• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احراز المعلی و الرقیب (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



احراز المعلی و الرقیب فی حج بیت‌ الله الحرام و زیارة القدس الشریف و الخلیل و التبرک بقبر الحبیب، سفرنامه حج، نوشته محمد بن عبدالوهاب مِکْناسی (م، ۱۲۱۳ق./۱۷۹۹م.) فقیه، ادیب، نویسنده‌ و دولت‌مرد مغربی است. این کتاب گزارش سفر ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ بن‌ عثمان‌ مکناسی از محرم ۱۲۰۰ق تا شوال ۱۲۰۲ق به پایتخت عثمانی، حجاز، شام و قدس است.
احراز المعلی به لحاظ جایگاه سیاسی نویسنده، ارزش ادبی، آگاهی‌های تاریخی و سیاسی موجود در آن، و نیز از آن رو که وی نه از راه مغرب، بلکه از مسیر عثمانی به حج رفته و دیده‌های خود را نگاشته است، از سفرنامه‌های مهم مغرب به‌شمار می‌رود.
این سفرنامه همچون بیشتر سفرنامه‌های آن روزگار فصل‌بندی نشده و مطالب آن به ترتیب رخدادها و گذار از منزل‌ها تدوین شده است. محتوای کتاب را به پنج بخش «مغرب تا عثمانی»، «حضور در پایتخت عثمانی»، «سفر حج»، «بازگشت از حجاز و سفر به فلسطین»، و «بازگشت به مغرب» می‌توان قسمت کرد.



ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ بن‌ عثمان‌ مکناسی (ابن عثمان)، فقیه، ادیب، نویسنده‌ و دولت‌مرد در روزگار سه تن‌ از پادشاهان‌ علوی مغرب بوده است. در اواسط سده ۱۲ق./ ۱۸م. در مِکناس‌ مراکش زاده شد. پدرش‌ پیشه صحافی داشت‌ و در یکی از مساجد مکناس‌ وعظ می‌کرد.
[۱] سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۳.
[۲] مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۴۴، «کاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
او نیز در روزگار جوانی، همچون‌ پدر، به‌ صحافی می‌پرداخت و آن‌گاه‌ وظیفه کتابداری‌ و سپس‌ منصب‌ کتابت‌ را در دستگاه‌ سلطان محمد بن عبدالله (محمد اول) (حک: ۱۷۵۷-۱۷۹۰م.
[۳] عبدالرحمن، المغارب فی العهد العثمانی، ص۳۹.
) یافت‌. مدتی نیز حکمران تطوان بود. در سال ۱۱۹۳ق. برای عقد قرارداد صلح میان مغرب و اسپانیا به آن کشور رفت و توانست روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور را اصلاح کند. موفقیت‌های وی در این ماموریت سبب شد که پس از بازگشت، به وزارت برگزیده شود. سه سال بعد برای پیگیری ماموریت صلح و تفاهم و نیز آزادسازی اسیران الجزایری به مالت و ناپل فرستاده شد. او دو سفرنامه‌ الاکسیر فی فکاک‌ الاسیر و نیز البدر السافر فی افتکاک الاساری من ید العدو الکافر را در گزارش این ماموریت‌ها نگاشته است‌.
[۴] سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۳.

ابن عثمان پس از درگذشت سلطان محمد و در زمان حکومت فرزندان وی یزید (حک: ۱۷۹۰-۱۷۹۲م.
[۵] عبدالرحمن، المغارب فی العهد العثمانی، ص۳۹.
) و سلیمان (حک: ۱۷۹۲-۱۸۲۲م.
[۶] عبدالرحمن، المغارب فی العهد العثمانی، ص۳۹.
) نیز در سیاست داخلی و خارجی مغرب مؤثر بود؛ اما بیشترین نقش را در زمان سلطان محمد ایفا نمود که به دانش و دادگری شهرت داشت و دوران حکومت او را بهترین دوره در تاریخ معاصر مغرب دانسته‌اند.
[۷] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۱۱، «مقدمه».
این پادشاه میان مردم خویش تبعیض روا نمی‌داشت و با پیروان ادیان گوناگون به تساوی رفتار می‌کرد؛ اما به مسلمانان عنایت ویژه داشت و برای آزادسازی اسیران الجزایری که آن زمان در سلطه عثمانی‌ها به سر می‌بردند و چند بار با اسپانیایی‌ها جنگیده بودند، بسیار تلاش کرد.
[۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۳۳-۳۳۸.
سلطان محمد رابطه‌ای نیکو با شرفای حجاز داشت و دختر خود را به عقد «سرور»، شریف مکه (۱۱۸۶-۱۲۰۲ق.،
[۹] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۴۰.
[۱۰] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۴۸.
) درآورد.
[۱۱] سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۳، ص۱۶۷.
[۱۲] مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۵، «پاورقی».
ابن عثمان در این سفرنامه، خود را پیرو مذهب مالکی و طریقت قادریه و خلوتیه خوانده است.
[۱۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۷.
[۱۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۴.
وی بر اثر بیماری وبا که در مغرب شیوع یافته بود، درگذشت.
[۱۵] سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۶۸.



احراز المعلی به لحاظ جایگاه سیاسی نویسنده، ارزش ادبی، آگاهی‌های تاریخی و سیاسی موجود در آن، و نیز از آن رو که وی نه از راه مغرب، بلکه از مسیر عثمانی به حج رفته و دیده‌های خود را نگاشته است، از سفرنامه‌های مهم مغرب به‌شمار می‌رود. بسیاری از معاصران او همچون محمد بن اسماعیل ناصری و موسی بن محمد مکی با این اثر وی از سال‌های نخست نگارش آشنا بوده و تقریظ‌هایی نیز بر آن نگاشته‌اند.
[۱۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۵۳-۳۵۴.
به باور محمد بوکبوط، مصحح کتاب، گویا انتقادهای نویسنده از برخی شخصیت‌های سیاسی در این اثر باعث شده تا پس از مرگ وی به آن التفات نشود و چنان‌که باید، رونق نیابد. حتی مورخ و دولتمرد نامدار، ابوالقاسم زیانی (۱۱۴۷-۱۲۴۹ق.،
[۱۷] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۱۲.
) مؤلف الترجمانة الکبری که‌ اندکی پس از ابن عثمان برای ماموریتی دیگر وارد استانبول شد،
[۱۸] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۸۶.
[۱۹] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۹۶-۹۷.
با وجود اقتباس از این اثر، دست کم در بخش مربوط به استانبول، و با آن که در پایان کتابش اسامی سفرنامه‌های مورد استناد خویش را آورده، هیچ اشاره‌ای به این اثر نکرده است.
[۲۰] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۶۳۱-۶۳۳.
در حقیقت، آگاهی امروزین ما از احراز المعلی بیش از هر چیز مرهون پژوهش
[۲۱] مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۴۳-۷۴، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
استاد محمد فاسی درباره ابن عثمان و اهتمام او به تصحیح و انتشار الاکسیر فی فکاک الاسیر است.


این سیاستمدار مغربی در محرم ۱۲۰۰ق به ریاست هیئتی از دولتیان مغرب،
[۲۲] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۸۶.
[۲۳] سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۶۰.
به پایتخت عثمانی و سپس حجاز سفر کرد و به خواست سلطان محمد بن عبدالله، دیده‌های خود در این سفر را برای آگاهی وی نگاشت. او از چند و چون ماموریت خویش در استانبول سخن نگفته؛ ولی تصریح کرده که وی و همراهانش ماموریت داشته‌اند تا پس از رسیدن به مقصود در استانبول، برای ادای حج و رساندن هدایای پادشاه مغرب به شرفای حجاز و برخی مقاصد دیگر، به آن دیار سفر کنند.
[۲۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۴۹-۵۱.
سلطان محمد هدایایی به ارزش تقریبی ۳۵۰/۰۰۰ ریال برای شرفای مکه و مدینه و یمن و بعضی نواحی دیگر فرستاده بود و از بیم دست‌اندازی پسرش یزید که با پدر اختلاف داشت و از او گریخته بود، به هیئت مغربی دستور داد با کاروان حج عثمانی به حجاز روند تا عثمانی‌ها امنیت آنان را تامین ‌کنند. فرستادگان پس از رسیدن به حجاز، هدایای شرفای مدینه و مکه را تقدیم کردند و یزید که با کاروان مصر به مکه آمده بود،
[۲۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۲.
باقی‌مانده هدایا را به تاراج برد.
[۲۶] ناصری، احمد بن خالد، الاستقصاء، ج۷، ص۷۶.
آن‌ها دست به دامان شریف سرور شدند و او با تعقیب مهاجمان توانست بخشی از اموال را بازستاند.
[۲۷] مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۵، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».



این سفرنامه همچون بیشتر سفرنامه‌های آن روزگار فصل‌بندی نشده و مطالب آن به ترتیب رخدادها و گذار از منزل‌ها تدوین شده است. عنوان‌های نسخه چاپی فراهم آمده مصحح است و تنها در چند مورد، مؤلف برای مطالب خود عناوینی برگزیده است.
[۲۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۱.



نثر ابن عثمان در این اثر، ساده و روان است که گاه به اقتضای مقام، مسجّع و موزون
[۲۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۵۷.
[۳۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷۹.
[۳۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۴۰.
می‌شود. وی در سراسر کتاب، آیات و روایات
[۳۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۸۷.
[۳۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۱۱.
[۳۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۹.
و اشعار فراوان
[۳۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۰.
[۳۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۸۵.
از خود یا دیگران به مناسبت‌های گوناگون آورده و سفرنامه را به جُنگی با مطالب متنوع بدل کرده است. او از کلمات مهجور پرهیز کرده و هرجا واژه‌ای غیرعربی به‌کار برده، بی‌درنگ آن را به دقت معنا کرده و گاه به نکات دقیق دستور زبان ترکی پرداخته است.
[۳۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۵۸.
[۳۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۹۳.
[۳۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۰۴.
مؤلف به دیده‌ها و شنیده‌های خود بسنده نکرده و به بیش از ۵۰ کتاب تاریخی، جغرافیایی، ادبی، کلامی، عرفانی و ... با یادکرد ماخذ، استناد نموده است.
[۴۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۴۰۷-۴۱۰.
گویا وی در نگارش این اثر به کتاب الحقیقة و المجاز نابلسی نظری ویژه داشته است.
[۴۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۶-۳۷.
[۴۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۵۷.
[۴۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۰.
[۴۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۹.
[۴۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۳۶.


۵.۱ - احترام به اهل‌بیت

نگارنده در جای‌های گوناگون اثر خویش، از خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان شیعه با احترام یاد کرده و از تعابیری چون «سیدنا» برای امام حسن (علیه‌السّلام)، «سیده» برای حضرت زهرا (علیهاالسلام) و «الامام» برای ائمه بقیع بهره برده است.
[۴۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۹-۲۶۰.
نیز برای علی (علیه‌السّلام) به نقل از الحقیقة و المجاز، عنوان «امیرالمؤمنین اللیث الغالب الامام»
[۴۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۷.
را به کار برده و هنگام گزارش زیارت آرامگاه‌های حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) و حضرت سکینه (سلام‌الله‌علیها) از آن‌ها با عنوان «سیده» یاد کرده است. از گزارش وی برمی‌آید که در آن دوره آرامگاهی به نام سکینه در دمشق بوده است.
[۴۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۲۸.


۵.۲ - دقت در گزارش زمان و مسافت

دقت مؤلف در گزارش زمان و مسافت ستودنی است. وی فاصله میان منزل‌ها را به‌طور دقیق، گاه با شمار روزهای سپری شده و بیشتر با مقیاس ساعت
[۴۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۵۲.
[۵۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۷.
[۵۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۴۹.
ثبت کرده و درباره هر سرزمین آگاهی‌های دقیق و گوناگون تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی ارائه نموده است.
[۵۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۴۵.
[۵۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۸.
[۵۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۳۲.
وی در این سفر دور و دراز یاداشت‌های بسیار فراهم آورده است.


محتوای کتاب را به پنج بخش «مغرب تا عثمانی»، «حضور در پایتخت عثمانی»، «سفر حج»، «بازگشت از حجاز و سفر به فلسطین»، و «بازگشت به مغرب» می‌توان قسمت کرد. نویسنده صفحات بسیار را به موضوعاتی جز شرح سفر اختصاص داده است. از جمله به مناسبت پیدایش شخصی به نام «منصور اوشیرما» که جنبشی ضد روسی را در جاجان (چچن) رهبری می‌کرد و خود را طلیعه‌دار ظهور مهدی موعود می‌خواند، به گفتار دراز تاریخی، کلامی و عرفانی در زمینه مهدویت در مذاهب و کشورهای اسلامی پرداخته و دیدگاه شیعه درباره مهدی منتظَر را نقد کرده است.
[۵۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۰۵-۱۳۳.
نیز پس از زیارت آرامگاه ابن عربی، صفحاتی بسیار را به دفاع از او و‌ اندیشه‌هایش ویژه ساخته است.
[۵۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۸۱-۲۱۹.
به این‌ها باید اشعاری فراوان را افزود که در سراسر سفرنامه پراکنده شده‌اند.
[۵۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۰.
[۵۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۸۵.


۶.۱ - مغرب تا عثمانی

بخش نخست،
[۵۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۴۷-۶۱.
گزارش سفر نویسنده از مغرب تا سواحل اسپانیا و از آن‌جا تا استانبول را در بر دارد. وی از رباط به تطوان و سپس طَنجه رفته و پس از توقفی دراز مدت در این شهر، به علت مناسب نبودن هوا برای سفر دریایی، با کشتی فرستاده شده کارلوس سوم پادشاه اسپانیا به درخواست سلطان مغرب، به قَرطاجَنّه (کارتاژ) رهسپار گشته و با عبور از تنگه بُسفُر به عثمانی رفته و روز چهارم شوال به استانبول رسیده است.
[۶۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۱.
او با نگاهی تیزبینانه، افزون بر شرح مختصر مراحل سفر، جزئیاتی چون مراحل ورود و خروج کشتی‌ها در بُغازِ قسطنطنیه (قَرادِنیز ‌بُغازی) را ثبت کرده است.
[۶۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۵۸.
[۶۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۰.


۶.۲ - حضور در پایتخت عثمانی

در بخش دوم
[۶۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۱-۱۳۶.
مؤلف به بهانه گزارش دیدار هیئت مغربی با صدر اعظم و سلطان عثمانی،
[۶۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۱-۶۶.
به تفصیل و با دقتی ستودنی، مطالبی بسیار درباره تشریفات اداری و دیپلماتیک عثمانی‌ها نگاشته است. نظام‌های امنیتی، آموزشی و قضایی عثمانی‌ها، مساجد و آرامگاه‌ها، کتابخانه‌ها، حمام‌ها، بازارها، مکان‌های تاریخی و تفریحی، آب و هوا، وضع عمرانی و نیز آداب و رسوم مردم از موضوعاتی هستند که نویسنده به آن‌ها پرداخته است. وی بخشی عمده از اثرش را به تاریخ مختصر دولت عثمانی ویژه ساخته که بیشتر مطالب آن را از منابع تاریخی، به‌ ویژه اخبار الدول و آثار الاول قرمانی اقتباس کرده است. نویسنده سبب ماندگاری ۱۰ ماهه خویش در استانبول را بیان نکرده است؛ اما زیانی در الترجمانة الکبری سبب این درنگ دیرزمان را دیر رسیدن آن‌ها به استانبول و بازماندن آن‌ها از کاروان حج عثمانی دانسته است. بدین‌سان ناچار شدند تا موسم حج سال بعد در آن‌جا بمانند.
[۶۵] زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۹۷-۹۸.


۶.۳ - سفر حج

بخش سوم
[۶۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۶-۲۷۹.
گزارش سفر حج نویسنده را در بر دارد. او در ۲۵ رجب ۱۲۰۱ق. با کاروان حج عثمانی، استانبول را به سوی شام و به قصد حجاز ترک گفت.
[۶۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۵.
خروج او از استانبول تقریباً هم‌زمان با آغاز نبرد میان عثمانی و روسیه بود و او به این مناسبت قصیده‌ای حماسی در انگیزه‌بخشی به رزمندگان عثمانی سرود که باعث خرسندی آنان شد.
[۶۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۳.

وی از منازل بسیار در مسیر استانبول و شام یاد کرده؛ اما پنج شهر به نام اَسکیشهر، قونیه، اَذَنه، اَنطاکیه و حَماة
[۶۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۴۱-۱۴۲.
[۷۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۴۹.
[۷۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۵۳.
[۷۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۰۶.
را استراحتگاه اصلی کاروانیان حج در این مسیر دانسته که دولت عثمانی در آن‌ها، خان‌ها (کاروانسراها) و امکانات آسایش حاجیان را فراهم کرده بود. او پیش از اسکیشهر درباره منطقه‌ای به نام «خان الوزیر» سخن گفته که یکی از وزیران عثمانی به نام سنان ‌پاشا برای اتراق کاروان‌های حج در فصل‌های سرد بنا کرده بود.
[۷۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۹.
گزارش‌هایی که نویسنده از مسیر حج استانبول می‌دهد، تلاش عثمانی‌ها برای برقراری امنیت و آسایش حاجیان در «راه حج» را حکایت می‌کند.
کاروان حج عثمانی با استقبالی شکوهمند وارد دمشق می‌شود. مؤلف صفحاتی بسیار از این بخش را به گزارش دیدارهایش با دانشوران دمشق، زیارت قبرها و اشارات تاریخی اختصاص داده است.
[۷۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۸-۱۸۱.
کاروان آن‌ها ۳۸ روز در دمشق درنگ کرده است. پس از فراهم شدن مقدمات سفر، با انجام مراسمی رسمی که هر ساله برای خروج کاروان حج برگزار می‌شده، از دمشق به‌سوی حجاز راه سپرده‌اند.
[۷۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۴۷.
وی در مسیر مدینه از منازلی چون مُزیرِیب،
[۷۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۱.
معان،
[۷۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۳.
ذات حج،
[۷۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۴.
تبوک،
[۷۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۵.
مدائن صالح
[۸۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۵.
و جبل سَلْع
[۸۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۸.
یاد کرده و مزیریب و مُعان را مهم‌ترین منازلی شمرده که حاجیان برای تجدید قوا و تهیه امکانات، چند روز در آن‌ درنگ می‌کرده‌اند.
[۸۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۰.
[۸۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۴.

مؤلف به‌ رغم اشاره به دشواری‌های فراروی کاروان حج عثمانی، از تلفات احتمالی این کاروان سخنی نگفته است. اما در یک‌جا بر پایه دیده‌ها و شنیده‌های خود، از کشته شدن ۱۵۵ تن و شتران بسیار در یک روز بر اثر گرمای سخت و کم‌آبی در منازل نزدیک مدینه خبر داده است؛ بی آن که بگوید این شمار تلفات از کاروان او بوده یا از قافله‌های دیگر.
[۸۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۷-۲۵۸.

وی اشاره نکرده که چه هنگام به مدینه رسیده و چرا کمتر از سه روز
[۸۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۱.
در آن‌جا مانده‌اند. اما روشن است که علت آن نزدیکی ایام حج بوده؛ زیرا کاروان آن‌ها هفتم ذی‌حجه به مکه رسیده است.
[۸۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۴.
گزارش اقامت کوتاه او در مدینه از سه صفحه درنمی‌گذرد؛ اما همان نیز یکسره به شرح اهتمام شگفت‌آور وی برای زیارت همه مزارهای این شهر اختصاص دارد.
[۸۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۹-۲۶۱.
او هنگام بازگشت نیز سه روز در مدینه مانده است.
[۸۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۲.

مؤلف در راه مکه از منازلی چون بیار علی (آبار علی)، شهداء، جدیده، بدر و رابِغ گذشته و یاد نموده که برای عمره مفرده در رابغ احرام بسته است. به گزارش او، مردم رابغ از بیم شریف سرور که زمانی بر عموی خود شوریده و مکه را به‌دست گرفته بود، از خانه‌هایشان فراری شده بودند.
[۸۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۱-۲۶۳.
شگفتا که مؤلف شرح اقامت خود در مکه و اعمال حج و عمره‌اش را تنها در چهار صفحه آورده و جز چند سطر در بیان شکل و مساحت مسجدالحرام، به دیگر جای‌ها و دیدارهای احتمالی‌اش با بزرگان آن سرزمین نپرداخته است. او به درخواست برخی از همراهانش خلاصه‌ای از مناسک حج را بر پایه مذهب مالکی در ۳۰۷ بیت به نظم درآورده است.
[۹۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۸-۲۷۹.
افزون بر گزارش نکاتی درباره اهمیت مکه
[۹۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷۹.
و مدینه
[۹۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۹-۲۶۱.
از ساجعة الحرم سیوطی و گزارش جشن نورافشانی در منا، نویسنده در دو جا ناخشنودی خود را از ترک شدن سنت بیتوته مستحب در شب نهم ذی‌حجه در منا نشان داده است.
[۹۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۵-۲۶۶.


۶.۴ - بازگشت از حجاز و سفر به فلسطین

بخش چهارم
[۹۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۰-۳۱۹.
به گزارش بازگشت نویسنده از مکه به دمشق و رفتن او به فلسطین برای زیارت قدس و الخلیل می‌پردازد. با آن‌که وی تا ۲۷ ذی‌حجه در مکه بوده، بر اثر فتنه‌ای نتوانسته به زیارت مزارها برود؛ و از این بابت‌ اندوه خورده است.
[۹۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷۹.
گویا این فتنه همان تاراج هدایا بوده است.
[۹۶] مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۴، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
آنان با کاروان شام عزم دمشق کردند و از همان منازل که در مسیر رفت پشت سر گذاشته بودند، به سوی شام رفتند. نویسنده با گزارش خاطره بیماری نقرس که او را از مکه تا مدینه آزرده بود، شرح می‌دهد که به علت شرم از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نزد طبیب نرفته و سرانجام با توسل به ایشان بهبود یافته است.
[۹۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۰-۲۸۲.
او از مدینه به شام، عکا و فلسطین رفته و زیارتگاه‌های قدس و الخلیل را زیارت کرده است.
[۹۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۶-۳۰۱.
در قدس با شیخ ابوالسعود محمد، استادش در طریقت قادریه، دیدار کرده و بدین مناسبت، صفحاتی چند درباره ابوالسعود و استاد وی شیخ مصطفی بکری نگاشته و به معرفی این سلسله پرداخته است.
[۹۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۴-۳۱۷.


۶.۵ - بازگشت به مغرب

نویسنده در بخش پنجم
[۱۰۰] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۹-۳۵۲.
رخدادهای سفر خود در بازگشت به فاس را نگاشته است. نخست با کشتی به قصد قبرس حرکت کرده؛ اما به علت طوفانی بودن دریا، به تونس رفته و از راه خشکی به مغرب بازگشته است.
[۱۰۱] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۹-۳۳۲.
پس از بازگشت، پادشاه مغرب، سلطان محمد که اسیران الجزایری با وساطت وی از دست دولت اسپانیا آزاد شده بودند، نگارنده را برای رساندن اسیران به کشورشان، به تلمسان گسیل داشت. وی پس از انجام این ماموریت به فاس بازگشت و با اجازه پادشاه به شهر خود مکناس رفت.
[۱۰۲] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۳۳-۳۴۰.
او در شوال ۱۲۰۲ق. به مکناس رسید و این اثر را در یک ماه و نیم پاکنویس نمود.
[۱۰۳] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۴۳.
[۱۰۴] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۵۲.
[۱۰۵] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷ «مقدمه».
پایان‌بخش این سفرنامه، نامه‌های ادیبانه‌ای است که میان نویسنده و دوست فقیه و ادیبش ابوعبدالله محمد بن محمد بیجری مکناسی رد و بدل گشته است.
[۱۰۶] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۴۳-۳۵۲.



از این سفرنامه دو نسخه در الخزانة الحسنیه در رباط یافت می‌شود. محمد بوکبوط نسخه کامل را به شماره ۱۲۳۰۷ مبنای تصحیح خود قرار داده
[۱۰۷] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۱.
و مقدمه‌ای عالمانه در ۲۹ صفحه
[۱۰۸] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۱-۳۹.
و نیز فهرست‌ها و نمایه‌های گوناگون به آن افزوده است. از آن‌جا که این کتاب جایزه ابن بطوطه را دریافت نموده، بخشی در معرفی این جایزه و برندگان آن به کتاب ملحق شده است.
[۱۰۹] ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۶۱-۳۶۲.
این کتاب را نخستین بار انتشارات دارالسویدی للنشر و التوزیع در ابوظبی و نیز المؤسسة العربیة للدراسات و النشر المرکز الرئیسی در بیروت به سال ۲۰۰۳م. در ۴۲۱ صفحه، در قطع وزیری و در مجموعه «موسوعة رحلات الحج» به چاپ رسانده‌اند.


(۱) اتحاف اعلام الناس: عبدالرحمن بن زیدان (م،۱۳۶۵ق.) ، به کوشش التازی، مطابع ادیال دار البیضاء، ۱۴۱۰ق؛
(۲) الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی: احمد بن خالد الناصری (م. ۱۳۱۵ق.) ، به کوشش الناصری، وزارة الثقافة و الاتصال، ۲۰۰۱م؛
(۳) تاریخ مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.) ، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق؛
(۴) الترجمانة الکبری فی اخبار المعمور براً و بحراً: ابوالقاسم الزیانی، به کوشش الفیلالی، رباط، دار النشر للمعرفه، ۱۸۳۳م؛
(۵) مجلة معهد المخطوطات العربیه: قاهره، معهد المخطوطات بجامعة الدول العربیه، ۱۳۸۱ق؛
(۶) المغارب فی العهد العثمانی: به کوشش عبدالرحمن، رباط، کلیة الآداب، ۱۹۹۵م.


۱. سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۳.
۲. مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۴۴، «کاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
۳. عبدالرحمن، المغارب فی العهد العثمانی، ص۳۹.
۴. سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۳.
۵. عبدالرحمن، المغارب فی العهد العثمانی، ص۳۹.
۶. عبدالرحمن، المغارب فی العهد العثمانی، ص۳۹.
۷. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۱۱، «مقدمه».
۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۳۳-۳۳۸.
۹. سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۴۰.
۱۰. سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۴۸.
۱۱. سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۳، ص۱۶۷.
۱۲. مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۵، «پاورقی».
۱۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۷.
۱۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۴.
۱۵. سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۶۸.
۱۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۵۳-۳۵۴.
۱۷. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۱۲.
۱۸. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۸۶.
۱۹. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۹۶-۹۷.
۲۰. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۶۳۱-۶۳۳.
۲۱. مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۴۳-۷۴، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
۲۲. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۸۶.
۲۳. سجلماسی، عبدالرحمن بن محمد، اتحاف اعلام الناس، ج۴، ص۱۶۰.
۲۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۴۹-۵۱.
۲۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۲.
۲۶. ناصری، احمد بن خالد، الاستقصاء، ج۷، ص۷۶.
۲۷. مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۵، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
۲۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۱.
۲۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۵۷.
۳۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷۹.
۳۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۴۰.
۳۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۸۷.
۳۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۱۱.
۳۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۹.
۳۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۰.
۳۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۸۵.
۳۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۵۸.
۳۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۹۳.
۳۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۰۴.
۴۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۴۰۷-۴۱۰.
۴۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۶-۳۷.
۴۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۵۷.
۴۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۰.
۴۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۹.
۴۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۳۶.
۴۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۹-۲۶۰.
۴۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۷.
۴۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۲۸.
۴۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۵۲.
۵۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۷.
۵۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۴۹.
۵۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۴۵.
۵۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۸.
۵۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۳۲.
۵۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۰۵-۱۳۳.
۵۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۸۱-۲۱۹.
۵۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۰.
۵۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۸۵.
۵۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۴۷-۶۱.
۶۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۱.
۶۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۵۸.
۶۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۰.
۶۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۱-۱۳۶.
۶۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۶۱-۶۶.
۶۵. زیانی، ابوالقاسم، الترجمانة الکبری، ص۹۷-۹۸.
۶۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۶-۲۷۹.
۶۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۵.
۶۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۳.
۶۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۴۱-۱۴۲.
۷۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۴۹.
۷۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۵۳.
۷۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۰۶.
۷۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۳۹.
۷۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۷۸-۱۸۱.
۷۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۴۷.
۷۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۱.
۷۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۳.
۷۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۴.
۷۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۵.
۸۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۵.
۸۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۸.
۸۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۰.
۸۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۴.
۸۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۷-۲۵۸.
۸۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۱.
۸۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۴.
۸۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۹-۲۶۱.
۸۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۲.
۸۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۱-۲۶۳.
۹۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۸-۲۷۹.
۹۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷۹.
۹۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۵۹-۲۶۱.
۹۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۶۵-۲۶۶.
۹۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۰-۳۱۹.
۹۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷۹.
۹۶. مجلة معهد المخطوطات، مج۷، ج۲، ص۶۴، «الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی».
۹۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۰-۲۸۲.
۹۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۸۶-۳۰۱.
۹۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۴-۳۱۷.
۱۰۰. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۹-۳۵۲.
۱۰۱. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۱۹-۳۳۲.
۱۰۲. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۳۳-۳۴۰.
۱۰۳. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۴۳.
۱۰۴. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۵۲.
۱۰۵. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۷ «مقدمه».
۱۰۶. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۴۳-۳۵۲.
۱۰۷. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۲۱.
۱۰۸. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۱۱-۳۹.
۱۰۹. ابن عثمان مکناسی، محمد بن عبدالوهاب، احراز المعلی و الرقیب، ص۳۶۱-۳۶۲.



دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «احراز المعلی و الرقیب»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۲/۲۱.    






جعبه ابزار