• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روح‌ القدس‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




روح القدس نام موجود مقدس و پاکی که در متون مقدس دینی، ازجمله قرآن کریم، واسطه ارتباط خدا با پیامبرانش است. واژه روح القدس چهار بار در قرآن کریم به کار رفته است و بیشتر مفسران قرآن، روح القدس مذکور در چهار آیه را همان جبرئیل دانسته‌اند. واژه روح القدس در احادیث نبوی و احادیث ائمه (علیهم‌السّلام) در موضوعات مختلف به کار رفته و از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) نقل شده که روح القدس، جبرئیل است.



روح القدس، نام موجود مقدس و پاکی که در متون مقدس دینی، ازجمله قرآن کریم، واسطه ارتباط خدا با پیامبرانش است. اصطلاح عربی روح القدس، مرکّب از دو واژه روح و قدس، به معنای جان پاک و روح مقدس و منزه از نقص‌ها و عیب‌هاست؛ همان طور که در زبان عربی مراد از حاتِم الجود، حاتِم جواد است.
[۴] دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، ذیل مادّه «روح».
ترکیبِ عربی روح القدس با عبارت سریانی RÃh¤À d-qudshÀ (که در متون مسیحیِ آرامی اسم سومین شخص از اقانیم سه گانه است) از یک ریشه و خانواده دانسته شده است.
[۵] .Encyclopaedia of the Qur’¦an، ed. Jane Dammen Mc Auliffe، Leiden: Brill، ۲۰۰۱-۲۰۰۶، s.v. "Holy Spirit" (by Sidney H. Griffith)
برخی کتاب‌های لغت دوره اسلامی به طور مستقل به روح القدس نپرداخته‌اند، بعضی لغت شناسان هم بدون بحث جدّیِ ریشه شناختی درباره معنای لغوی روح القدس، به تبع مفسران قرآن آن را جبرئیل دانسته‌اند.
[۹] محجوب، فاطمه محمد، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، ج۲۲، ذیل مادّه «روح».



هرچند در عهد قدیم، به روح القدس به عنوان شخصیت خاص و متمایز اشاره نشده،
[۱۰] استنلی م. هورتون، روح القدس، ترجمه مهرداد فاتحی، ص۱۵.
اصطلاحاتی دالّ بر این تعبیر در آن به کار رفته است.
[۱۱] کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۱۱، ص۵۱.
[۱۲] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۰، ص۱۱-۳۶.
در موارد متعددی به اعمال و آثار وجودیِ روح القدس اشاره شده است.
[۱۳] بطرس عبدالملک و جان الگزاندر تامپسون و ابراهیم مطر، قاموس الکتاب المقدس، ذیل مادّه «روح القدس».
[۱۴] دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، ص۵۵۴.
همچنین، علمای یهود، در تلمود، برای بیان نحوه ارتباط خداوند با جهان و انسان اصطلاحاتی را وضع کرده‌اند که از جمله آنها روح هقودش یا روح القدس است. این نام بر تاثیر مطلق خدا در سراسر عالم و امور آن و نفوذ مستقیم خدا در زندگی بشر دلالت دارد. روح القدس در تلمود همچنین سبب و عامل نبوت و اِخبار از آینده، به معنای توان انسان در ابلاغ و تفسیر اراده الهی است.
[۱۵] کوهن، آبراهام، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمه از متن انگلیسی از امیرفریدون گرگانی، ص۶۶ـ۶۷.

در عهد عتیق کارهایی به روح القدس نسبت داده شده است، ازجمله:
نقش روح القدس در امر خلقت، یعنی خلقت حیات و آفرینشِ موجودات، حیوانات و انسان.
[۱۶] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر پیدایش، باب۲، ص۱.
[۱۷] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر پیدایش، باب۷، ص۲.
[۱۸] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب ایوب (علیه‌السّلام)، باب۱۳، ص۲۶.
[۱۹] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب ایوب (علیه‌السّلام)، باب۳، ص۲۷.
[۲۰] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب ایوب (علیه‌السّلام)، باب۴، ص۳۳.
[۲۱] کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۶، ص۳۳.
[۲۲] کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۳۰، ص۱۰۴.

عامل الهی در اعلام و ابلاغِ پیام خدا به آدمیان و منشا الهام برای انبیا و مردان مقدس که کلام او را بر قوم‌ها اعلام می‌کردند.
[۲۳] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۳۹، ص۱۱.
[۲۴] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اول سموئیل، باب۵، ص۶ـ۱۰.
[۲۵] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب دوم تواریخ ایام، باب۱۴، ص۲۰.
[۲۶] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب دوم تواریخ ایام، باب۱۹، ص۲۴ـ۲۰.
[۲۷] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب نَحَمِیا، باب۳۰، ص۹.
[۲۸] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۱، ص۳-۶۱.

یاری رسانی و تقویت رهبری و ارشاد قوم در صورت نیاز.
[۲۹] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۱۶، ص۱۱-۱۷.
[۳۰] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۱۶، ص۱۸-۲۷.
[۳۱] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر داوران، باب۳۴، ص۶.
[۳۲] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب زکریای نبی (علیه‌السّلام)، باب۶، ص۴.

کمک به افراد خاص و برگزیده‌ای همچون یوسف برای کارها و خدمات ویژه.
[۳۳] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر پیدایش، باب۳۸، ص۴۱.
[۳۴] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر خروج، باب۱، ص۱۱ـ۳۱.
[۳۵] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر خروج، باب۳۰، ص۳۵.

هدایت انسان‌ها برای داشتن زندگی مقدس بر روی زمین و وفاداری و دعوت آنان به توبه، اطاعت و عدالت.
[۳۶] کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۲۹، ص۱۴.
[۳۷] کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۱۰، ص۱۳-۵۱.
[۳۸] کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۱۰، ص۱۴۳.
[۳۹] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۲، ص۱۱.
[۴۰] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۳، ص۴۴.
[۴۱] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب حِزقِیال نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۹، ص۱۱ـ۲۰.
[۴۲] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب حِزقِیال نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۴، ص۳۷.
[۴۳] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب حِزقِیال نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۴، ص۲۶.



در عهد جدید، روح القدس به معنای روح خدا و اقنوم سوم از اقانیم سه گانه به کرّات به کار رفته است. او چون مبدع حیات است، روح نامیده شده و چون به دل مؤمن قداست می‌بخشد، قدس خوانده شده است.
[۴۴] بطرس عبدالملک و جان الگزاندر تامپسون و ابراهیم مطر، قاموس الکتاب المقدس، ذیل مادّه «روح القدس».
[۴۵] هاکس، جیمز‌، قاموس کتاب مقدس، ذیل مادّه «روح القدس».
بسیاری از مسیحیان معتقدند که بدون روح القدس نه دنیایی پدید می‌آمد، نه مخلوقی و نه انسانی. بدون روح القدس، نه عهد قدیم و جدید بود و نه قدرت برای اعلام انجیل و نه ایمان و تولد تازه و تقدس.
[۴۶] دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، ص۵۵۵.
به اعتقاد مسیحیان، در انجیل به روح القدس به عنوان یک شخص با خصوصیات ویژه اشاره شده است.
[۴۷] رسول، پولس، رساله دوم به قرنتیان، باب۱۷، ص۳ـ۱۸.
[۴۸] رسول، پولس، رساله به عبرانیان، باب۱۴، ص۹.
[۴۹] رساله اول پطرس رسول، باب۲، ص۱.
روح القدس فقط نوعی قدرت یا تاثیر نیست، بلکه شخصیتی الهی مثل پدر و پسر است، یعنی صفات شخصی مثل تفکر، احساس، اراده و محبت و غیره دارد.
[۵۰] رسول، پولس، رساله به رومیان، باب۲۷، ص۸.
[۵۱] رسول، پولس، رساله به رومیان، باب۳۰، ص۱۵.
[۵۲] رسول، پولس، رساله اول به قرنتیان، باب۱۱، ص۱۲.

روح القدس، آشکارکننده حقیقت درباره عیسی، تسلی دهنده ما و بخشنده زندگی تازه است.
[۵۳] انجیل یوحنا، باب۳، ص۳ـ۶.
[۵۴] انجیل یوحنا، باب۱۶، ص۱۴ـ۱۷.
[۵۵] انجیل یوحنا، باب۱۶، ص۲۶.
[۵۶] انجیل یوحنا، باب۷، ص۱۶.
در هنگام توبه و ایمان است که روح القدس را درمی‌یابیم.
[۵۷] انجیل یوحنا، باب۳، ص۳ـ۶.
[۵۸] انجیل یوحنا، باب،۲۰، ص۲۲.
روح القدس ما را پاک و هدایت می‌کند، محرک ما برای زندگی مقدس است و ما را از اسارت گناه می‌رهاند.
[۵۹] رسول، پولس، رساله به رومیان، باب۲، ص۸ـ۴.
[۶۰] رسول، پولس، رساله به غلاطیان، باب۱۶، ص۵ـ۱۷.
[۶۱] رسول، پولس، رساله دوم به تسالونیکیان، باب۱۳، ص۲.
او معلم الهی است که در پرستش و دعا به ما کمک می‌کند و ما را به راستی هدایت می‌کند.
[۶۲] انجیل یوحنا، باب۲۶، ص۱۴.
[۶۳] انجیل یوحنا، باب۱۳، ص۱۶.
[۶۴] کتاب اعمال رسولان، باب۴۶، ص۱۰.
[۶۵] رسول، پولس، رساله اول به قرنتیان، باب۹، ص۲ـ۱۶.
افزون بر آن، تعمید پیروان مسیح در روح القدس از آموزه‌های اناجیل است
[۶۶] انجیل متی، باب۱۱، ص۳.
[۶۷] انجیل مرقس، باب۸، ص۱.
[۶۸] انجیل لوقا، باب۱۶، ص۳.
[۶۹] انجیل یوحنا، باب۳۳، ص۱.
و تعمید در روح القدس به معنای پرشدن با روح القدس است.
[۷۰] کتاب اعمال رسولان، باب۵، ص۱.
[۷۱] کتاب اعمال رسولان، باب۴، ص۲.
(نیز برای بحثی مفصّل درباره موضوعات مختلف راجع به روح القدس
[۷۲] دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، ص۵۵۴ـ۵۸۹.
[۷۳] دانشنامه معیار کتاب مقدس، ج۲، ص۷۳۰ـ۷۴۶، «تثلیث».
)


واژه روح القدس چهار بار در قرآن کریم به کار رفته است.
[۷۴] عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «روح».
در سه آیه، روح القدس موجودی است که خدا با او عیسی بن مریم را تایید کرده، یعنی به او نیرو و قوّت بخشیده است؛؛ اکثر مفسران برجسته قرآن، مانند طبری، طوسی، طبرسی و فخررازی کلمه «اَیّدناه» در آیه ۸۷ سوره بقره را به معنای قوی و نیرومند کردیم «قَوَّیَناه» تفسیر کرده‌اند.) در آیه چهارم، این معنا بیان می‌شود که روح القدس قرآن را از طرف پروردگار به پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) نازل می‌کند. بیشتر مفسران قرآن، روح القدس مذکور در چهار آیه یادشده را همان جبرئیل دانسته‌اند. ، از قَتاده، سُدّی، ضحاک و ربیع نقل کرده که مراد از روح القدس جبرئیل است.
[۸۶] اسفراینی، شهفور بن طاهر، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ذیل سوره نحل: آیه۱۰۲.
[۸۹] میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۵، ص۴۴۹.
که افزون بر نقل قول از مفسران پیشین، خود نیز به صحت آن اذعان کرده‌اند. در تفاسیر از کسانی مانند ابن زید نام برده شده است که مقصود از روح القدس را انجیل دانسته‌اند، همان گونه که در آیه ۵۲ سوره شوری، به قرآن نیز روح اطلاق شده است: (رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا)(وحی فرستاديم). از ابن عباس و سعید بن جبیر نقل شده که منظور از روح القدس اسمی است که عیسی بن مریم با آن مردگان را زنده می‌کرد.. بنابراین، درباره تفسیر روح القدس در قرآن، سه رای مشهور است: جبرئیل، انجیل، اسم اعظم که با آن مرده زنده می‌شود. در برخی تفاسیر، نقدی از قول دوم (انجیل دانستن روح القدس) ذکرشده و آن اینکه اگر مقصود از روح القدس که خدا با آن عیسی بن مریم را نیرومند و تقویت کرده، انجیل باشد، در این صورت باید گفت که در آیه ۱۱۰ سوره مائده تکرار رخ داده است: «اِذ ایَّدتُکَ بروحِ القُدُسِ... وَ اِذْعلَّمتُکَ الکتابَ و الحکمةَ و التَّوراة و الاِنجیل...»،(زمانى كه تو را با «روح القدس» تأييد كردم...و هنگامى را كه كتاب و حكمت و تورات و انجيل را به تو آموختم...) در حالی که چنین نیست. نیز اگر مراد از روح القدس، انجیل باشد، لازمه اش تبعیض و تفکیک صحیفه‌های آسمانی است، یعنی بر برخی مانند انجیل روح القدس اطلاق شده و بر بعضی دیگر نه، و این برخلاف ظاهر است.
[۱۰۶] جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج۵، ص۴۵۵.
گفته شده است یکی از تعالیم قرآن، در مواردی تصحیح و اصلاح اعتقادات دینی اهل کتاب است ((يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقِّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا...) (اى اهل كتاب! در دين خود، غلّو و زياده‌روى نكنيد؛ و درباره خدا، غير از حق نگوييد. مسيح (عيسى بن مريم) فقط فرستاده خدا، و كلمه و مخلوق اوست؛ كه او را به مریم القا نمود...) که خطاب به اهل کتاب آمده است که درباره خدا جز سخن حق مگویید، عیسی رسول خدا و کلمه او بود...) و نحوه کاربرد عبارت روح القدس در سه آیه قرآن که ناظر به نیرومند کردن عیسی بن مریم با روح القدس است، بیشتر جنبه اصلاحی و انتقادی دارد، یعنی لحن و مفهوم آیات به گونه‌ای است که گویی، در ضمن، عقیده مسیحیان راجع به روح القدس را نیز تصحیح می‌کند.
[۱۰۹] .Encyclopaedia of the Qur’¦an، ed. Jane Dammen Mc Auliffe، Leiden: Brill، ۲۰۰۱-۲۰۰۶، s.v. "Holy Spirit" (by Sidney H. Griffith)


۴.۱ - نظرهای مختلف

درباره اینکه چرا جبرئیل روح القدس خوانده شده، آرای مختلفی ابراز شده است:
۱) همچون روح که بدن را زنده می‌گرداند، جبرئیل نیز که عهده دار فرودآوردن وحی بر پیامبران است، با بیناتی که همراه دارد، دین را زنده می‌کند.
۲) روحانیت بر جبرئیل غالب است؛ اگرچه سایر ملائکه نیز چنین‌اند، روحانیت او تمام تر و کامل تر است و اختصاص اسم روح القدس به جبرئیل به سبب شرافت و علو مرتبه اوست.
۳) چون خداوند او را هستی داد بدون اینکه پدر و مادری داشته باشد.

۴.۲ - خصوصیت حضرت عیسی

اما اینکه چرا از میان همه پیامبران که جملگی توسط جبرئیل تایید و تقویت شده‌اند، حضرت عیسی ممتاز شده، باید گفت به این سبب که جبرئیل/ روح القدس از پیش از تولد عیسی تا بزرگسالی او با او همراه بوده است؛ جبرئیل مریم را به ولادت عیسی بشارت داد و عیسی از نفخه جبرئیل ولادت یافت و جبرئیل بود که عیسی را در همه حال تربیت کرد و همواره با او همراه بود و زمانی که یهود بر قتل او تصمیم گرفتند و او به آسمان صعود کرد، جبرئیل با او بود.


واژه روح القدس در احادیث نبوی و احادیث ائمه (علیهم‌السّلام) در موضوعات مختلف به کار رفته است. از پیامبر نقل شده که روح القدس جبرئیل است. در سخنان پیامبر خطاب به حسّان بن ثابت آمده است که روح القدس همواره تو را تایید و به تو کمک خواهد کرد، مادام که تو از رسول خدا دفاع کنی
[۱۱۷] مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۷، ص۱۶۵.
مشرکان را هجو کن که روح القدس با توست. دعای پیامبر، «اللّهم ایّده بروح القدس»، نیز درباره حسان بن ثابت است.
[۱۲۰] مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۷، ص۱۶۲ـ۱۶۳.
گاهی از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) این تعبیر نقل شده که روح القدس بر قلب من القا کرد. همچنین در قولی از پیامبر، اولین شفاعت کننده در قیامت روح القدس دانسته شده است. در برخی روایات منقول از ائمه، ازجمله در روایاتی از امام صادق (علیه‌السّلام)، روح القدس فرشته‌ای بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل معرفی شده که همراه پیامبر بوده و به او خبر می‌داده است، و پس از پیامبر، همراه امامان است و آنان را تسدید و توفیق می‌بخشد. در پاره‌ای دیگر، ازجمله در روایاتی از امام باقر (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام)، روح القدس یکی از پنج روحی دانسته شده که در انبیا و اوصیا هست. آنان با روح القدس به آنچه تحت عرش تا زیر خاک است، علم پیدا می‌کنند و روح القدس، برخلاف چهار روح دیگر، دچار خواب و غفلت و آفت نمی‌گردد و عاری از کبر، لهو و لعب است. مطابق روایتی از امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) درباره آیه (وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ)، روح القدس جبرئیل است که حدیثی از امام علی (علیه‌السّلام) نقل شده که در آن روح القدس غیر از جبرئیل دانسته شده است. در روایتی که جابر بن یزید از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل کرده، ظلّ نوری پیامبر اسلام و عترت پاک او نخستین مخلوق معرفی شده که برخوردار از روح واحد، نه روح‌های متعدد، بوده و با همان روح واحد که روح القدس است، تایید شده‌اند «وکان مویَّدآ بروحٍ واحدٍ و هی روح القدس»، همچنین، در بعضی احادیث، از مؤیَّدبودنِ خاص حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) به روح القدس سخن به میان آمده است. بنابه روایت برخی علمای شیعی از ائمه، روح القدس از زمانی که بر رسول اکرم نازل شده، به آسمان برنگشته و همواره با امامان بوده است، و اکنون نیز با امام دوازدهم، حضرت مهدی (عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، همراه است.
[۱۳۷] جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج۵، ص۴۷۰ـ۴۷۱.



در برخی آثار و متون فلسفه اسلامی از روح القدس سخن به میان آمده است. بعضی از فیلسوفان مسلمان به تصریح روح القدس را همان عقل فعال دانسته‌اند.
[۱۳۸] فارابی، کتاب السیاسة المدینة الملقب بمبادئ الموجودات، ص۳۲.
ابن سینا روح القدس را قوّتی الهی و امر پاک ایزدی تعریف کرده که نه جسم است، نه جوهر و نه عرض. روح القدس برترین و شریف‌ترین ارواح، جبرئیل امین، واسطه میان واجب الوجود و عقل اول است. وی، روح القدس را همان جبرئیل، روان بخش، عقل دهم، واهب الصور، بخشنده علم و حیات و فضیلت تلقی کرده است. در پاره‌ای از آثار عرفانی نیز شرح و بیان و وصفی از روح القدس دیده می‌شود. به نوشته جیلی،
[۱۴۵] جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج ۲، ص۸ـ۹.
روح القدس روح است، اما همچون ارواح دیگر نیست. روح القدس روح الارواح است و مخلوق نیست، زیرا آن وجهی خاص از وجوه حق است که وجود به آن قائم است. از روح القدس به وجه الهی در مخلوقات تعبیر کرده‌اند و این وجه که در همه اشیا هست همان روح اللّه است که روح مخلوقات بدان قائم است. آن را به این سبب روح القدس نامیده‌اند که از نقایص وجودی منزه است. به روایت سیدحیدر آملی،
[۱۴۶] سیدحیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۶۸۸.
[۱۴۷] سیدحیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۶۹۰.
اکثر اهل حکمت و حقیقت متفق القول‌اند که اولِ موجودات، یعنی صادر نخست، عقل است و همه موجودات به تفصیل از آن صادر شده‌اند و آن را به نام‌های مختلف، ازجمله روح القدس، خوانده‌اند؛ اما این نام‌ها برحسب اعتبار است و گرنه آن حقیقت کلیِ متعین به تعین اول را نه اسمی است نه رسمی و نه وصفی؛ مثلا، به این علت روح القدس نامیده شده که سبب حیات ساری در همه موجودات، از مُلک تا ملکوت، است. روح القدس سبب قیام موجودات و بقای آنهاست مانند نسبت قلب انسان به بدن او.
[۱۴۸] جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج ۵، ص۴۷۴ـ ۴۷۵.
با استناد به روایتی از امام باقر (علیه‌السّلام) -که قبلا ذکر شد- و با تفسیری عرفانی از آن گفته است که برترین مصداق روح القدس که صادر اول و نخستین تجلی ذات حق است، وجود نوریِ حضرت محمد و آل اوست که در مرتبه صادر نخست، کثرتی نداشتند بلکه نور واحد بودند. بدن‌های ایشان در عالم ملکوت با روح القدس همراه بوده و پس از نزول آنان به عالم مُلک و اتحادشان با بدن‌های جسمانی و مادی نیز، همراهی و اتحادشان با روح القدس قطع نشده است. روح القدس به عنوان روح پنجمی برای آنان، در عرض چهار روح دیگر، یعنی روح بدن، روح قوه، روح شهوت و روح ایمان، بوده است.


(۱) قرآن کریم.
(۲) کتاب مقدس.
(۳) حیدربن علی آملی، کتاب جامع الاسرار و منبع الانوار، به انضمام، رسالة نقدالنقود فی معرفة الوجود، چاپ‌هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۴۷ش.
(۴) ابن سینا، معراج نامه، چاپ نجیب مایل هروی، مشهد ۱۳۶۵ش.
(۵) ابن منظور، لسان العرب.
(۶) احمد بن حنبل، مسندالامام احمدبن محمدبن حنبل، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۷) شهفور بن طاهر اسفراینی، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، چاپ نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.
(۸) هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۱۹ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۹ـ۲۰۰۰.
(۹) بطرس عبدالملک و جان الگزاندر تامپسون و ابراهیم مطر، قاموس الکتاب المقدس، قاهره: دارالثقافة، بی تا.
(۱۰) التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری (علیهم‌السلام)، قم: مدرسة الامام المهدی (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۹.
(۱۱) عبداللّه جوادی آملی، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم ۱۳۸۳ش.
(۱۲) عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، مصر ۱۳۰۴.
(۱۳) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة، بی تا.
(۱۴) دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، تهران: روز نو، ۱۳۸۰ش.
(۱۵) دهخدا.
(۱۶) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.
(۱۷) محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۶، چاپ حسین نصار، کویت ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹، چاپ افست بیروت بی تا.
(۱۸) زمخشری، کشاف.
(۱۹) یحیی بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران ۱۳۸۰ش.
(۲۰) سیوطی، الدر المنثور.
(۲۱) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ش، چاپ افست قم، بی تا.
(۲۲) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)،، شرح اصول الکافی، ج۲، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۲۳) طبرسی، مجمع البیان.
(۲۴) طبری، جامع البیان.
(۲۵) فخرالدین بن محمد طُرَیْحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۶) طوسی، التبیان.
(۲۷) محمد بن محمد فارابی، کتاب السیاسة المدینة الملقب بمبادئ الموجودات، چاپ فوزی متری نجار، تهران ۱۳۶۶ش.
(۲۸) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۲۲، قاهره: دارالغد العربی، بی تا.
(۲۹) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۳۰) کلینی، کافی (قم).
(۳۱) آبراهام کوهن، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمه از متن انگلیسی از امیرفریدون گرگانی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۳۲) مجلسی، بحار الانوار.
(۳۳) محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی تا.
(۳۴) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، بی تا.
(۳۵) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳۶) جیمز‌هاکس، قاموس کتاب مقدس، بیروت ۱۹۲۸، چاپ افست تهران ۱۳۴۹ش.
(۳۷) استنلی م. هورتون، روح القدس، ترجمه مهرداد فاتحی، تهران: آفتاب عدالت، بی تا.
(۳۸) .Encyclopaedia of the Qur’¦an، ed. Jane Dammen Mc Auliffe، Leiden: Brill، ۲۰۰۱-۲۰۰۶، s.v. "Holy Spirit" (by Sidney H. Griffith)
(۳۹) .The International standard Bible encyclopedia، ed. Geoffrey W. Bromiley، Michigan: William B. Eerdmans، ۱۹۷۹-۱۹۸۸، s.v. "Holy Spirit" (by D.A. Tappeiner and G.W.Bromiley)


۱. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۱، ص۱۶۲.    
۲. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، ج۳، ص۵۹۶.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت الحسینی، ج۲، ص۳۵۴.    
۴. دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، ذیل مادّه «روح».
۵. .Encyclopaedia of the Qur’¦an، ed. Jane Dammen Mc Auliffe، Leiden: Brill، ۲۰۰۱-۲۰۰۶، s.v. "Holy Spirit" (by Sidney H. Griffith)
۶. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۶۶۰.    
۷. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، ص۱۶۹.    
۸. زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۶، ص۴۰۹.    
۹. محجوب، فاطمه محمد، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، ج۲۲، ذیل مادّه «روح».
۱۰. استنلی م. هورتون، روح القدس، ترجمه مهرداد فاتحی، ص۱۵.
۱۱. کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۱۱، ص۵۱.
۱۲. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۰، ص۱۱-۳۶.
۱۳. بطرس عبدالملک و جان الگزاندر تامپسون و ابراهیم مطر، قاموس الکتاب المقدس، ذیل مادّه «روح القدس».
۱۴. دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، ص۵۵۴.
۱۵. کوهن، آبراهام، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمه از متن انگلیسی از امیرفریدون گرگانی، ص۶۶ـ۶۷.
۱۶. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر پیدایش، باب۲، ص۱.
۱۷. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر پیدایش، باب۷، ص۲.
۱۸. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب ایوب (علیه‌السّلام)، باب۱۳، ص۲۶.
۱۹. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب ایوب (علیه‌السّلام)، باب۳، ص۲۷.
۲۰. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب ایوب (علیه‌السّلام)، باب۴، ص۳۳.
۲۱. کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۶، ص۳۳.
۲۲. کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۳۰، ص۱۰۴.
۲۳. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۳۹، ص۱۱.
۲۴. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اول سموئیل، باب۵، ص۶ـ۱۰.
۲۵. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب دوم تواریخ ایام، باب۱۴، ص۲۰.
۲۶. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب دوم تواریخ ایام، باب۱۹، ص۲۴ـ۲۰.
۲۷. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب نَحَمِیا، باب۳۰، ص۹.
۲۸. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۱، ص۳-۶۱.
۲۹. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۱۶، ص۱۱-۱۷.
۳۰. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۱۶، ص۱۸-۲۷.
۳۱. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر داوران، باب۳۴، ص۶.
۳۲. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب زکریای نبی (علیه‌السّلام)، باب۶، ص۴.
۳۳. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر پیدایش، باب۳۸، ص۴۱.
۳۴. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر خروج، باب۱، ص۱۱ـ۳۱.
۳۵. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر خروج، باب۳۰، ص۳۵.
۳۶. کتاب مقدس، عهد عتیق، تورات موسی (علیه‌السّلام)، سفر اعداد، باب۲۹، ص۱۴.
۳۷. کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۱۰، ص۱۳-۵۱.
۳۸. کتاب مقدس، عهد عتیق، مزامیر داود (علیه‌السّلام)، باب۱۰، ص۱۴۳.
۳۹. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۲، ص۱۱.
۴۰. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی (علیه‌السّلام)، باب۳، ص۴۴.
۴۱. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب حِزقِیال نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۹، ص۱۱ـ۲۰.
۴۲. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب حِزقِیال نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۴، ص۳۷.
۴۳. کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب حِزقِیال نبی (علیه‌السّلام)، باب۱۴، ص۲۶.
۴۴. بطرس عبدالملک و جان الگزاندر تامپسون و ابراهیم مطر، قاموس الکتاب المقدس، ذیل مادّه «روح القدس».
۴۵. هاکس، جیمز‌، قاموس کتاب مقدس، ذیل مادّه «روح القدس».
۴۶. دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، ص۵۵۵.
۴۷. رسول، پولس، رساله دوم به قرنتیان، باب۱۷، ص۳ـ۱۸.
۴۸. رسول، پولس، رساله به عبرانیان، باب۱۴، ص۹.
۴۹. رساله اول پطرس رسول، باب۲، ص۱.
۵۰. رسول، پولس، رساله به رومیان، باب۲۷، ص۸.
۵۱. رسول، پولس، رساله به رومیان، باب۳۰، ص۱۵.
۵۲. رسول، پولس، رساله اول به قرنتیان، باب۱۱، ص۱۲.
۵۳. انجیل یوحنا، باب۳، ص۳ـ۶.
۵۴. انجیل یوحنا، باب۱۶، ص۱۴ـ۱۷.
۵۵. انجیل یوحنا، باب۱۶، ص۲۶.
۵۶. انجیل یوحنا، باب۷، ص۱۶.
۵۷. انجیل یوحنا، باب۳، ص۳ـ۶.
۵۸. انجیل یوحنا، باب،۲۰، ص۲۲.
۵۹. رسول، پولس، رساله به رومیان، باب۲، ص۸ـ۴.
۶۰. رسول، پولس، رساله به غلاطیان، باب۱۶، ص۵ـ۱۷.
۶۱. رسول، پولس، رساله دوم به تسالونیکیان، باب۱۳، ص۲.
۶۲. انجیل یوحنا، باب۲۶، ص۱۴.
۶۳. انجیل یوحنا، باب۱۳، ص۱۶.
۶۴. کتاب اعمال رسولان، باب۴۶، ص۱۰.
۶۵. رسول، پولس، رساله اول به قرنتیان، باب۹، ص۲ـ۱۶.
۶۶. انجیل متی، باب۱۱، ص۳.
۶۷. انجیل مرقس، باب۸، ص۱.
۶۸. انجیل لوقا، باب۱۶، ص۳.
۶۹. انجیل یوحنا، باب۳۳، ص۱.
۷۰. کتاب اعمال رسولان، باب۵، ص۱.
۷۱. کتاب اعمال رسولان، باب۴، ص۲.
۷۲. دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان و دیگران، ص۵۵۴ـ۵۸۹.
۷۳. دانشنامه معیار کتاب مقدس، ج۲، ص۷۳۰ـ۷۴۶، «تثلیث».
۷۴. عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «روح».
۷۵. بقره/سوره۲، آیه۸۷.    
۷۶. بقره/سوره۲، آیه۲۵۳.    
۷۷. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۷۸. طبری، محمد بن جریر، تفسیر جامع البیان، ج۲، ص۳۱۹.    
۷۹. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، ج۳، ص۵۹۶.    
۸۰. شیخ طوسی، محمد، التبیان، ج۱، ص۳۴۰.    
۸۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۷.    
۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۵۰.    
۸۳. نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
۸۴. طبری، محمد بن جریر، تفسیر جامع البیان، ج۲، ص۳۲۰.    
۸۵. شیخ طوسی، محمد، التبیان، ج۶، ص۴۲۶.    
۸۶. اسفراینی، شهفور بن طاهر، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ذیل سوره نحل: آیه۱۰۲.
۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۵۹۵.    
۸۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۵۲.    
۸۹. میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۵، ص۴۴۹.
۹۰. شوری/سوره۴۲، آیه۵۲.    
۹۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۸۹.    
۹۲. طبری، محمد بن جریر، تفسیر جامع البیان، ج۲، ص۲۳۱.    
۹۳. شیخ طوسی، محمد، التبیان، ج۱، ص۳۴۰.    
۹۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۷.    
۹۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۵۰.    
۹۶. طبری، محمد بن جریر، تفسیر جامع البیان، ج۲، ص۳۲۱.    
۹۷. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، ج۳، ص۵۹۶.    
۹۸. شیخ طوسی، محمد، التبیان، ج۱، ص۳۴۰.    
۹۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۷.    
۱۰۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۵۱.    
۱۰۱. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۱، ص۱۶۲.    
۱۰۲. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۱۰۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۲۶.    
۱۰۴. طبری، محمد بن جریر، تفسیر جامع البیان، ج۲، ص۳۲۱-۳۲۲.    
۱۰۵. شیخ طوسی، محمد، التبیان، ج۱، ص۳۴۰.    
۱۰۶. جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج۵، ص۴۵۵.
۱۰۷. نساء/سوره۴، آیه۱۷۱.    
۱۰۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۰۵.    
۱۰۹. .Encyclopaedia of the Qur’¦an، ed. Jane Dammen Mc Auliffe، Leiden: Brill، ۲۰۰۱-۲۰۰۶، s.v. "Holy Spirit" (by Sidney H. Griffith)
۱۱۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۷.    
۱۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۵۰.    
۱۱۲. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، ج۳، ص۵۹۶.    
۱۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۰۷.    
۱۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۵۱.    
۱۱۵. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، ج۳، ص۵۹۶.    
۱۱۶. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۲۱۳.    
۱۱۷. مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۷، ص۱۶۵.
۱۱۸. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۲۱۳.    
۱۱۹. احمد بن حنبل، مسند احمد بن محمد بن حنبل، ج۳۰، ص۶۱۷.    
۱۲۰. مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۷، ص۱۶۲ـ۱۶۳.
۱۲۱. شیخ کلینی، الکافی، ج۹، ص۵۴۸.    
۱۲۲. حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۶۴۱.    
۱۲۳. شیخ کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۸۱ ۶۸۳.    
۱۲۴. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۴۷۴۸.    
۱۲۵. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۶۰۶۱.    
۱۲۶. شیخ کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۷۷۶۸۱.    
۱۲۷. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۵۴۵۵.    
۱۲۸. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۵۷۵۸.    
۱۲۹. التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری (علیهم‌السّلام)، ص۳۷۱.    
۱۳۰. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۷۰.    
۱۳۱. شیخ کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۸۴ ۶۸۵.    
۱۳۲. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۶۴.    
۱۳۳. شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۴۲۴۴۳.    
۱۳۴. شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۸۹.    
۱۳۵. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۹۷.    
۱۳۶. علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۵، ص۶۰۶۱.    
۱۳۷. جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج۵، ص۴۷۰ـ۴۷۱.
۱۳۸. فارابی، کتاب السیاسة المدینة الملقب بمبادئ الموجودات، ص۳۲.
۱۳۹. شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۳، ص۱۷۹۱۸۰.    
۱۴۰. ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۹، ص۱۴۳.    
۱۴۱. ابن سینا، معراج نامه، ص۱۰بب.    
۱۴۲. شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۲۰۰۲۰۱.    
۱۴۳. شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۲۶۵.    
۱۴۴. ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۹، ص۱۴۳.    
۱۴۵. جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج ۲، ص۸ـ۹.
۱۴۶. سیدحیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۶۸۸.
۱۴۷. سیدحیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۶۹۰.
۱۴۸. جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج ۵، ص۴۷۴ـ ۴۷۵.



فاطمه علی پور و محمد زارع شیرین کندی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «روح القدس».    






جعبه ابزار