• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 
سامرا
اطلاعات کلی
نام‌رسمیسامرا
استانبغداد
نام‌های‌قدیمیسر من رای
زبان عربی
مذهب شیعه و اهل سنت
اطلاعات‌شخصیت‌ها
والیان واثق عباسی، متوکل عباسی، منتصر عباسی، مستعین عباسی، معتز عباسی، مهتدی عباسی و معتمد عباسی
اطلاعات‌شهری
سال‌شهرشدن۲۲۱ ه. ق

سامرا از شهرهای اسلامی کهن در عراق است که در فاصله حدود ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد، واقع شده است. شهر اسلامی سامرا در دوره‌ بنی‌عباس تاسیس شده و حدود نیم قرن پایتخت حکومت عباسیان و دارای اهمیت بسیاری بوده ولی بعد از انتقال پایتخت عباسیان به بغداد رو به ویرانی نهاده است و تا امروز هم توسعه چشمگیری نداشته است.
سامرا زادگاه حضرت مهدی (علیه‌السّلام) و مدفن امام هادی و امام عسکری (علیهماالسلام) است و از زیارتگاه‌های مهم شیعیان به شمار می‌رود.



شهر سامرا در ساحل سمت راست (شرقی) رود دجله و در فاصله حدود ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد، واقع است. گویا در محل این شهر، در دوره پیش از اسلام، روستای کوچکی وجود داشته است. هرزفلد، باستان‌شناس آلمانی، در محل این شهر، ظروف سفالی، از هزاره ششم قبل از میلاد، یافته است که نشان‌دهنده قدمت منطقه است.
درباره ریشه تاریخی نام سامرا، گفته‌اند که این واژه، در اصل یک نام آرامی است که همانند سایر نام‌های آرامی، نظیر کربلا، عکبرا و حَرَورا، با الف مقصوره (بدون همزه) نگاشته می‌شود، به عقیده هرزفلد، این کلمه، تحریف نام آشوری این منطقه، یعنی «سرمارتا» است که در کتیبه‌های دوره آشوری، ذکر شده است.
[۱] الموسوعة التاریخیة الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، صص۱۴۵ - ۱۴۶.

بر اساس برخی اقوال عامیانه رایج در دوره اسلامی، بنیان سامرا به سام، فرزند حضرت نوح (علیه‌السّلام)، نسبت داده شده است.

۱.۱ - تغییر نام

پس از تاسیس شهر اسلامی سامرا در دوره‌ بنی‌عباس، این شهر به نام «سُرَّ مَن رای» (به معنای این کس هرکه آن را ببیند، مسرور می‌شود) نامیده شد و تا مدت‌ها بدین نام مشهور بود، در این‌باره نقل کرده‌اند زمانی که معتصم عباسی، از نام این منطقه (سامرا) آگاه شد، آن را «سرّ من رای» نامید.
[۳] امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۷.
روی سکه‌هایی که زمان عباسیان در آن شهر ضرب شده و اکنون در دست است، همین نام عربی وجود دارد، اما برخی، لفظ سامرا را تحریف نام دوره اسلامی آن می‌دانند. با این حال تقریباً مسلم است که واژه سامرا، ریشه در نام‌های کهنی دارد که مدت‌ها پیش از اسلام، بر این منطقه اطلاق می‌شده است.

۱.۲ - پایتخت عباسیان

ساختن شهر اسلامی سامرا، در سال ۲۲۱ ه. ق، به دستور معتصم عباسی، آغاز شد. او برای این منظور، بهترین معماران و هنرمندان را از مناطق مختلف جهان اسلام، جلب کرد تا آنها شهری لایق مرکز خلافت، بنا کنند، برای این شهر، بخش‌ها و محلات مختلفی برای سکونت طبقات مختلف اجتماعی، از جمله نظامیان، دولتمردان و عموم مردم، اختصاص داده شد و همچنین در آن، مسجد جامع و بازارهایی ساخته شد.
چندی بعد، متوکل عباسی مسجد جامع را به علت مساحت کم آن، خراب کرد و به‌جای آن، مسجد عظیمی را که بقایای آن، تا به امروز باقی است، بنا کرد. همچنین به دستور وی، شهر دیگری به نام «متوکلیه»، نزدیک سامرا ساختند که درباریان وی، به آنجا منتقل شدند و در آنجا، کاخ‌های خود را بنا کردند، پس از معتصم، چند خلیفه عباسی دیگر نیز در سامرا، به عنوان پایتخت خلافت عباسی، اقامت نمودند که عبارت‌اند از: واثق، متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی و معتمد.
[۶] امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۳۷.


۱.۳ - وضعیت سامرا بعد از پایتخت بودن

پس از خلفای عباسی که پایتختشان سامرا بود، معتضد عباسی، پایتخت خلافت را به بغداد بازگرداند و این شهر را رها کرد. از آن پس، سامرا پس از گذشت حدود نیم قرن از زمان تاسیس آن، به یک‌باره اهمیت خود را از دست داد و به تدریج، رو به ویرانی نهاد، از نوشته یاقوت حموی‌ درباره وضعیت سامرا در اوایل قرن هفتم هجری، چنین برمی‌آید که در زمان وی، از این شهر، جز آستان سامرا و نیز محله دیگری به نام «کرخ سامرا»، در مسافت دوری از آن، چیز دیگری باقی نمانده بود، تا جایی‌که دیدن ویرانه‌های آن، وحشت را به دل بیننده، وارد می‌کرد.
در اواخر دوره عثمانی، شهر فعلی سامرا، با مرکزیت آستان مقدس امامین عسکریین (علیهما‌السّلام)، بر بخشی از ویرانه‌های شهر دوره عباسی، شکل گرفت، در این زمان، سامرا شهری کوچک با بارویی به طول دو کیلومتر بود و تا به امروز نیز، توسعه درخور توجهی نیافته است. پس از استقلال عراق، سامرا به شهرستانی تابع بغداد، تبدیل شد، اما در زمان رژیم بعثی پیشین عراق، به استان صلاح‌الدین، با مرکزیت شهر تکریت، ملحق شد.
سامرا از شهرهای اسلامی کهن در عراق، به شمار می‌آید و وجود بقایای آثار تاریخی مهم و کم‌نظیری، از قبیل مسجد جامع و مسجد ابودلف (نزدیک شهر دور در شمال‌ شرق سامرا)، از نظر معماری، اهمیت ویژه‌ای به این شهر داده است، تا جایی‌که این شهر در سال ۲۰۰۷ م، در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو، به ثبت رسید.


آثار تاریخی مهم باقی‌مانده در سامرا عبارت‌اند از:

۲.۱ - مدفن امامان

شهر سامرا از زیارتگاه‌های عمده شیعیان و مدفن امام علی النقی (علیه‌السّلام) و امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است. سردابی که محل عبادت و استراحت امامان (علیهم‌السّلام) و زادگاه حضرت قائم (علیه‌السّلام) و محل تشرف صالحان و دیدار ایشان بوده است، آن‌جا قرار دارد.
سامرا به سبب مدفون بودن دو تن از امامان بزرگوار (علیهماالسلام)، از زیارتگاه‌های عمده شیعیان و از اماکن مقدس ایشان است. مشهد این دو امام در قسمتی از سامرا واقع است که ارتش (عسکر) معتصم و اردوگاه وی آن‌جا بود، ازاین رو ایشان را عسکری گویند.

۲.۲ - مدفن دیگر بزرگان

علاوه بر دو امام دهم و یازدهم، نرجس خاتون و حکیمه خاتون آن‌جا دفن شده همچنین جده، مادر امام حسن عسکری و حسین بن علی الهادی در این محل به خاک سپرده شدند.
شکی نیست که امام زمان (علیه‌السّلام)، در شهر سامرا و در خانه پدر ارجمند خود، امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) دیده به جهان گشود و تا پایان عمر شریف پدر خود، کنار آن حضرت می‌زیست.
این دوره -بنابر دیدگاه مشهور- از هنگام ولادت حضرت (نیمه شعبان سال ۲۵۵ ق) آغاز و تا رحلت امام عسکری (علیه‌السّلام) (هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ ق) پایان یافت.

۲.۳ - مسجد جامع‌

مسجد جامع‌ در سال ۲۳۷ ه. ق، به دستور متوکل، خلیفه عباسی، ساخته شد. طول آن، ۲۴۰ متر و عرض آن، ۱۵۶ متر و مساحت آن، ۳۷۴۴۰ مترمربع است که در زمان ساخته شدن، بزرگ‌ترین مسجد جهان اسلام بوده است. مسجد دارای شانزده ورودی بوده و به نوشته «مقدسی»، جغرافیدان مسلمان، با مسجد جامع اموی دمشق، رقابت می‌کرده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی، نشان داده است که دیوارهای مسجد، با پوششی از تزیینات موزاییک، آراسته شده بود.
[۸] هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱.
امروزه بیشتر بخش‌های داخلی مسجد، از بین رفته و تنها دیوارهای بیرونی آن، باقی مانده است.
همچنین بیرون از ضلع شمالی مسجد، مناره منحصر به فرد مسجد، جلب توجه می‌کند که به دلیل شکل ویژه خود، از برجسته‌ترین مناره‌های جهان اسلام، به شمار می‌آید و تنها مناره مشابه آن که نمونه کوچک‌ترش است، مناره مسجد ابودلف سامرا می‌باشد. مناره مسجد جامع سامرا، به‌صورت برج مرتفعی است که پله‌های آن، گرداگرد بیرونی بدنه مناره، قرار دارد و از همین‌رو، به مناره «مَلویه»، شهرت یافته است. این مناره، روی یک پایه مربع، به طول ۳۳ متر و عرض سه متر، قرار دارد و ارتفاع بدنه آن نیز پنجاه متر است.
[۹] هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱.


۲.۴ - مسجد ابودلف‌

مسجد ابودلف‌، حدود بیست کیلومتری شمال سامرا، واقع است و در سال ۲۴۷ ه. ق، به دستور متوکل، در محل شهر متوکلیه، ساخته شده است. از نظر نما و معماری، تا حدود زیادی، شبیه مسجد جامع سامرا، اما کوچک‌تر از آن است. ابعاد آن ۲۱۳ در ۱۳۵ متر و دارای پانزده ورودی است. این مسجد نیز همانند مسجد جامع سامرا، دارای یک مناره ملویه است. اما این مناره، کوچک‌تر از ملویه سامرا می‌باشد. ارتفاع پایه مربع مناره، ۵/ ۲ متر، مساحت آن، ۲/ ۱۱ مترمربع و ارتفاع بدنه آن، شانزده متر است.
[۱۰] هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱.


۲.۵ - جوسق یا کوشک‌ خاقانی‌

جوسق یا کوشک‌ خاقانی‌ کاخ معتصم عباسی است که بقایای آن در شمال سامرا، واقع است. ساختن این کاخ، هم‌زمان با تاسیس سامرا، به دستور معتصم در سال ۲۲۱ ه. ق، آغاز شد. اما به علت اینکه ساخت آن به فتح بن خاقان (متوفای ۲۴۷ ه. ق) وزیر متوکل عباسی، نسبت داده می‌شود، ازاین‌رو به جوسق خاقانی، معروف گشته است.
[۱۲] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۲۵۸.
معتصم در این کاخ، مردم را به حضور می‌پذیرفت‌
[۱۳] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ص۲۶۱.
و پس از مرگ در همین کاخ، دفن شد.
پس از انتقال مجدد پایتخت خلافت عباسی از سامرا به بغداد، جوسق خاقانی، ویران شد و از مصالح آن برای احداث بناهای جدید سامرا، استفاده گردید. از اوایل قرن چهاردهم، این بنا مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفت و در فاصله سال‌های ۱۹۰۷ تا ۱۹۸۸ م، در چند مرحله، کاوش‌های باستان‌شناسی در این کاخ اجرا گردید و بخش‌هایی از آن، شناسایی شد.
جوسق خاقانی، بزرگ‌ترین کاخ دوره اسلامی در عراق و بلکه در تمام جهان اسلام، به شمار می‌آید. مساحت آن حدود ۱۷۵ هکتار، تخمین زده شده است که حدود ۲۱ هکتار آن، زیربنای ساختمان‌ها و ۷۱ هکتار آن، باغ بزرگی در محدوده حد فاصل بناها تا ساحل دجله، بوده است. این کاخ، دارای تزیینات و نقاشی‌های دیواری زیبایی بوده است که بخش‌هایی از آن، تا به امروز، باقی مانده است و در موزه‌های معتبر غرب، مانند موزه دولتی برلین و موزه هنر متروپولیتن، نگهداری می‌شود.

۲.۶ - قصر المعشوق و قصر الجص‌

سمت غربی رود دجله، نزدیک جاده این شهر به موصل، بقایای دو کاخ دیگر از کاخ‌های عباسیان، به نام‌های قصر المعشوق و قصر الجص، باقی مانده است.
قصر المعشوق که به قصر العاشق نیز شناخته می‌شود، حدود ۱۲۵ کیلومتر با بغداد فاصله دارد و از کاخ‌های مهم دوره عباسی در سامرا، به شمار می‌آید، این کاخ را معتمد عباسی، در سال ۲۷۵ ه. ق، پیش از انتقال به بغداد ساخته است.
[۱۷] امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۲.

قصر الجص، کاخ مهم دیگری است که در منطقه حویلات، در شمال قصر المعشوق، واقع است. معتصم عباسی، این کاخ را بنا کرده و نمای آن به شکل مربع است. در ساخت آن، از آجر، گچ و خشت استفاده شده است و دیوار سالن‌های آن، دارای تزیینات می‌باشد.
[۱۸] امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۲.


۲.۷ - گنبد صلیبی

در زمین مرتفعی، در جنوب قصر المعشوق و تقریباً مقابل جوسق خاقانی، در سمت غربی رود دجله، واقع است و به نام گنبد صُلَیبی (القبة الصُلَیبیة) شناخته می‌شود. این بنا، مقبره‌ای از قرن سوم هجری است که باید آن را از قدیمی‌ترین بناهای آرامگاهی اسلامی که تا به امروز باقی مانده است، به شمار آورد. ساختمان بنا، در گذر زمان، به‌صورت نیمه ویرانه تبدیل شده و گنبد آن، فرو ریخته بود. اما در دوره اخیر، باستان‌شناسان، آن را بازسازی کرده‌اند.
درباره وجه تسمیه و کاربری این بنا، میان پژوهشگران اختلاف‌نظر وجود دارد، برخی آن را محل اعدام و به صلیب‌کشیدن مخالفان حکومت عباسیان دانسته‌اند، برخی نیز آن را مقبره همسر یکی از خلفای عباسی که از قبیله صلیب بوده، به شمار آورده‌اند.
[۱۹] ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۱.
هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی، اشاره کرده است که در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی خود در این بنا، در سال ۱۹۱۱ م، در سردابه‌ای زیر بنا، سه قبر یافته است که با توجه به اشاره‌ مورخان، مبنی بر وفات و دفن سه تن از خلفای عباسی کنار یکدیگر در سامرا، بنابراین به احتمال زیاد، این بنا را باید مقبره آنها دانست. این سه خلیفه عباسی، عبارت‌اند از: منتصر (متوفای ۲۴۸ ه. ق)، معتز (متوفای ۲۵۵ ه. ق) و مهتدی (متوفای ۲۵۶ ه. ق).
[۲۰] ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۲.

این مقبره، شامل اتاقی است که نمای آن از بیرون، هشت ضلعی و از داخل، مربع است و البته شکل مربع آن، در ناحیه انتقال گنبد، به‌واسطه مقرنس‌هایی، به هشت ضلعی تبدیل شده است. گرداگرد اتاق، رواقی به عرض ۶۰/ ۲ متر وجود دارد که با دیوارهایی به عرض (قطر) ۲۰/ ۱ متر، احاطه شده است. شکل بنا، از بیرون، هشت‌ضلعی و طول هرضلع آن، از داخل، ۳۰/ ۶ و از بیرون، ۷۰/ ۷ متر است. همچنین این بنا، دارای چهار ورودی اصلی است که تقریباً در چهار جهت جغرافیایی اصلی، قرار دارد.
[۲۱] ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۲.



روایاتی حکایت از آن دارد که در دوره ولادت تا شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)، حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) با صلاحدید امام عسکری (علیه‌السّلام) برای افرادی ویژه نمایان می‌شد و این اتفاق، در سامرا و در جوار پدر بزرگوارش صورت می‌گرفت.
نه فقط بستگان نزدیک و خدمتگزاران بیت امامت، آن حضرت را در سامرا و در خانه امام عسکری (علیه‌السّلام) دیده‌اند که بسیاری از یاران و برگزیدگان اصحاب امام، به شرف دیدار آن جمال چون آفتاب نایل شده‌اند که همگی از زندگی امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در کنار پدر در سامرا حکایت دارد. یعقوب بن منقوش گوید:
بر امام عسکری (علیه‌السّلام) وارد شدم و او بر سکویی در سرا نشسته بود و سمت راست او اتاقی بود که پرده‌های آن آویخته بود. گفتم: «ای آقای من! صاحب الامر کیست؟» فرمود: «پرده را بردار.» پرده را بالا زدم؛ پسر بچه‌ای به قامت پنج وجب بیرون آمد، با پیشانی درخشان و رویی سپید و چشمانی درافشان و دو کتف ستبر و دو زانوی برگشته، خالی بر گونه راستش و گیسوانی بر سرش بود، آمد و بر زانوی پدرش، ابومحمد نشست، آن‌گاه به من فرمود: «این، صاحب شما است.» سپس امام بدو فرمود: «پسرم! تا هنگام معلوم داخل شو.» داخل اتاق شد و من بدو می‌نگریستم. به من فرمود: «یعقوب! به داخل اتاق برو و ببین آن‌جا کیست.» من داخل شدم، اما کسی را ندیدم.
همچنین احمد بن اسحاق نقل کرده، حضرت را در در زمان امام عسکری (علیه‌السّلام) در سامرا دیده است.
بنابراین روایات و روایت‌های دیگر، تردیدی نخواهد ماند که حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در طول زندگی امام عسکری (علیه‌السّلام) همراه آن حضرت و در شهر سامرا مسکن و ماوا داشته است. اگرچه در این دوران نیز پنهانی زندگی می‌کرده است، عدۀ فراوانی از نزدیکان و شیعیان آن حضرت را دیده‌اند.


از سامرا به مناسبت در باب‌هاى صلاه، جهاد و مزار نام برده‌اند.

۴.۱ - باب صلاه

علم به قبله، در صورت امکان واجب است و اعتماد بر ظن جایز نیست. از راه‌هاى دستیابى به علم، محراب معصوم (علیه‌السّلام) است که در آن نماز خوانده باشد، مانند مسجد منسوب به امام هادی (علیه‌السّلام) در سامرا، بنابر صحت این نسبت، البته به شرطى که در بازسازی‌هاى بعدى تغییرى در محراب آن ایجاد نشده باشد.

۴.۲ - باب جهاد

فقها در تبیین مراد از دارالاسلام، یکى از مصادیق آن را شهرى دانسته‌اند که در اسلام بنا شده و کفار در بناى آن نقشى نداشته باشند، مانند سامرا.

۴.۳ - باب مزار

زیارت عسکریین (امام هادى و امام حسن عسکرى) (علیهما‌السّلام) در سامرا و زیارت امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در هر زمان و مکان، بویژه سرداب مقدس در سامرا مستحب است.


آستانه عسکریین.


۱. الموسوعة التاریخیة الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، صص۱۴۵ - ۱۴۶.
۲. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۱۷۴.    
۳. امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۷.
۴. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۱۷۳.    
۵. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۱۷۴.    
۶. امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۳۷.
۷. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۱۷۶.    
۸. هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱.
۹. هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱.
۱۰. هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱.
۱۱. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۷۳.    
۱۲. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۲۵۸.
۱۳. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ص۲۶۱.
۱۴. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۷۸.    
۱۵. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۵۲۰۶.    
۱۶. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۵۲۰۶.    
۱۷. امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۲.
۱۸. امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۲.
۱۹. ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۱.
۲۰. ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۲.
۲۱. ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۲.
۲۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۹.    
۲۳. صدوق، محمد بن علی، الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۰۷.     .
۲۴. صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۳۸۴.    
۲۵. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۶، ص۳۹۳-۳۹۵.    
۲۶. شهید اول، محمد بن مکی‌، ذکری الشیعه، ج۳، ص۱۶۷.    
۲۷. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، ج۳، ص۷۸.    
۲۸. نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۸۱.    
۲۹. قاضی ابن براج، عبدالعزیز بن البرّاج، المهذب، ج۱، ص۲۸۹.    
۳۰. شهید اول، محمد بن مکی‌، الدروس الشرعیه، ج۲، ص۱۵.    
۳۱. شهید اول، محمد بن مکی‌، الدروس الشرعیه، ج۲، ص۱۶.    



جمعی از پژوهشگران زیر نظر سیدمحمود شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۳۵۷.    
فرهنگ‌نامه مهدویت، سلیمیان، خدامراد، ص۲۵۷، برگرفته از مقاله «سامرّا».    
زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «تاریخچه شهر سامرا»، ج۱، ص۵۰۹-۵۱۵.    






جعبه ابزار