صورت خطابه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صورت خطابه، به‌معنای نوعِ
استدلال به‌کار رفته در
صناعت خطابه به حسب
صورت است.
خطابه همانند دیگر
صناعات خمس،
ماده و صورت دارد و چون مبتنی بر
اقناع جمهور است، اقناع علمی و قطعی لازم نیست، بلکه اقناع ظنی هم کفایت می‌کند و مثلاً در قیاس خطابی، مراعات شرایط انتاج شکل‌ها به نحو کامل لازم نیست؛ برای مثال در
شکل اول، کلیت
کبرا از شرایط لازم است، اما در خطابه، مراعات آن لازم نیست بلکه اگر
قضیه مهمله نیز به کار رود منتج نتیجه است.
برای اینکه استدلال خطابی واجد شرط اقناع مخاطبان باشد باید مواد خطابه از
قضایای محموده (که مفید اقناع است) و صورت استدلال نیز مفید اقناع باشد (هر چند به حسب منطقی منتج نباشد) و اما در تعیین
مصداق نسبت به صورت استدلال که کدام یک از اقسام سه‌گانه (
قیاس،
استقرا و
تمثیل) را شامل می‌شود؛ جواز استعمال قیاس به شرط اینکه مفید اقناع باشد (هر چند فاقد بعضی از شرایط انتاج باشد) و همچنین جواز استعمال تمثیل مورد اختلاف نیست، اما نسبت به استقرا، برخی آن را ذکر نکرده و یا حتی قائل به عدم جواز آن شده‌اند، امّا بعضی دیگر با استناد به اینکه استقرا و تمثیل از جهت اقناع و عدم اقناع یکسان‌اند، وجهی برای عدم جواز استعمال استقرا ندیده و قائل به جواز آن شده‌اند.
نگارنده
منطق نوین آورده است: «مقصود از خطابه حصول
اعتقاد قطعی نیست به این جهت اجزای مادی و صوری آن ممکن است ظنی باشد، و نیز
صدق و کذب در مواد آن شرط نیست بلکه بایستی نتیجه ظنی و اقناع قلبی از آنها حاصل گردد ولو به نظر گوینده دروغ باشد.
خطابه از
مظنونات،
مقبولات و
مشهورات بادی‌الرای که شبیه به مشهورات حقیقی می‌باشند تشکیل می‌شود، زیرا همه اینها مفید
ظن به نتیجه و قانع‌کننده هستند، و نیز ممکن است مبادی خطابه، لازم‌القبول و صورت آن غیر ضروری باشد، یا به
عکس، صورتش قیاس منتج بوده و ماده‌اش غیریقینی باشد، زیرا در همه این موارد نتیجه ظنی حاصل می‌گردد. خطابه از جهت صورت نیز ممکن است به صورت قیاس صحیح یا غیر صحیح و فاقدالشرایط باشد و همچنین به صورت استقرا و تمثیل تشکیل می‌گردد، زیرا از همه اینها تصدیق ظنی حاصل می‌شود».
قیاس و تمثیلی که در خطابه به‌کار رفته باشد، «تثبیت» هم نامیده می‌شوند. علاوه بر این اسم مشترک، قیاس خطابی را «ضمیر» می‌گویند چون
کبرا یا صغرای آن ذکر نمی‌شود و «تفکیر» هم خوانده می‌شود وقتی که مشتمل بر حد وسطی باشد که
استنباط آن به فکر نیاز دارد. هر قیاس خطابی که به حسب منطقی منتج نباشد «رواسم» (جمع رسوم و رسم به معنای اثر و وجه تسمیه آن، ترسیم
حکم در
ذهن توسط چنین قیاسی است) و تمثیل خطابی را «اقناع» هم گویند و تمثیلی که به سرعت منتج باشد «
برهان» گفته می‌شود.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «صورت خطابه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۹.
