شهر بیسان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِیْسان، شهر و شهرستانی در استان جلیل در
فلسطین می‌باشد.
بیسان یا بیت‌شان در مصر باستان بیت شارا، بیئتی
شارو و بیت شانرا خوانده می‌شد.
این شهر در زمان کنعانیان به عنوان جایگاه الاهۀشان، به این الاهه منسوب شد و بیت‌شان نام گرفت
و در دورۀ یونانیان اسکوتوپولیس۱ خوانده شد
و در دورۀ اسلامی جغرافی‌دانان
مسلمان آن را بیسان نامیدند.
این شهرستان با وسعتی حدود ۳۳۸کم ۲ از شرق به رود اردن، از غرب به جنین، از جنوب به نابلس و از شمال و شمال غربی به ترتیب به طبریه و ناصره محدود می‌شود
که بخش نسبتاً وسیعی از آن در منطقۀ غور واقع است.
حدود ۱۸۷کم ۲ از سطح این ناحیه را درۀ بزرگ بیسان تشکیل می‌دهد که دارای چشمه‌های بسیار و چند رود بزرگ و کوچک موقت و دائمی مانند حابس، جالود و
بیره است.
برخی گذرگاه‌های مهم از رود اردن مانند قطف، طریخیم و صفیر در شهرستان بیسان واقع‌اند.
بیسان در دورۀ عثمانی یکی از نواحی شهرستان (قضاء) چنین به شمار می‌آمد و در اوایل دورۀ قیمومت انگلیس یکی از شهرستان‌های استان (لواء) نابلس محسوب گردید و پس از آن نیز به استان جلیل ملحق شد. این شهرستان در ۱۳۲۷ش/۱۹۴۸م به اشغال صهیونیست‌ها درآمد.
کشاورزی در بیسان به علت فراوانی منابع
آب همواره رایج و شکوفا، و در دهه‌های اخیر با تحولات مثبت همراه بوده است.
محصولاتی چون
پنبه،
حبوبات، غلات،
زیتون و انواع میوه‌ها اقلام کشاورزی این ناحیه را تشکیل می‌دهند.
این شهر در °۳۲ و´۳۰ طول شرقی و °۳۵ و´۳۰ عرض شمالی
و در ۳۰ کیلومتری جنوب دریاچۀ طبریه، بر روی لایه‌های آبرفتی دشت بیسان حدود ۱۲۰متر پایین‌تر از سطح
دریا قرار گرفته است و رود اردن در شرق آن جریان دارد
شهر بیسان به سبب آن‌که میان دو منطقۀ آب و هوایی مدیترانه‌ای و اقلیم خشک قرار گرفته، دارای ویژگی خاصی است که می‌توان آن را بری به شمار آورد.
تشکیلات آهکی موجب شده است تا چشمه‌های فراوانی در اطراف شهر بیسان پدید آید که از آن میان، می‌توان از عین جالود نام برد.
مساحت اراضی شهر بیسان پیش از اشغال (۱۹۵۸م) حدود ۶۱ هکتار (۶۶۳ دونم) بود
و کشاورزی مهم‌تری فعالیت اقتصادی اهالی این شهر به‌شمار می‌آمد و پس از اشغال فعالیت‌های صنعتی از جمله نساجی، تولید مواد پلاستیکی و معدنی نیز در این شهر رواج یافت
در حال حاضر، پرورش
ماهی نیز از فعالیت‌های اقتصادی اهالی به‌شمار می‌آید.
شهر باستانی بیسان (که اکنون محل آن را تل الحصن می‌نامند و برخی از تپه‌های اطراف را نیز جزو آن شهر باستانی به شمار می‌آورند) در ۶۰۰ متری شمال شهر کنونی واقع است.
پیشرفت تاریخی این محل متأثر از موقعیت خاص آن در محل تقاطع راه‌های اصلی شمال به جنوب در طول درۀ اردن تا
بحر المیت بود که نهایتاً به
قدس منتهی می‌گردید و از دیرباز مرکزیت و اهمیت نظامی و تجاری داشته است
و جادۀ دیگری که از ساحل مدیترانه می‌آمد، بیسان را قطع می‌کرد.
فحریات باستان‌شناسی در منطقۀ تل‌الحصن ۱۸ لایۀ تمدنی را نشان می‌دهد که لایۀ زیرین آن به هزارۀ ۴ق‌م، یعنی دوران آهک تعلق دارد.
مصریان به مدت ۳
قرن (۱۵-۱۲ق‌م) بر این شهر حکمرانی کردند و بیسان در این دوران شهری با اهمیت ویژۀ نظامی به شمار می‌آمد و مصریان در آن‌جا بناهای متعدد ساختند.
در ۲۱۸ق‌م این محل به دست آنتیوخوس افتاد و تا مدتی پس از ۱۹۸ق‌م در دست سوری‌ها باقی ماند.
مطابق روایات
عهد عتیق این شهر در دورۀ باستان در دست قبیلۀ منسّیٰ بود، ولی کنعانیان در آن سکنا داشتند و قبیلۀ منسیٰ نتوانستند کنعانیان را از این شهر بیرون رانند.
پس از نبرد جلبوع، فلسطینیان جسد شائول فرمانروای
فلسطین و سومین پسرش جاناتان را بر دیوارهای شهر بسان آویختند.
در زمان یونانیان، پس از این‌که اسکوتوها در این شهر مستقر شدند، نام این شهر به اسکوتوپولیس تغییر یافت و یکی از شهرهای مهم فلسطین گردید.
این شهر در ۶۴ق‌م و در دورۀ رومیان، یکی از شهرهای ۱۰گانه (دکاپولیس) به‌شمار می‌آمد.
بیسان در این زمان، خودمختار و مستقل بود و از نظر
جمعیت و
تجارت با قدس برابری می‌کرد.
در ۶۹ق‌م پمپی این شهر را فتح کرد و آن را شهر آزاد امپراتوری نامید.
با گذشت زمان، زبان یونانی جای خود را به زبان آرامی داد.
پس از آن‌که بیسان در عصر
عمر بن خطاب به
صلح فتح شد،
نام اسکوتوپولیس از میان رفت و بار دیگر نام بیسان رواج یافت.
جغرافی‌دانان
مسلمان از بیسان بسیار یاد کرده‌اند.
بیسان در
جنگ‌های صلیبی چندین بار میان مسلمانان و فرنگان دست به دست شد. در جنگ اول صلیبی، به دست فرنگان افتاد
در ۵۷۸ق/۱۱۸۲م فرخشاه ایوبی آن را به غارت داد
و در پاییز سال بعد
صلاح‌الدین ایوبی، خود آن‌جا را تصرف کرد.
پس از
جنگ حطین در ۵۸۳ق/۱۱۸۷م و ره دنبال امضای پیمان صلح، بیسان در قلمرو مسلمانان قرار گرفت.
در ۶۱۴ق/۱۲۱۷م صلیبیان بیسان را از دست العادل ایوبی گرفتند.
در عصر ممالیک، این شهر در دست مسلمانان قرار داشت
و از ۹۲۲ق/۱۵۱۶م به دست
عثمانیان افتاد
و تا ۱۹۱۸م در قلمرو این دولت باقی ماند. در این تاریخ ارتش انگلستان آن‌جا را با چند شهر اطراف تصرف کرد.
در ۱۹۴۸م شهر به دست صهیونیست‌ها افتاد
و بسیاری از مردم تحت فشار آنان به شهرهای دیگر کوچیدند
صهیونیست‌ها در ۱۹۴۹م شهر بیسان را بیت‌شان (بیت شِعان) نامیدند و مهاجرانی از شمال
افریقا،
ایران،
ترکیه و
عراق را در آن‌جا سکنا دادند.
اولین حفاری‌ها در تل‌حصن در ۱۹۲۱-۱۹۳۳م زیرنظر دانشگاه پنسیلوانیا انجام گرفت
در این حفاری‌ها ۶
معبد از دورۀ کنعانیان کشف شد که ۴ معبد آن به دورۀ تسلط مصریان، و دو معبد دیگر به زمان
مرگ شائول متعلق است.
به علاوه، قبوری نیز کشف شده که برخی احتمالاً جایگاه خدای عشتاروت بوده است که فلسطینیان وسایل و سلاح‌های شائول را در آن‌جا قرار می‌دادند.
شماری از قبرهای مصریان که به افتخار خدایان محلی ساخته می‌شد، احتمالاً به دورۀ عمارنه۴ تا حکومت رامسس سوم (قرن ۱۲ق‌م) تعلق دارند.
از دیگر آثار برجای مانده از دورۀ مصریان باستان می‌توان از کتیبه‌هایی متعلق به سِتی اول نام برد
همچنین شماری
تابوت سفالین که شباهت بسیاری به آثار فنیقی‌ها دارد و به دورۀ آهن (۹۰۰یا ۸۰۰ق‌م) بازمی‌گردد،
مجسمه‌ای سنگی متعلق به رامسس سوم و برخی از سنگ‌نوشته‌ها به خط هیروگلیف از دیگر آثار برجای مانده از این دوران به شمار می‌رود.
آثاری برجای مانده از حتی‌ها در دوران حکومت رامسس سوم احتمال نفوذ آنان را در این شهر نشان می‌دهد.
در دوران حکومت بیزانس، دیواری به دور شهر برپا شد.
در چند صد متری بقایای این دیوار، آثاری از یک کلیسای کهن که در آن ۲۷ ستون مرمرین وجود داشته، کشف شده است.
از جالب‌ترین آثار برجای مانده از دورۀ رومیان تالاری است که ۵هزار صندلی سنگی داشته، و امروزه فقط دو هزار صندلی از آن‌ها باقی‌مانده است.
تالار دیگری نیز در بخش جنوبی شهر قرار دارد
که حمام‌هایی در نزدیکی آن وجود داشته که ۱۵ لوحۀ یونانی در آن‌ها کشف شده، و نام فرمانروایان بیزانسی مربوط به نیمۀ اول سدۀ ۶ق‌م بر روی آن نقش بسته است.
از آثار همین دوره می‌توان از میدانی بزرگ و بیضی شکل واقع در غرب تل، به طول حدود ۱۰۰ متر و عرض حدود ۵۰متر نام برد که احتمالاً درگذشته میدان اسب دوانی و یا ارابه‌رانی بوده، و امروزه از میان رفته است.
از آثار دوران اسلامی می‌توان از مسجد جامعی که به عمر بن خطاب منسوب است، نام برد
همچنین قبور برخی از صحابیان مانند
ابوعبیده جراح و
شرحبیل بن حسنه در این محل قرار دارد.
(۱) آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، بیروت، ۱۹۹۳م.
(۲) ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفیٰ، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۴) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۵) ابن شداد، محمد، تاریخ الملک الظاهر، به کوشش احمد حطیط، ویسبادن،، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۶) ابوشامه، عبدالرحمان، عیون الروضتین، به کوشش احمدبیسومی، دمشق، ۱۹۹۲م.
(۷) ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون، و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.
(۸) برهوم محمود و محمد خروب، المیاه فی فلسطین، عمان، ۱۹۸۹م.
(۹) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۱۰) دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، عمان، ۱۹۵۷م.
(۱۱) زیاده، نقولا، من الاسکندر الیٰ فتح العربی الاسلامی، موسوعۀ خاص، ج۲.
(۱۲) شراب، محمدمحمد، معجم بلدان فلسطین، بیروت، ۱۹۸۷م.
(۱۳) شکیل، هادیه دجانی، القاضی
الفاضل عبدالرحیم البیسانی العسقلانی، بیروت، ۱۹۹۳م.
(۱۴) طبری، محمد بن جریر، تاریخ.
(۱۵) عارف، النکبة، بیروت، ۱۹۵۶م.
(۱۶) عبید، یوسف، قصۀ مدینة بیسان.
(۱۷) عمادالدین کاتب محمد، الفتح القسی، به کوشش محمد محمود صبح، قاهره، ۱۹۷۳م.
(۱۸) عهد عتیق.
(۱۹) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۲۰) نحال، محمد سلامه، فلسطین ارض و تاریخ، عمان، دارالجیل للنشر.
(۲۱) هروی، علی، الاشارات الیٰ معرفة الزیارات، به کوشش ژ سوردل ـ تومین، دمشق، ۱۹۵۳م.
(۲۲) یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان.
(۲۳) یعقوبی، احمد، البلدان، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م.
(۲۴) Albright, W F, The Archaeology of Palestine, London, ۱۹۶۰.
(۲۵) Braslavi, J et al, Bet (h) -Shean, Archaeology, Jerusalem, ۱۹۷۴.
(۲۶) Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸.
(۲۷) EI۲.
(۲۸) Elston, R, The Traveller’s Handook for Palestine and Syria, ۱۹۲۹.
(۲۹) Glueck, N, The River Jordan, London, ۱۹۶۸.
(۳۰) Hadawi, S, Village Statistics ۱۹۴۵, Beirut, ۱۹۷۰.
(۳۱) Judaica.
(۳۲) Karmon, Y, Israel a Regional Geography, London, ۱۹۷۱.
(۳۳) The Middle East Intelligence Handbooks ۱۹۴۳-۱۹۴۶ (Palestine and Transjordan) , London, ۱۹۸۷.
(۳۴) Nazzal, N, The Palestinian Exodus From Galilee ۱۹۴۸, Beirut, ۱۹۷۸.
(۳۵) The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, New York, ۱۹۹۳.
(۳۶) Pauly.
(۳۷) Pearlman, M and Y Yannai, Historical Sites in Israel, Jerusalem, ۱۹۷۷.
(۳۸) Smith, A, The Historical Geography of Holy Land, London, ۱۹۷۴.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیسان»، شماره۵۳۷۶.
