویند.
(وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ) «به آنها گفتیم در
شنبه تجاوز نکنید و با صید در آن روز از
دستور خدا سرباز نزنید.»
(وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَاُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (...و هر كس از
حدود الهی تجاوز كند، ستمكار است.)
عدو در دو آیه ذیل به معنی تجاوز است.
(فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ) (...مبادا آنها نيز از روى
ظلم و
جهل،
خدا را دشنام دهند...)
(فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً) «
فرعون و لشکریانش در طلب آنان از روی تجاوز به دنبالشان رفتند.»
ظاهرا «بَغْیاً» مطلق طلب است.
عَدُوّ به معنای دشمن است، که در قلب به انسان عداوت دارد و در ظاهر مطابق آن رفتار می‌کند.
(اِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً) (...زيرا
کافران، دشمن آشكارى براى شما هستند.)
(اِنَّ الشَّیْطانَ لِلْاِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ) (...زيرا
شیطان، دشمن آشكار انسان است.)
به قول راغب اصفهانی دشمن دو جور است، یکی آنکه به شخص عداوت دارد و به قصد دشمنی است، مثل:
(فَاِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ) (...از گروهى باشد كه دشمن شما هستند...)
دیگری آنکه به قصد عداوت نیست بلکه وی حالتی دارد که شخص از آن متأذی می‌شود چنانکه از کار دشمن متأذی می‌شود، مثل
(فَاِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی اِلَّا رَبَّ الْعالَمِینَ) (همه آنها دشمن من هستند و من دشمن آنها، مگر پروردگار جهانيان.)
بت‌های بی‌جان نسبت به
ابراهیم (علیه‌السّلام) عداوتی نداشتند و از جماد عداوت متصوّر نیست، بلکه آنها جنبه معبودی داشتند و آن حالت ابراهیم (علیه‌السّلام) را ناراحت می‌کرد لذا فرمود: آنها دشمن من هستند. در
مجمع البیان در معنی آیه می‌فرماید: پرستش‌گران اصنام و اصنام دشمن من هستند ولی عقلا را تغلیب کرده، ولی ظاهرا مرجع ضمیر اصنام است و ارجاع ضمیر اولو العقل است.
در
قرآن در اینگونه موارد بسیار است.
ظاهرا در آیه
(اِنَّ مِنْ اَزْواجِکُمْ وَ اَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ) (...بعضى از همسران و فرزندانتان دشمن شما هستند، از آنها بر حذر باشيد...)
نیز عدوّ به همان معنی است یعنی همانطور که از دشمن صدمه به انسان می‌رسد ممکن است آنها نیز شما را به صدمه بیاندازند و میل و عشق به آنها از کار خدائی بازتان دارد.
در اینجا لازم است به چند آیه نظر افکنیم:
۱-
(فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ) (...و بطور كلّى هر كس به شما حمله كرد، همانند حمله وى بر او حمله كنيد و از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد و زياده‌روى ننماييد؛ و بدانيد خدا با پرهيزگاران است.)
این آیه درباره انتقام، قاعده کلّی است و روشن می‌کند که هر تجاوز را می‌توان مقابله به مثل کرد و جمله «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» بیان آن است که در مقابله به مثل نمی‌شود طغیان و تجاوز کرد بلکه باید در آن کمیّت و کیفیّت تجاوز طرف را مراعات نمود، با آنکه خداوند عدوان را دوست ندارد.
(اِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُ الْمُعْتَدِینَ) (...خدا متجاوزان را دوست ندارد.)
ولی عدوان در مقابل عدوان از آن خارج است و عدوان اولیه ناپسند است اما این عدوان شخص را از
ذلّت و خواری نجات می‌دهد. گذشت و
عفو هم در صورت قدرت مرضیّ خداست و حسّ انتقام و جنبه رحمت هر دو در نظر است چنانکه فرموده:
(وَ اِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ) (و هر گاه خواستيد
مجازات كنيد، تنها همان‌گونه كه به شما تعدّى شده
کیفر دهيد؛ و اگر
شکیبایی كنيد، اين كار براى شكيبايان بهتر است.)
۲-
(فَاِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ) (...و خداوند دشمن كافران است.)
شاید مراد از دشمنی خدا آن باشد که
رحمت خدا به آنها نمی‌رسد.
۳-
(وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً. فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً. فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً. فَاَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً. فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً. اِنَّ الْاِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ) «قسم به دوندگان که نفس نفس زنند. و آتش افروزان که با زدن، آتش افروزند. و هجوم بران در وقت صبح، که با آن هجوم و دویدن غبار بلند کردند و بدان وسیله در میان قومی قرار گرفتند، که انسان به پروردگار خویش ناسپاس است.»
در مجمع البیان فرموده: گویند این سوره درباره
حضرت علی (علیه‌السّلام) نازل گشته که
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دفعاتی بعضی از
صحابه را به جنگ
ذات السلاسل فرستاد بی‌نتیجه برگشتند تا علی (علیه‌السّلام) را مامور کرد او بر کفّار غالب شد، این از
امام صادق (علیه‌السّلام) در حدیث مفصّلی وارد شده است فرمود: این جنگ را ذات السلاسل گفتند که آن حضرت عدّه‌ای از کفّار را کشت و اسیران را به ریسمان بست، گوئی در زنجیرها هستند. چون سوره نازل شد
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در
نماز صبح آنرا خواند، پس از نماز اصحاب گفتند: ما این آیات را تا بحال نشنیده‌ایم فرمود: علی به دشمنان خدا پیروز شد.
جبرئیل این بشارت را بر من امشب داد بعد از چند روز علی (علیه‌السّلام) با غنائم و اسیران به
مدینه وارد شد.
این مطلب در
تفسیر صافی و
تفسیر البرهان نیز نقل شده،
اهل سنت نیز آنرا نقل کرده ولی از علی (علیه‌السّلام) نام نبرده‌اند.
از علی (علیه‌السّلام) و غیره عادیات شتران جنگ و شتران حاجیان نیز نقل شده است.
اگر مراد از عادیات اسبان جنگی باشد می‌شود گفت که: این آیات سرود جنگ و مارش نظامی است و سوگندها با مطلب آیات در زیر تناسب دارد.
۴-
(وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ اَبَداً) (...و ميان ما و شما دشمنى و كينه آشكار شده است؛ تا آن زمان كه به خداى يگانه
ایمان بياوريد...)
ظاهرا در اینگونه موارد مراد از عداوت دشمنی ظاهری و از بغضاء عداوت و کینه قلبی است گرچه عداوت به معنی تجاوز قلبی است. در
اقرب الموارد گفته: عداوت به معنی خصومت و دوری است. به قولی آن اخصّ از بغضاء است که هر عدوّ مبغض است و گاهی آنکه دشمن نیست مبغض است.
۵-
(وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْاِثْمِ وَ الْعُدْوانِ) (...و هرگز در راه گناه و تعدّى همكارى ننماييد...)
عدوان چنانکه از راغب اصفهانی
نقل شد و در المنار ذیل آیه فوق گفته عدم رعایت عدالت در رفتار و معامله با دیگران است،
لذا بهتر است آنرا ظلم معنی کرد یعنی در گناه و ظلم همدیگر را یاری نکنید علی هذا اثم از عدوان اعمّ است چنانکه در آیه:
(اَیَّمَا الْاَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ) (...البته هر كدام از اين دو مدت را انجام دهم ستمى بر من نخواهد بود...)
مراد از آن بی‌شک ظلم و عدم رعایت عدل است. در آیه
(وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً) (و هر كس از روى تجاوز و ستم چنين كند...)
شیخ طبرسی فرموده به قولی عدوان و
ظلم هر دو یکی‌اند. به جهت اختلاف لفظ هر دو ذکر شده‌اند.
به نظر نگارنده مراد از ظلم عصیان و ظلم به نفس و از عدوان ظلم به دیگران است، زیرا مشار الیه «ذلِکَ» عبارت است از «لا تَاْکُلُوا اَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ... وَ لا تَقْتُلُوا اَنْفُسَکُمْ» می‌دانیم که اکل به باطل عدوان و قتل خویشتن
معصیت و ظلم به نفس است.
در آیات
۸۵ سوره بقره و
آیه ۶۲ مائده و
آیه ۹ مجادله «عدوان» با «اثم» ذکر شده، ملاحظه آیات ما قبل آنها نشان می‌دهد که مراد از «اثم»
گناه نسبت به خویش و از «عدوان» ظلم به دیگران است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «عدو»، ج۴، ص۳۰۵-۳۰۸.
