ضروب شکل دوم مطلقات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ضروب شکل دوم مطلقات، به‌معنای صور مختلف
شکل دوم قیاسِ متشکل از قضایای غیر موجّهه است.
«شکل دوم» آن است که
حد وسط در هر دو مقدمه
قیاس،
محمول واقع شود و «
ضرب» آن حالت کیفی و کمّی است که برای دو مقدمه نسبت به یکدیگر موجود است. واژه «مطلقات» در مقابل مختلطات و منظور از آن، قیاس‌هایی است که قضایای تشکیل دهنده آن موجهه نباشد؛ بنابراین منظور از «ضروب شکل دوم مطلقات» حالت‌ها و کیفیت
ایجاب و
سلب، کلی و جزئی بودن و کیفیت قرار گرفتن حد وسط در دو مقدمه قیاس شکل دوم است.
شکل دوم دارای دو شرط به حسب
کمّ و
کیف است: ۱. اختلاف دو مقدمه در سلب و ایجاب؛ ۲. کلیت کبرا.
هر ضربی که واجد این شرایط باشد منتج و هر ضربی که فاقد یکی از آن شرایط باشد عقیم است، از همین رو ضروب شکل دوم مطلقات به ضروب منتج و ضروب عقیم شکل دوم مطلقات تقسیم می‌شود. در قیاس‌های منتج، روابط حدود با یکدیگر و طرز تالیف و تنظیم مقدمات به نحوی است که ضرورتاً نتیجه‌ای معین از آنها در می‌آید؛ یعنی با در دست داشتن مقدمات، ذهن می‌تواند به نتیجه معین دست یابد.
برای هر یک از اشکال اربعه، شانزده ضرب یا صورت متصور است، به این بیان که هر یک از صغرا و کبرا به اعتبار
ایجاب و
سلب و کلیت و جزئیت، چهار حالت پیدا می‌کند:
موجبه کلیه،
موجبه جزئیه،
سالبه کلیه و
سالبه جزئیه. از ضرب چهار صورت صغرا در چهار صورت کبرا شانزده ضرب پدید می‌آید.
در شکل دوم به سبب شرط اول، هشت ضرب ساقط می‌شود و به سبب شرط دوم چهار ضرب دیگر؛ بنابراین ضروب منتج آن مانند شکل اول، چهار ضرب خواهد بود. بنابراین با توجه به
شرایط انتاج شکل دوم (اختلاف صغرا و کبرا از لحاظ سلب و ایجاب و کلی بودن کبرا) فقط چهار ضربِ این شکل منتج است:
۱. موجبه کلیه با سالبه کلیه، نتیجه: سالبه کلیه؛ مانند: هر انسانی خندان است و هیچ اسبی خندان نیست؛ پس: هیچ انسانی اسب نیست.
۲. سالبه کلیه با موجبه کلیه، نتیجه: سالبه کلیه؛ مانند: هیچ اسبی خندان نیست و هر انسانی خندان است؛ پس: هیچ اسبی انسان نیست.
۳. موجبه جزئیه با سالبه کلیه، نتیجه: سالبه جزئیه؛ مانند: بعضی حیوانات خندان است و هیچ اسبی خندان نیست؛ پس: بعضی حیوانات اسب نیست.
۴. سالبه جزئیه با موجبه کلیه، نتیجه: سالبه جزئیه؛ مانند: بعضی حیوانات خندان نیستند و هر انسانی خندان است؛ پس: بعضی حیوانات خندان نیستند.
به این ترتیب معلوم می‌شود که شکل دوم هیچ‌گاه نتیجه موجبه ندارد، نه کلیه و نه جزئیه. دوازده ضرب باقی‌مانده شکل دوم، عقیم و غیر منتج است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ضروب شکل دوم مطلقات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۲.
