• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

صدیق‌الممالک شیبانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک شیبانی، از رجال دورۀ قاجار و مؤلف منتخب‌التواریخ بوده است.



صدیق‌الممالک شیبانی، میرزا ابراهیم‌خان، از رجال دورۀ قاجار و مؤلف منتخب‌التواریخ بوده است.





وی در ۱۲۵۷ در کاشان زاده شد. پدرش، میرزااسدالله، از ملاکان کاشان بود.


میرزا ابراهیم تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش گذراند
[۱] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
قائم‌مقامی، ص۲۰).


در۱۲۷۱، به هنگام حکومت حمزه‌میرزا حشمت‌الدوله در اصفهان ، منشی وی شد.


پس از یک سال به کاشان بازگشت و به کشاورزی پرداخت.


در ۱۲۷۳، به تهران آمد و دو سال در دیوان‌خانۀ سلطنتی به امور کتابخانه و اسلحه‌خانه مشغول شد
[۲] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۳] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۰، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.


در ۱۲۷۵، میرزاهاشم‌خان امین‌الدوله ، رییس محاسبات تلگراف‌خانه ، ادارۀ امور مالی تلگراف‌خانۀ نوبنیاد را به وی واگذار نمود و گفته‌اند که او نه سال در این سمت ماند.
[۴] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۵] حسین پژمان، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۴۴۰، تهران ۱۳۲۶ق.



این مطالب با رویدادهای بعد همخوانی ندارد، زیرا میرزا ابراهیم در آغاز صدارت میرزامحمدخان سپهسالار ، در ۱۲۸۱ که تلگراف‌خانه به علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه اجاره داده شد، از آن منصب کناره ‌گرفت.
[۶] محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۸۶۷، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
[۷] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.



سپس دو سال در دفترخانۀ تهران مشغول خدمت شد.
[۸] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.



در ۱۲۸۳، در زمان حکومت مسعودمیرزا ظل‌السلطان ، میرزا ابراهیم به مقام استیفای اصفهان منصوب شد.
[۹] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۰] ظل‌مسعودمیرزا ظل‌السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، ج۱، ص۱۷۷، تهران ۱۳۶۲.
[۱۱] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۸۱، تهران ۱۳۵۷.



در ۱۲۸۴، که ظل‌السلطان برای بار دوم به حکومت اصفهان منصوب گردید، به ابراهیم لقب خانی داد.
[۱۲] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۳] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۸۱، تهران ۱۳۵۷.



میرزا ابراهیم‌خان در ۱۲۹۱ به مکه رفت

۱۳.۱ - ریاست کلیه حساب اصفهان

و پس از بازگشت، ظل‌السلطان ریاست دفتر و کلیۀ حساب اصفهان را به او واگذار کرد،
[۱۴] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.


۱۳.۲ - برکناری از ریاست

اما پس از سه سال برکنار شد.
[۱۵] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.



در ۱۳۰۱، به عنوان لله سلطان‌حسین میرزا جلال‌الدوله، نایب حاکم فارس ، به شیراز رفت
[۱۶] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۷] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۴، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
[۱۸] محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۲۰۲۱، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.



در ۱۳۰۵، پس از عزل ظل‌السلطان، میرزاابراهیم‌خان نیز به تهران آمد.
[۱۹] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.



وی در ۱۳۰۷ پیشکار جلال‌الدوله در یزد شد
[۲۰] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
و دو سال مالیات دیوان را، به‌طور منظم و با اهتمام تمام، وصول نمود.
[۲۱] صدیق‌الممالک،میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ، ج۱، ص۲۹، ص ۲۵۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۲] صدیق‌الممالک،میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ، ج۱، ص ۲۵۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.



وی در ۱۳۰۹ به اصفهان رفت و یک سال به انتظام «حوالجات دفترخانه» این شهرپرداخت.

۱۷.۱ - بازگشت به تهران

سپس به تهران احضار گردید و در این شهر بیمار شد و دو سال را به معالجه گذراند.


در شعبان ۱۳۱۳، ناصرالدین‌شاه به او لقب صدیق‌الممالک و منصب استیفای درجه اول داد. در همان سال منصب امیرتومانی نیز گرفت
[۲۳] صدیق‌الممالک، میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹ چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۴] صدیق‌الممالک، میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۲۹۹ـ۳۰۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۵] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۷، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.


در دورۀ حکومت مظفرالدین‌شاه ، صدیق‌الممالک تا ۱۳۱۶ در تهران به کار استیفا مشغول بود
[۲۶] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۳۸، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.

۱۹.۱ - مسئول امور نان

در این سال، به سبب قحطی و احتکار گندم از سوی مالکان، مسئول امور نان عراق و حمل مازاد گندم از ولایات به تهران شد.
[۲۷] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۳۴۷ـ۳۴۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
قائم ‌مقامی
[۲۸] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۸ - ۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
مأموریت دیگری نیز برای وی ذکر کرده است، که صحیح نیست، زیرا صدیق‌الممالک در شرح وقایع سال ۱۳۱۶، به نقل گزارشی از میرزامحمدعلی سدیدالسلطنه مینابی پرداخته و چون محمدعلی سدیدالسلطنه در تلگرام خود چهار بار از خودش، به عنوان «نگارنده»، یاد کرده، قائم‌مقامی نیز لفظ نگارنده را بر صدیق‌الممالک اطلاق نموده است
[۲۹] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۱۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
.

۱۹.۲ - کناره گیری از منصب دولتی

صدیق‌الممالک در ۱۳۱۶ از خدمات دولتی و دربار کناره گرفت و در خانۀ خود در تهران و گاه در کاشان، اوقاتش خود را به مطالعه و معاشرت با اهل طریقت و نیز سرپرستی املاک خود گذراند
[۳۰] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.


او در ۲۱ رجب ۱۳۲۷ در کاشان درگذشت و در قبرستان دشت‌افروز به خاک سپرده شد
[۳۱] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
. صدیق‌الممالک درستکار و نیک‌رفتار و از پیروان طریقۀ شاه‌نعمت‌اللّه بود
[۳۲] شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق،ج۳، ص۵۳۷، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
[۳۳] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۰ - ۳۱، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.


تن‌ها اثر صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ است.

۲۱.۱ - موضوع کتاب

این کتاب تاریخ عمومی است مشتمل بر پنج قسم، که هر قسم آن چند فصل و برخی از آن‌ها چند باب و مقاله دارد. شیوۀ تاریخ‌نگاری وی دودمانی است.

۲۱.۲ - محتوای کتاب

کتاب با شرح زندگانی پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، امامان، و پادشاهان اساطیری ایران آغاز می‌شود و با نقل رویدادهای سال ۱۳۲۲ به پایان می‌رسد. وی از منابع مورد استفادۀ خود یاد نکرده و تن‌ها به این جملۀ کلی اکتفا نموده که مطالب کتاب را از «نسخ تواریخ» انتخاب و تدوین نموده است
[۳۴] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب التواریخ مظفری، ص۴، ۱۳۲۶ق
.

۲۱.۳ - منابع مورد استفاده

صدیق‌الممالک در نگارش بخشهای نخستین منتخب‌التواریخ (از آغاز کتاب تا دورۀ سلطنت‌ شاه طهماسب اول صفوی، حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) از کتاب لب‌التواریخِ یحیی‌ بن عبداللطیف حسینی سیفی قزوینی (تألیف در ۹۴۸)، عینآ و بدون کم‌وکاست، بهره برده است، بی آن‌که از کتاب و مؤلف آن اسمی ببرد.
[۳۵] حسین نخجوانی، «منتخب‌التواریخ و لب‌التواریخ»، مجله یادگار، ج۱، ص۷۷، س۴ (آبان و آذر ۱۳۲۶)، ش ۳.
مأخذ نگارش تاریخ قاجاریه هم جلد سوم تاریخ منتظم ناصری است که مطالب آن با وقایع ۱۳۰۰ پایان می‌یابد و مطلب تازه‌ای ندارد
[۳۶] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۲۰، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.

۲۱.۴ - ارزش و اهمیت منتخب‌التواریخ

ارزش و اهمیت منتخب‌التواریخ بیش‌تر به وقایع و حوادث سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۲ است که مطالب آن را در دیگر کتابهای تاریخی دورۀ قاجار نمی‌توان یافت
[۳۷] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۴، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
. همچنین بخش تاریخ قاجار آن، به سبب درج تاریخهای مربوط به صدور فرمان و تغییرات القاب، از منابع مفید و کم‌مانند است.
[۳۸] میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۳۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
این بخش در ۱۳۶۶ش، به‌کوشش ایرج افشار، در تهران منتشر شد
[۳۹] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۲، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.

۲۱.۵ - مراحل تألیف کتاب

از نسخه‌های کتاب منتخب‌التواریخ و یادداشتهای مؤلف بر این نسخه‌ها چنین برمی‌آید که مؤلف در سه مرحله این کتاب را تألیف کرده است.

۲۱.۵.۱ - نسخه اول

یک نسخۀ کتاب درسال ۱۳۰۰ خاتمه یافته است. این نسخه در زمان ناصرالدین‌شاه پایان یافته و مؤلف، آن را منتخب‌التواریخ ناصری نامیده، ولی این نسخه منتشر نشده است
[۴۰] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۲، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.

۲۱.۵.۲ - نسخه دوم

نسخۀ دیگر در۱۳۱۵ پایان یافته است. در این سال صدیق‌الممالک در تألیف خود تجدیدنظر کرده و رویدادهای تاریخی ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۵ را، همراه با شرح‌حال خود، به آن افزوده و چون این نسخه را در زمان سلطنت مظفرالدین‌شاه تدوین نموده، آن را منتخب‌التواریخ مظفری نامیده
[۴۱] شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق،ج۳، ص۵۳۷، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
[۴۲] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۳، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
، اما این نسخه نیز چاپ نشده است.

۲۱.۵.۳ - نسخه سوم

نسخۀ سوم، که با شرح وقایع تا ۱۳۲۲ پایان یافته، در ۱۳۲۶ به چاپ رسیده است.
[۴۳] ميرزا ابراهيم (صديق الممالك)، منتخب التواريخ مظفرى، ص۵۵۲، ۱۳۲۶ق
[۴۴] جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۳، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
.
منابع :
(۱) محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
(۲) بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران ۱۳۵۷.
(۳) حسین پژمان، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران ۱۳۲۶ق.
(۴) میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب التواریخ مظفری، ۱۳۲۶ق.
(۵) میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
(۶) جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
(۷) ظل‌مسعودمیرزا ظل‌السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، تهران ۱۳۶۲.
(۸) شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
(۹) حسین نخجوانی، «منتخب‌التواریخ و لب‌التواریخ»، مجله یادگار، س۴ (آبان و آذر ۱۳۲۶)، ش ۳.


۱. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۳. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۰، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۴. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۵. حسین پژمان، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۴۴۰، تهران ۱۳۲۶ق.
۶. محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۸۶۷، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
۷. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۸. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۹. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۰. ظل‌مسعودمیرزا ظل‌السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، ج۱، ص۱۷۷، تهران ۱۳۶۲.
۱۱. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۸۱، تهران ۱۳۵۷.
۱۲. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۳. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۸۱، تهران ۱۳۵۷.
۱۴. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۵. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۶. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۷. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۴، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۱۸. محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۲۰۲۱، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
۱۹. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۰. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۱. صدیق‌الممالک،میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ، ج۱، ص۲۹، ص ۲۵۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۲. صدیق‌الممالک،میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ، ج۱، ص ۲۵۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۳. صدیق‌الممالک، میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۲۹ چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۴. صدیق‌الممالک، میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۲۹۹ـ۳۰۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۵. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۷، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۲۶. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۳۸، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۲۷. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۳۴۷ـ۳۴۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۸. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۸ - ۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۲۹. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۱۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۰. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۳۱. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»،ج۱، ص۲۹، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۳۲. شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق،ج۳، ص۵۳۷، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
۳۳. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۰ - ۳۱، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۳۴. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب التواریخ مظفری، ص۴، ۱۳۲۶ق
۳۵. حسین نخجوانی، «منتخب‌التواریخ و لب‌التواریخ»، مجله یادگار، ج۱، ص۷۷، س۴ (آبان و آذر ۱۳۲۶)، ش ۳.
۳۶. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۲۰، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۳۷. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۴، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۳۸. میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، ص۳۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۹. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۲، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۴۰. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۲، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۴۱. شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق،ج۳، ص۵۳۷، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
۴۲. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۳، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
۴۳. ميرزا ابراهيم (صديق الممالك)، منتخب التواريخ مظفرى، ص۵۵۲، ۱۳۲۶ق
۴۴. جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، ج۱، ص۳۳، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.



[http://lib.eshia.ir/۲۳۰۱۹/۱/۷۲۲۰ دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «صدیق‌الممالک شیبانی»، شماره۷۲۲۰ .






جعبه ابزار