• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حوزه علمیه مشهد قدیم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حوزه علمیه مشهد یکی از مهم‌ترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعه می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - پیش از صفویه
       ۱.۱ - علمای قدیم
       ۱.۲ - قرن ششم
       ۱.۳ - قرن هشتم
       ۱.۴ - قرن نهم و دهم
              ۱.۴.۱ - سادات رضوی
              ۱.۴.۲ - ابن ابی جمهور
              ۱.۴.۳ - محمد موسوی
۲ - دوران صفویه
       ۲.۱ - رسمیت یافتن تشیع
       ۲.۲ - توجه به علم دین
       ۲.۳ - علمای جبل عامل
       ۲.۴ - علمای مشهور
              ۲.۴.۱ - میرداماد
              ۲.۴.۲ - نورالله شوشتری
              ۲.۴.۳ - لطف‌الله میسی
              ۲.۴.۴ - حسین اردکانی
              ۲.۴.۵ - ابراهیم مشهدی
       ۲.۵ - ساخت مدارس
       ۲.۶ - نظام درسی
       ۲.۷ - شهریه
       ۲.۸ - تألیف و تصنیف
       ۲.۹ - تعامل با اهل تسنن
۳ - از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه
       ۳.۱ - علمای مشهور
              ۳.۱.۱ - محمدرفیع گیلانی
              ۳.۱.۲ - شاهی
              ۳.۱.۳ - پاچناری
              ۳.۱.۴ - محمد سبزواری
       ۳.۲ - خاندان‌های علمی
              ۳.۲.۱ - شهیدی
              ۳.۲.۲ - قصیر
              ۳.۲.۳ - رضوی
       ۳.۳ - شهرت علمی
       ۳.۴ - مدارس
       ۳.۵ - نظام درسی و اداری
       ۳.۶ - مدرسه فاضلیه
       ۳.۷ - طلاب
       ۳.۸ - علوم رایج
۴ - فهرست منابع
۵ - پانویس
۶ - منبع


حوزه علمیه مشهد، از دوره صفویه و به ویژه با مهاجرت گسترده علمای جبل عامل به شهرهای ایران و از جمله مشهد، و برپایی مدارس متعدد در این شهر، صورت کامل و مستقلی پیدا کرد.
با این حال، بر اساس اطلاعات جسته و گریخته در منابع، برخی از فعالیت‌های علمی از قبیل نقل حدیث و تدریس برخی کتاب‌ها و مباحث علمی در این ناحیه، خاصه در حرم امام رضا علیه‌السلام در سده‌های پیش از این دوره نیز رواج داشته است و حتی برخی عالمان بزرگ در این شهر ساکن بوده‌اند.

۱.۱ - علمای قدیم

مثلا می‌دانیم که پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث ابن بابویه (متوفی ۳۸۱)، فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، آن‌چنان که در کتاب امالی وی،
[۱] ابن بابویه، امالی الصدوق، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲] ابن بابویه، امالی الصدوق، ج۱، ص۵۳۶ـ۵۴۰، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
انعکاس یافته در مشهد و در حرم حضرت امام رضا علیه‌السلام برگزار شده است.
محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم که دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده بود، به احتمال قوی در همین ناحیه و در محافل شیعی، فقه و حدیث شیعه را به اندازه‌ای تحصیل کرده بود که پس از مهاجرت به بغداد در سال ۴۰۸، تألیف کتاب مفصّل فقهی ـ حدیثی تهذیب الاحکام را در شرح مقنعه شیخ مفید آغاز کرد.
[۴] عزیزاللّه عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان: بخش طوس، ج۲، ص۱۲۹، تهران ۱۳۸۱ ش.

فقیه و متکلم شیعی قرن‌های پنجم و ششم، محمد بن جریر بن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدت‌ها در مشهد اقامت داشته است.
[۵] ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۳۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ ش).

فقیه شیعی نامدار، ابوجعفر محمد بن حسین شوهانی هم که در این عصر در مشهد ساکن بوده از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می‌شده است.
[۶] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

از جمله شاگردان ابوجعفر شوهانی، نصیرالدین ابوطالب عبداللّه بن حمزة بن عبداللّه طوسی شارحی مشهدی است.
[۸] محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۴۰۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۹] محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۴۱۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.

وی تألیفاتی در موضوعات فقهی و کلامی و فلسفی داشته است
[۱۰] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۲۱۵ـ۲۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
شاگرد دیگر او فقیه مشهور ابن حمزه طوسی مشهدی است که به گفته خودش
[۱۱] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۱۲۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
[۱۲] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
در منزل شوهانی در مشهد از او سماع حدیث کرده است.
ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش نیز همان‌جاست.
[۱۳] علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۴۲، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ ش).

ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی (متوفی ۵۷۱) هم در قرن ششم در مشهد سکونت داشته است،
[۱۴] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
ابن عساکر (متوفی ۵۷۱) در سفر علمی بلند مدت خود به مناطق شرقی جهان اسلام، خاصه خراسان، در حرم امام رضا علیه‌السلام از ابوالبرکات سماع حدیث کرده است.
[۱۵] ابن عساکر، معجم الشیوخ، ج۲، ص۸۹۳، چاپ وفاء تقی الدین، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

سمعانی دوست و همراه ابن عساکر در برخی از این سفرها، نیز از همین شخص در حرم امام رضا احادیثی، از جمله صحیفه علی بن موسی الرضا را شنیده و او را مقدّم سادات علوی و از معمرین وصف کرده است.
[۱۶] عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۲، ص۹۶ـ۹۷، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.

این ابوالبرکات مشهدی که مناظره‌ای هم با ابوبکر بن اسحاق کرّامی در باب امامت ابوبکر داشته است،
[۱۷] تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۷۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ ش.
در قزوین نزد حسین بن مظفر حمدانی تحصیل علم کرده بود
[۱۸] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و حسین بن مظفر حمدانی خود از شاگردان مبرِّز شیخ طوسی بود که به مدت سی سال در نجف همه تصنیفات طوسی را بر او قرائت کرده بود.
[۱۹] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۴۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.


۱.۲ - قرن ششم

بنابراین به نظر می‌رسد که در قرن ششم، میراث علمی شیخ طوسی در زمینه‌های فقهی ـ اصولی ، کلامی و حدیثی از طریق شاگردان وی و شاگردان آنان به دیگر شهرها، از جمله مشهد، منتقل شده بود.
هرچند درباره فعالیت‌های علمی در مشهد قرن هفتم که مقارن با یورش مغولان به مناطق شرقی جهان اسلام، خاصه خراسان بزرگ، و در پی آن مهاجرت پاره‌ای از اهل علم و فرهنگ به دیگر نقاط جهان اسلام بود، اطلاعات چندانی در دست نیست؛ با این همه بالیدن خواجه نصیرالدین طوسی در مشهد و در خانواده‌ای اهل علم و نزد استادانی که گرایش شیعی امامی داشته‌اند، شاهد و قرینه مهمی است بر این‌که حیات حوزه فقهی و کلامی شیعیِ پا گرفته در مشهد در قرن ششم، دست کم تا حمله مغول و حتی پس از آن، در این شهر بیش و کم استمرار داشته است.

۱.۳ - قرن هشتم

کهن‌ترین اطلاع درباره وجود نهاد مدرسه در مشهد مربوط به اوایل قرن هشتم است، زمانی که ابن بطوطه در دیدار خویش از مشهد در ۷۳۴، ضمن توصیف ساختمان بقعه امام رضا، از وجود مدرسه‌ای در مجاورت آن خبر داده است.
[۲۰] ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۳۹۴، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

گزارش ابن بطوطه متعلق به دوره حاکمیت ایلخانان و پیش از ظهور سربداران در خراسان است و به نظر می‌رسد فعالیت‌های سیاسی و تبلیغی برخی از امیران سربداری هم که گرایش امامی داشتند و در اواخر دوران ایلخانان مغول در مقطعی مشهد را مرکز فعالیت‌های خود قرار داده بودند، در آماده کردن زمینه برای ایجاد نوعی حوزه علمی شیعی در دوره‌های بعدی تأثیر مثبت داشته است.
[۲۱] مهدی سیدی، تاریخ شهر مشهد: از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، تهران ۱۳۷۸ ش.


۱.۴ - قرن نهم و دهم

در قرن نهم و اوایل قرن دهم، در دوره جانشینان تیمور، آرامش و امنیت نسبی به خراسان بازگشت و مشهد مرکزیت یافت و مدارسی به همت برخی از سلاطین و امیران و دیگر بزرگان تیموری در این شهر بنا شد و فعالیت‌های علمی بار دیگر رونق گرفت.
در این دوره ضمن گسترش و بازسازی شهر و توسعه بناهای متعلق به حرم، مدارسی چون پریزاد و دودر و شاهرخیه (بالاسر) در مشهد ساخته شد.

۱.۴.۱ - سادات رضوی

بر اساس منابعِ در دسترس، اطلاعی در زمینه حضور عالمان شیعی در این مدارس در این مقطع زمانی نداریم.
با این حال بر اساس برخی گزارش‌ها، در این دوره پاره‌ای از محافل علمی و جلسات درسی شیعه در منازل عالمان تشکیل می‌شده است.
از جمله در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم خاندانی از سادات رضوی در مشهد ساکن بوده که نقابت سادات این شهر را هم بر عهده داشته است.
از این خاندان دست کم دو تن را می‌شناسیم که خود عالم بوده‌اند و منزل آنان محل نزول و تدریس دانشمندانی بوده است که به مشهد وارد می‌شدند؛ یکی از آنان سید محمد بن پادشاه رضوی مشهدی است که متکلم، عارف و فقیه مشهور این عصر، ابن ابی جمهورِ احسائی که وارث فقه علمای نجف و مکتب حِکْمی ـ عرفانی سید حیدر آملی بوده
[۲۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۱، ص۲۱۴، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
او را به علم و تقوا ستوده است و دیگری، فرزند وی سید محسن بن محمد رضوی مشهدی است که ابن ابی جمهور مراتب علم و فقه و حکمت او را به انحای مختلف ستایش کرده و در ایام اقامتش در مشهد کتاب غوالی اللالی خود را با شرح و توضیح مشکلات آن بر او خوانده و در نیمه ذیقعده ۸۹۷ اجازه علمی مفصّلی برای وی صادر کرده است.

۱.۴.۲ - ابن ابی جمهور

ابن ابی جمهور که مکرر به مشهد سفر می‌کرده، مدت‌ها در این شهر اقامت و افاده علمی داشته است؛ از جمله در یکی از اقامت‌هایش در این شهر مباحث کتاب کشف البراهین خود را، که کتابی کلامی و شرحی است بر رساله زاد المسافرین خود او، به صورت درس در منزل همین سید محسن بن محمد رضوی القا و املا کرده و در ۸۷۸ از املای آن فارغ شده است.
[۲۵] ابن ابی جمهور، کشف البراهین فی شرح رسالة زاد المسافرین، ج۱، ص۴۸۲، چاپ وجیه بن محمد مسبِّح، بیروت ۱۴۲۲.

هم در این سال است که ابن ابی جمهور با عالمی سنّی مذهب که از او با وصف «فاضل هروی» یاد کرده طی سه مجلس در باب حقانیت مذهب تشیع در منزل این سید محسن بن محمد و نیز در «مدرسه» ای که نامی از آن نیاورده مناظره کرده است.
[۲۶] خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء، ج۷، ص۲۷ـ۲۸.

ابن ابی جمهور در آغاز این مناظره اظهار می‌دارد که سید محسن بن محمد رضوی و کثیری از مردم مشهد در جلسات درسی فقه و کلام وی حضور می‌یافته‌اند.
[۲۷] خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء، ج۷، ص۲۷.

به نظر می‌رسد ابن ابی جمهور تا پایان عمر در مشهد مانده و به فعالیت علمی خود ادامه داده و هم در این شهر وفات یافته باشد.
حضور طولانی مدت دانشمندی چون ابن ابی جمهور در مشهد و تألیف چند کتاب در این شهر و برگزاری جلسات درس و مناظره، وجود محیط علمی فعال در این شهر را محتمل‌تر می‌سازد.

۱.۴.۳ - محمد موسوی

از دیگر شواهد موجود در زمینه فعالیت علمی در مشهد در این دوره منشوری است که از سوی سلطان حسین بایقرا (متوفی ۹۱۱) صادر شده درباره یک تن از سادات دانشمند به نام افضل‌الدین سید محمد موسوی که در آن از او به عنوان «افضل اکابر المحدثین» و «مستجمع جمیع کمالات صوری و معنوی» یاد شده است، و ظاهرآ وی باید از عالمان شیعه این ناحیه باشد که به عنوان متصدی تعلیم و تدریس علم حدیث و صدور احکام شرعی در حرم حضرت رضا علیه‌السلام منسوب شده و نافذ بودن احکام صادره از سوی دیگر علما و قضات این ناحیه نیز به تأیید و امضای وی موکول شده است.
[۲۸] عبدالواسع بن جمال‌الدین نظامی باخرزی، منشأ الانشاء، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳، (تدوین) ابوالقاسم شهاب‌الدین احمد خوافی، چاپ رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران ۱۳۵۷ ش.





۲.۱ - رسمیت یافتن تشیع

در دوران صفویه تشیع امامی که قرن‌ها پیش از ظهور این دولت به تدریج در مناطق مختلف ایران بالیده بود به مرحله تثبیت نهایی رسید.
مشهد هم در دوره صفویه، علاوه بر اهمیت سیاسی، از جهت علمی نیز اهمیت خاص یافت.

۲.۲ - توجه به علم دین

رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران از یک سو و تلاش برای مقابله علمی با دو دشمن سرسخت صفویه، یعنی ازبکان در شرق و عثمانیان در غرب از سوی دیگر، موجب توجه جدّی دولت صفوی به مسئله تعلیم و تعلم و تبلیغات دینی در خراسان و‌ به طور اخص در مشهد شد.

۲.۳ - علمای جبل عامل

آن‌چه در این میان به ترویج تشیع و توسعه و تقویت محافل علمیِ بازمانده از قبل کمک کرد و این محافل را رفته رفته به یک حوزه علمی پرمایه و نیرومند مبدل ساخت، همانا مهاجرت شمار درخور توجهی از عالمان شیعه جبل عامل لبنان به مشهد بود.
یکی از مهم‌ترین این شخصیت‌ها حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهائی، است که مدتی هم سمت شیخ الاسلامی مشهد را عهده‌دار بود و پاره‌ای از کتاب‌های خود را در مشهد نوشت،
[۲۹] اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۶.
و از او مهم‌تر و تأثیرگذارتر شیخ حرّ عاملی بود که در دوران پختگی علمی خود به مشهد مهاجرت کرد و سالیان دراز به تدریس فقه و حدیث و تألیف عمده آثار خود در این شهر پرداخت.
برادر او نیز پس از مرگ وی شیخ الاسلام مشهد شد و سال‌ها در این شهر به تألیف و تدریس مشغول بود.
حرّ عاملی شرح حال شماری از دیگر عالمان مهاجر از جبل عامل لبنان به مشهد را در امل‌الآمل خود آورده است (برای نمونه به این منبع رجوع کنید ).

۲.۴ - علمای مشهور



۲.۴.۱ - میرداماد

از جمله عالمان مشهور که در حوزه علمیه مشهد در دوره صفویه تحصیل یا تدریس کرده‌اند میرداماد است که پیش از سفر به قزوین، نخستین دوره تحصیلات خود را در علوم عقلی و نقلی و ریاضی در مشهد گذراند و در همین شهر به مرحله استادی در این فنون رسید.

۲.۴.۲ - نورالله شوشتری

قاضی نوراللّه شوشتری هم در آغاز دوران تحصیلات خود از ۹۷۹ تا ۹۹۲ در مشهد اقامت داشت و درس خواند.
استاد اصلی او در بیش‌تر علوم نیز دانشمند پرمایه‌ای به نام میر عبدالواحد بن علی شوشتری بود.
[۳۴] علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۲۵، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.

نوراللّه شوشتری، ضمن تمجید از استاد خود، از مباحث کلامی مطرح در آن عهد میان استادش با برخی از طلاب و علما سخن به میان آورده است.
[۳۵] علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.

یکی دیگر از شاگردان مولی عبدالواحد شخصی به نام سید محسن بن شریف حسینی است که در علوم عقلی و نقلی تألیفاتی داشته و در فتنه ازبکان در مشهد به قتل رسیده است.
[۳۶] علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۳۷، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.


۲.۴.۳ - لطف‌الله میسی

شیخ لطف‌اللّهِ میسی نیز در جوانی از جبل عامل لبنان به مشهد کوچ کرد و در این شهر نزد استادانی چون مولی عبداللّه بن محمود تستری (مقتول در ۹۹۷ در حمله ازبکان به مشهد) تحصیل کرد و پس از شهادت استادش به اصفهان رفت.
[۳۷] اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۷.


۲.۴.۴ - حسین اردکانی

حسین اردکانی یزدی متکلم بزرگ عصر شاه طهماسب و از مهم‌ترین شاگردان شیخ بهائی نیز در مشهد تدریس داشته و بر کتاب‌هایی چون خلاصة الحساب شیخ بهائی و تجرید طوسی شرح نوشته است.
[۳۸] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۱۹۱ـ۱۹۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.


۲.۴.۵ - ابراهیم مشهدی

یکی از مشاهیر اواخر عصر صفوی آقا ابراهیم مشهدی (متوفی ۱۱۴۸) است که در حکمت و کلام و فقه شهرت داشته و کتاب‌های زیادی در این زمینه‌ها نوشته است.
[۳۹] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

شرح حال عمده علمای مشهد در این عصر در کتاب‌هایی چون امل ‌الآمل و ریاض العلماء آمده است.

۲.۵ - ساخت مدارس

صفویان برای تقویت مذهب شیعه و تربیت عالمان و مبلّغان شیعی، علاوه بر تعمیر مدارس پیشین به ساخت مدارس جدید در مشهد همت گماردند.
روند تأسیس این مدارس به صورت جدّی و پیوسته از نیمه دوم قرن یازدهم، یعنی از زمان سلطنت شاه عباس دوم، آغاز شد و تا پایان حکومت صفویه کمابیش استمرار یافت.
از جمله در دوران سلطنت او در ۱۰۵۷ مدرسه خیر اتخان
[۴۰] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
و در ۱۰۵۹ مدرسه میرزا جعفر
[۴۱] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۵ـ۵۳۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
و سپس مدرسه فاضل خان یا فاضلیه در ۱۰۷۵ ساخته شد.
[۴۲] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۸ـ۵۳۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

مدرسه عباس‌قلی ‌خان هم درست در سال مرگ وی یعنی ۱۰۷۷ تأسیس شد.
[۴۳] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۷ـ۵۴۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

در زمان سلطنت جانشین وی یعنی شاه سلیمان هم در ۱۰۸۳ مدرسه ملا محمدباقر مشهور به سمیعیه به همت مولی محمد سمیع و تجویز و تشویق ملا محمدباقر خراسانی سبزواری، نویسنده کفایة الاحکام، احداث شد،
[۴۴] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۰، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
در ۱۰۸۶ مدرسه نواب یا صالحیه بنا شد.
[۴۵] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۰ـ۵۴۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

در مجموع در دوره صفویه تا ۱۱۰۰، در مشهد ده مدرسه مهم احداث گردید.
[۴۶] عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، ج۱، ص۲۷، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).

بدین ترتیب، روند احداث مدارس در این عهد و اختصاص موقوفات ارزشمند فراوان به آن‌ها از سوی دولت‌مردان صفوی، مشهد را در آن عهد یکی از فرهنگی‌ترین شهرهای ایران کرده بود.
[۴۷] عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، ج۱، ص۲۷، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).


۲.۶ - نظام درسی

از کمّ و کیف کتاب‌های درسی و نحوه تدریس و احیانآ امتحان محصلان در این عهد اطلاعات تفصیلی در دست نیست، اما از مطالعه برخی اجازات صادره از سوی برخی از علما معلومات ارزشمندی در این زمینه به دست می‌آید.
مثلا در اجازه علمی حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴) برای سید علاءالملک پسر میرزا ابوطالب علوی موسوی ساکن مشهد که در نیمه ربیع الآخر ۱۰۸۶ صادر شده از پاره‌ای از مهم‌ترین کتب حدیث شیعه از جمله کتب اربعه نام برده شده که نشان می‌دهد چنین کتاب‌هایی در آن عهد مدار بحث‌ها و پژوهش‌های حدیثی بوده است.
در این اجازه هم‌چنین حرّ عاملی اجازه نقل پاره‌ای از کتاب‌های خود از جمله تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة و رسالة الرجعة (نام آن: الایقاظ من الهجعة) را داده است که نشان می‌دهد برخی از تصنیفات او از همان زمان تألیف مورد توجه و مدار مباحثات علمی بوده است.
در اجازه علمی دیگری که حرّ عاملی برای مولی محمدصادق مشهدی در ۱۹ شعبان ۱۰۹۲ صادر کرده وی اجازه خود را پس از مباحثه با شخص مُجاز و در واقع امتحان میزان استعداد وی در درک و فهم دقایق و ظرایف احادیث صادر کرده است و این می‌رساند که در این عصر دست کم در مراحل عالی تحصیلی و در برخی رشته‌ها چیزی شبیه امتحان امروزی، البته در مقیاسی خردتر و شخصی‌تر، وجود داشته است.

۲.۷ - شهریه

درباره مقدار شهریه طلاب و حقوق مدرّسان حوزه علمیه مشهد در عصر صفوی، به جز پاره‌ای اسناد مالی بازمانده، اطلاعات درخور توجهی در دست نیست.
مثلا بر اساس یک سند به تاریخ ربیع الاول ۱۰۲۴، میرزا جعفر رضوی که در ۱۰۰۷ و بعد از تصرف مشهد به دست شاه عباس به صورت رسمی به عنوان مدرّس آستان قدس رضوی تعیین شد،
[۵۰] جلال‌الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۷۱، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
از بابت یک سال تدریس ده تومان تبریزی رایج در خراسان دریافت کرد.
از متن سند چنین برمی‌آید که مقدار وجه پرداختی به مدرّسان در این زمان احتمالا بستگی به تعداد طلاب و سطح علمی مدرّس داشته است.
[۵۱] ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۱۷۶، مشهد ۱۳۸۷ ش.
[۵۲] ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۴۱۶، مشهد ۱۳۸۷ ش.

در فرمانی از شاه سلیمان در ۱۰۷۸، مقرر شده است که به میرزا محمد ابراهیم مدرّس آستان قدس سالانه نود تومان تبریزی حق التدریس داده شود.
[۵۳] گزیده اسناد، فرمان‌ها و رقم‌های آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا قاجاریه، ج۱، ص۲۵، به کوشش ربابه معتقدی، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ ش.

نمونه دیگر در این باب سندی است مورخ جمادی الاولی ۱۰۸۴ که بر اساس آن یکی دیگر از مدرّسان آستان قدس رضوی حقوق سالیانه خود را به صورت جنسی، ۲۸ خروار و ۲۵ من غلّه به صورت مناصفه و به وزن تبریز، دریافت کرده است.
[۵۴] ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، مشهد ۱۳۸۷ ش.


۲.۸ - تألیف و تصنیف

از جمله شواهدی که رونق و نشاط علمی حوزه مشهد را در این مقطع نشان می‌دهد فراوانی تألیف و تصنیف و نیز کثرت کتابت کتاب‌های درسی و غیردرسی در رشته‌های مختلف است.
نگاهی گذرا فقط به الذریعه آقابزرگ طهرانی گواه این مدعاست (برای نمونه‌ای از کتاب‌هایی که در این عصر در مشهد تألیف شده به این منبع
[۵۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۳۷۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۴۱۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۰۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۵۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۵۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۱۱۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و برای نمونه‌ای از نسخه‌های کتابت شده در مشهد به این منبع
[۶۱] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۱۲۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۴۵۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۴۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۵۰ـ۵۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۱۱۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۵۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۱۴۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
رجوع کنید).
هم‌چنین پاره‌ای از عالمان ساکن مشهد کتاب‌هایی را به نام و برای برخی از سلاطین صفوی تألیف یا ترجمه کرده‌اند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید
[۶۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۳۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۳۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۱۹۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
).

۲.۹ - تعامل با اهل تسنن

یکی از مهم‌ترین مسائلی که دولت و جامعه و حوزه‌های علمیه عصر صفوی با آن درگیر بودند مسئله چگونگی تعامل فکری و عملی با جهان اهل سنّت بود.
طبعآ این مسئله در خراسان و خصوصآ در مشهد، که از دو سو با مناطق وسیع سنّی‌نشین هم‌مرز بود و بارها از سوی آنان مورد تعرض و نهب و غارت قرار گرفته بود حادتر می‌نمود.
کتاب الفوائد الطوسیه حرّ عاملی را می‌توان تا اندازه‌ای منعکس کننده جریان‌ها و مسائل فکری مطرح در حوزه علمیه مشهد و رواج بحث‌های کلامی و اعتقادی میان شیعه و سنّی در این عصر قلمداد کرد.
حرّ عاملی این کتاب را که مشتمل بر ۱۰۲ فائده است، چنان‌که در مقدمه کتاب
[۷۱] محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۶، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
یادآور شده در طوس و در جواب برخی از اهل علم نوشته و در آن با اتکا به تخصص خود که علم حدیث و فقه است به حل و توضیح پاره‌ای از شبهات، معضِلات و مسائل فقهی، اصولی و کلامی که در احادیث انعکاس یافته و به احتمال قوی در محیط علمی و احیاناً اجتماعی مشهد محل بحث بوده پرداخته است.


حوزه علمیه مشهد در این دوره استمرار یافت و صورت متکامل حوزه در دوره صفویه بود.
در دوره افشاریه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) با وجود بی‌ثباتی سیاسی، حوزه علمیه مشهد به حیات خود ادامه داد و علمای بارزی در مشهد ظهور کردند.
مدارس پیشین به حیات خود ادامه دادند و مدرسه جدیدی هم به نام مدرسه خواجه رضوان تأسیس گردید.
[۷۲] عبدالحمید مولوی، «مدرسه قدیمه دینیه نواب»، ج۱، ص۲۰۶، نامه آستان قدس، سال ۶، ش ۲ و ۳ (بهمن ۱۳۴۴).


۲.۴ - علمای مشهور


مولا محمدرفیع گیلانی، مشهور به رفیعا (متوفی ح۱۱۵۵)، و مولا شفیع گیلانی (متوفی ۱۱۴۴)، از دانشمندان مهم و مشهور این دوره به شمار می‌روند.

۳.۱.۱ - محمدرفیع گیلانی

مولا محمدرفیع گیلانی در فقه و اصول و تفسیر و کلام و حکمت ید طولائی داشته و مرجع علمی و دینی مشهد محسوب می‌شد.
[۷۳] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۱۵۹ـ۱۶۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

وی کتاب‌هایی چون شرح مقاصد و شرح تهذیب تفتازانی و تفسیر بیضاوی و الهیات شفا را تدریس می‌کرد و تألیفاتی داشت، از جمله رساله‌ای در باب وجوب تعیینی نماز جمعه.
[۷۴] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۱۶۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

وی مشرب اصولی داشت و با اخباریان مخالف بود.
[۷۵] عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.

پسر وی آقا محمدشریف مشهدی نیز عالمی معتبر و رئیس علمای مشهد بود.
[۷۶] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۱۷۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.


۳.۱.۲ - شاهی

میر محمدتقی بن معزالدین محمد رضوی مشهور به شاهی (متوفی ۱۱۵۰) هم در این عهد از بزرگ‌ترین عارفان و متألهان محسوب می‌شد.
[۷۷] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۸۴ـ۸۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.


۳.۱.۳ - پاچناری

یکی دیگر از علمای مهم این عصر در مشهد میر محمدتقی مشهدی مشهور به پاچناری بوده که در مسئله وجوب تعیینی یا تخییری نماز جمعه میان او و مولا محمدرفیع گیلانی رسائلی رد و بدل شده است.
[۷۸] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۸۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.


۳.۱.۴ - محمد سبزواری

هم‌چنین سید محمد سبزواری (متوفی ۱۱۹۸) در عصر افشاری مرجعیت داشت و به حکم میرزا نصراللّه پسر نادرشاه به امامت جمعه مشهد منصوب شده بود.
[۷۹] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۴۶، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.


۳.۲ - خاندان‌های علمی

در این دوره و دوره‌های زندیه و قاجاریه باید از چند خاندان علمی بزرگ نام برد که در مشهد پدید آمدند و طی چند نسل ریاست علمی و مرجعیت شرعی را بر عهده داشتند و غالبآ از سادات رضوی بودند.

۳.۲.۱ - شهیدی

از جمله خاندان معروف شهیدی که به مناسبت شهادت سرسلسله این خاندان، میرزا محمدمهدی خراسانی (متوفی ۱۳۱۸) به این نام موسوم شده‌اند.
از وصف بلیغ محمدحسن زنوزی، شاگرد دانشمند وی در ریاض الجنة
[۸۰] محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۱۹ـ۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
درباره مقام علمی و اخلاقی میرزا محمدمهدی، تسلط وی بر عمده علوم عصر خاصه علوم عقلی و ریاضیات آشکار می‌شود.
وی از شاگردان وحید بهبهانی بوده است.
[۸۱] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۵، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.

زنوزی در مشهد نزد وی کتب بسیاری از جمله اشارات ابن سینا و عیون الحساب محمدباقر یزدی (متوفی قبل از ۱۰۵۶) را به درس خوانده است.
[۸۲] محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
[۸۳] محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۲، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.

وی در فقه شرحی بر کفایة المقتصد ملا محمدباقر سبزواری نوشته است.
[۸۴] محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.

وی سه پسر داشت که هر سه عالم بودند.
پسر بزرگش میرزا هدایت‌اللّه (متوفی ۱۲۴۸) نزد پدر درس خوانده بود
[۸۵] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۶۷، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
و مثل او از بسیاری از علوم آن عصر آگاهی داشت
[۸۶] محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
و در واقع ریاست علمی خراسان آن عصر را در دست داشت.
[۸۷] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۶۷، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.

پسر کوچکش میرزا داوود (متوفی ۱۲۴۰) نیز عالم بزرگی بود و خاصه در ریاضیات تبحر ویژه داشت.
وی سرآمد علمای عصر بود، چنان‌که طالبان این علم از دیگر شهرها برای استفاده از وی به مشهد می‌آمدند.
هم‌چنین وی در سفری که شیخ محمدتقی اصفهانی، مؤلف هدایة المسترشدین، به مشهد کرد، به مدت چهارده ماه در نزد او فقه خواند.
[۸۸] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۶۸، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.

دو پسر میرزا هدایت‌اللّه، یکی میرزا هاشم (متوفی ۱۲۶۹) بود که نزد پدر خود درس خواند و به تدریس و ترویج احکام در مشهد مشغول شد و دیگری میرزا عسکر (متوفی ۱۲۸۰) که بعد از پدر امام جمعه مشهد شد.
[۸۹] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۹۲، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
[۹۰] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۹۴، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.


۳.۲.۲ - قصیر

خاندان معروف علمی دیگر در مشهد خاندان قصیر است.
سرسلسله این خاندان سید محمد بن میرزا معصوم رضوی معروف به سیّد قصیرِ رضوی (متوفی ۱۲۵۵) است که از شاگردان سید بحرالعلوم و وحید بهبهانی بود و سال‌ها ضمن تدریس و تألیف در مشهد، تولیت افتا و احکام قضایی در کل خراسان را بر عهده داشت.
[۹۱] محمدعلی بن صادق آزاد کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء: شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری، ج۱، ص۴۰۴ـ۴۰۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۲ ش.
[۹۲] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.

از جمله تألیفات وی در فقه کتاب مصابیح، شامل یک دوره کامل فقه، است.
[۹۳] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۸۲، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.

برادر وی سید حاج میرزا حسن (متوفی ۱۲۸۷) نزد او در مشهد و نزد شیخ محمدتقی اصفهانی در اصفهان درس خواند و پس از مرگ پدر در مشهد مرجعیت و ریاست عام یافت.
[۹۴] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۹۲ـ۹۳، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.

فرزند سید محمد قصیر، میرزا مهدی رضوی (متوفی ۱۲۶۷)، هم شاگرد پدر خود و هم شاگرد صاحب جواهر در نجف بود و از او اجازه اجتهاد گرفت و در مشهد به تدریس مشغول شد
[۹۵] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
(برای برخی عالمان دیگر از این خاندان به این منبع رجوع کنید
[۹۶] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۳۹ـ۳۴۰، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
[۹۷] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۴۴ـ۳۴۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
).

۳.۲.۳ - رضوی

خاندان رضوی یکی دیگر از خاندان‌های معروف علمی در این دوره است.
محمدباقر رضوی (متوفی ۱۳۴۲) نویسنده کتاب شجره طیّبه در انساب سادات رضوی خود عالم و مدرّس معتبری در حوزه علمیه مشهد در اواخر عصر قاجار بوده و شرح لمعه و قوانین و فصول را درس می‌داده و تألیفاتی هم در این زمینه داشته است.
[۹۸] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۸ـ۳۹، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.

وی در کتاب خود عالمان این خاندان را معرفی کرده است.
از آن جمله میرزا حبیب‌اللّه رضوی (زنده تا ۱۱۹۶) که از علمای عصر خود و ملجأ همگان بوده است.
[۹۹] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۵، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.

دیگری عالم بزرگ میرزا محمد رضوی (متوفی ۱۲۶۶) است که در نجف نزد صاحب ریاض تلمذ کرد و از او اجازه اجتهاد گرفت
[۱۰۰] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
و در مشهد نیز از سید محمدقصیر مُجاز شد
[۱۰۱] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۶ـ۳۰۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
و در این عصر ریاست عام و مرجعیت تام یافت.
[۱۰۲] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۹ـ۳۱۰، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.

میرزا محمدعلی رضوی (متوفی ۱۳۱۱) نیز شاگرد شیخ انصاری بود و از او اجازه اجتهاد گرفت و سال‌ها در مشهد به تدریس پرداخت و کتاب‌های فقهی زیادی تألیف کرد.
[۱۰۳] محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۲۹۵ـ۲۹۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.

به جز خاندان‌های یاد شده عالمان بسیار دیگری در مشهد خاصه در عهد قاجار وجود داشتند که شرح حال آنان در کتاب‌هایی چون تاریخ علماء خراسان از عبدالرحمان مدرس و فردوس التواریخ نوروزعلی بسطامی، که خود از عالمان مبرِّز اواخر قاجار در مشهد بودند، آمده است.

۳.۳ - شهرت علمی

حوزه علمیه مشهد در این دوره به تبع رشد و غلبه علمای اصولی در محافل علمی عراق و اصفهان و تحصیل پاره‌ای از طلاب و علمای مشهد در این محافل و انتقال میراث آن‌ها به مشهد، گرایش اصولی بارزی پیدا کرد.
به علاوه، این حوزه در همه جا به علوم ریاضی شهرت داشت.
[۱۰۴] عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۱۰۸، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.


۳.۴ - مدارس

در عصر قاجار در کنار مدارس موجود، دو مدرسه جدید در مشهد بنا شد: یکی مدرسه سلیمان خان و دیگری مدرسه نو (حاج صالح) بخارایی که هنگام تخریب اطراف حرم در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی خراب شد.
[۱۰۵] عبدالحمید مولوی، «مدرسه قدیمه دینیه نواب»، ج۱، ص۲۰۶ـ ۲۰۷، نامه آستان قدس، سال ۶، ش ۲ و ۳ (بهمن ۱۳۴۴).

در زمان فتحعلی شاه از مجموع شانزده مدرسه مشهد، مدرسه‌های نواب، ملا محمدباقر (باقریه)، فاضل خان، میرزا جعفر، سعدالدین (پایینپا) و بالاسر فعال و منظم بوده است.
[۱۰۶] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۳۱۳ـ۳۱۶، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.


۳.۵ - نظام درسی و اداری

ظاهراً در این دوره به طلاب و مدرّسان شهریه ثابتی داده نمی‌شد.
[۱۰۷] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۳۱۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

درباره شیوه اداره مدارس حوزه علمیه مشهد در دوره‌های مختلف، اطلاعات زیادی در دست نیست.

۳.۶ - مدرسه فاضلیه

در این میان اطلاعات موجود درباره مدرسه فاضل خان یا فاضلیه، به ویژه در سال‌های پایانی حکومت ناصرالدین شاه (متوفی ۱۳۱۳)، بیشتر است.
از مجموع گزارش‌ها و اسناد راجع به این مدرسه روشن می‌شود که دست کم در اوایل قرن چهاردهم، این مدرسه را یک مدیر، سه مدرّس، یک کتاب‌دار، یک ناظم یا همان غایب‌نویس و یک مسئول امور مالی اداره می‌کردند، خادمی هم به امور نظافت مدرسه رسیدگی می‌کرده است.
[۱۰۸] فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۳۹، مشهد ۱۳۸۷ ش.

در این مدرسه هر روز گزارش حاضران و غایبان و اتفاقات روزانه به دقت نوشته و به رئیس مدرسه ارائه می‌گردید.
[۱۰۹] فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.

بر اساس اسناد، مدرسه در اعیاد دینی و ملی، وفیات معصومین علیهم‌السلام، روزهای پنج‌شنبه و جمعه، ایام عرفه و عید قربان (هشتم، نهم و دهم ذیحجه) و دهه اول محرّم تعطیل بود.
[۱۱۰] فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.

شمار طلاب این مدرسه پیش از خراب شدن آن، به سال ۱۳۰۸ ش، ۲۶۰ تن بود.
[۱۱۱] فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.

در این مدرسه طلاب شهریه‌ای به صورت نقدی دریافت نمی‌کردند بلکه از انبار مدرسه به صورت جنسی و مثالثه یعنی دو قسمت گندم و یک قسمت جو در چند نوبت به آنان پرداخت می‌شد.
[۱۱۲] فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.

حقوق مدرّسان این مدرسه نیز به دو صورت نقدی و جنسی پرداخت می‌شد که میزان آن به نسبت رتبه افراد، متفاوت بود.
[۱۱۳] فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۳، مشهد ۱۳۸۷ ش.


۳.۷ - طلاب

دراین دوره اغلب طلاب مدارس مشهد از شهرها و روستاهای مختلف خراسان بودند.
اهداف و انگیزه‌های آنان نیز تابع نیازهای منطقه‌ای بود که از آن می‌آمدند، مثل روضه‌خوانی و پیش‌نمازی و وعظ و امورحقوقی.
[۱۱۴] محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).

طلاب با استعدادتر برای ادامه تحصیل به نجف رهسپار می‌شدند و معدودی هم به آموختن فلسفه و حکمت یا ادبیات عالی عرب می‌پرداختند.
[۱۱۵] محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۵۷، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).


۳.۸ - علوم رایج

در نیمه دوم عصر قاجار و پیش از حضور حاج ملا هادی سبزواری، در حوزه مشهد از علوم عقلی استقبال نمی‌شد و طلاب وقت خود را بیش‌تر صرف علوم دینی و علوم ادبی می‌کردند و از زمان حضور وی در مشهد بار دیگر بازار علوم عقلی گرم شد.


(۱) محمدعلی بن صادق آزاد کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء: شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۲ ش.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۴) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴.
(۵) ابن ابی جمهور، کشف البراهین فی شرح رسالة زاد المسافرین، چاپ وجیه بن محمد مسبِّح، بیروت ۱۴۲۲.
(۶) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ ش).
(۷) ابن بابویه، امالی الصدوق، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۸) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۹) ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، چاپ نبیل رضا علوان، قم ۱۴۱۲.
(۱۰) ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
(۱۱) ابن عساکر، معجم الشیوخ، چاپ وفاء تقی الدین، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۲) عبدالجواد ادیب نیشابوری، زندگی و اشعار ادیب نیشابوری، چاپ یداللّه جلالی پندری، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۱۳) اسکندر منشی.
(۱۴) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
(۱۵) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۱۶) عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).
(۱۷) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۱۸) حسین بدلا، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین سید حسین بدلا»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۱۹) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ ش).
(۲۰) محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۲۱) محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).
(۲۲) محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.
(۲۳) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ ش.
(۲۴) عبدالسلام تربتی، اندیشه شهاب: گزیده‌ای از آثار منظوم و منثور عالم وارسته حاج شیخ عبدالسلام (شهاب‌الدین) تربتی قدس سرّه، چاپ علیاکبر شهابی، (تهران ۱۳۵۷ ش).
(۲۵) عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
(۲۶) رسول جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۲۷) غلامرضا جلالی، تقویم تاریخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۲۸) غلامرضا جلالی، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی (ره)، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۲۹) غلامرضا جلالی، «نهضت مشروطه و سرنوشت سه روی‌کرد سیاسی علمای مشهد»، در روحانیت و مشروطه، تهیه و تدوین مجله حوزه، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش.
(۳۰) فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، مشهد ۱۳۸۷ ش.
(۳۱) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
(۳۲) محمد بن حسن حرّ عاملی، الرجال، چاپ علی فاضلی، قم ۱۳۸۵ ش.
(۳۳) محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۳۴) ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، مشهد ۱۳۸۷ ش.
(۳۵) محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاة آیةاللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج ۱، قم ۱۴۲۷.
(۳۶) محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، قم ۱۳۸۳ ش.
(۳۷) علی خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه عملیه مشهد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
(۳۸) خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء.
(۳۹) علی دوانی، مفاخر اسلام، ج ۱۱، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۴۰) محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
(۴۱) غلامرضا ریاضی، دانشوران خراسان، مشهد ۱۳۳۶ ش.
(۴۲) غلامرضا ریاضی، راهنمای مشهد، مشهد ۱۳۳۴ ش.
(۴۳) محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
(۴۴) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۴۵) مهدی سیدی، تاریخ شهر مشهد: از آغاز تا مشروطه، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۴۶) رمضان‌علی شاکری، انقلاب اسلامی مردم مشهد از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی، مشهد ۱۳۵۹ ش.
(۴۷) محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.
(۴۸) حسین شمس، «گفت‌وگو با آیةاللّه سید حسین شمس»، پژوهش و حوزه، سال ۲، ش ۸ (زمستان ۱۳۸۰).
(۴۹) علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۵۰) محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری: خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی، چاپ غلام‌حسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۵۱) حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.
(۵۲) محمد بن حسن طوسی، الرسائل العشر، قم (۱۴۰۳).
(۵۳) رضا ظریف، «مدارس قدیمه مشهد»، پایان‌نامه لیسانس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۳ ش.
(۵۴) عزیزاللّه عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان: بخش طوس، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۵۵) محمدعلی فاضل خراسانی، شرح دعاء عرفة، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۸۱ ش.
(۵۶) عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
(۵۷) عبدالرضا کفایی، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین عبدالرضا کفایی (نوه مرحوم آخوند خراسانی)»، در حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آخوند خراسانی: مجموعه گفتار، به کوشش محسن دریابیگی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۶ ش.
(۵۸) گزارشی از شورای برنامه‌ریزی مدیریت حوزه علمیه خراسان، اندیشه حوزه، سال ۱، ش ۲ (پاییز ۱۳۷۴).
(۵۹) گزیده اسناد، فرمان‌ها و رقم‌های آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا قاجاریه، به کوشش ربابه معتقدی، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ ش.
(۶۰) علی اکبر گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، به کوشش احمد کمال‌پور، مشهد ۱۳۷۳ ش.
(۶۱) مجتهدی، «گفتگو با آقای مجتهدی (داماد مرحوم آیت‌اللّه آقازاده)»، در سینا واحد، قیام گوهرشاد، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۶۲) مجلسی، بحارالانوار.
(۶۳) عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
(۶۴) مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۴ ش.
(۶۵) کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، مشهد ۱۳۸۰ ش.
(۶۶) مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.
(۶۷) مرحوم آیةاللّه العظمی حاج‌آقا حسین قمی، نورعلم، دوره ۲، ش ۱ (دی ۱۳۶۴).
(۶۸) مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، مشهد ۱۳۸۷ ش.
(۶۹) حسن‌علی مروارید، «گفتگو با آیت‌اللّه مروارید»، در سینا واحد، مشهد ۱۳۸۷ ش.
(۷۰) مشاهیر مدفون در حرم رضوی، (تدوین) ابراهیم زنگنه و دیگران، مشهد: بن یاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۲ ش.
(۷۱) علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۷۲) جلال‌الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۷۳) عبدالحمید مولوی، «مدرسه قدیمه دینیه نواب»، نامه آستان قدس، سال ۶، ش ۲ و ۳ (بهمن ۱۳۴۴).
(۷۴) محمدهادی میلانی، دیدگاه‌های علمی آیةاللّه العظمی سید محمدهادی میلانی قدس‌سرّه: پاسخ به پرسش‌های فقهی، کلامی، فلسفی، عرفانی، تفسیری و تاریخی، به کوشش غلامرضا جلالی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
(۷۵) عبدالواسع بن جمال‌الدین نظامی باخرزی، منشأ الانشاء، (تدوین) ابوالقاسم شهاب‌الدین احمد خوافی، چاپ رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۷۶) محمد واعظزاده خراسانی، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین محمد واعظزاده خراسانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۷۷) حسین وحدتی، «کانون نشر حقایق اسلامی از آغاز تا انجام»، در مجموعه آثار همایش استاد محمدتقی شریعتی: مجموعه مقالات، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۵ ش.


۱. ابن بابویه، امالی الصدوق، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۲. ابن بابویه، امالی الصدوق، ج۱، ص۵۳۶ـ۵۴۰، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۳. محمد بن حسن طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۲۶، قم (۱۴۰۳).    
۴. عزیزاللّه عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان: بخش طوس، ج۲، ص۱۲۹، تهران ۱۳۸۱ ش.
۵. ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۳۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ ش).
۶. علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۷. ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۲، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.    
۸. محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۴۰۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۹. محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۴۱۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۰. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۲۱۵ـ۲۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۱۱. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۱۲۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۱۲. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۱۳. علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۴۲، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ ش).
۱۴. علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۵. ابن عساکر، معجم الشیوخ، ج۲، ص۸۹۳، چاپ وفاء تقی الدین، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۶. عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۲، ص۹۶ـ۹۷، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۷. تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۷۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ ش.
۱۸. علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۹. علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۴۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۰. ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۳۹۴، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۱. مهدی سیدی، تاریخ شهر مشهد: از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
۲۲. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۱، ص۲۱۴، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۴.    
۲۴. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۴۷.    
۲۵. ابن ابی جمهور، کشف البراهین فی شرح رسالة زاد المسافرین، ج۱، ص۴۸۲، چاپ وجیه بن محمد مسبِّح، بیروت ۱۴۲۲.
۲۶. خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء، ج۷، ص۲۷ـ۲۸.
۲۷. خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء، ج۷، ص۲۷.
۲۸. عبدالواسع بن جمال‌الدین نظامی باخرزی، منشأ الانشاء، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳، (تدوین) ابوالقاسم شهاب‌الدین احمد خوافی، چاپ رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران ۱۳۵۷ ش.
۲۹. اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۶.
۳۰. محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص۳۰، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.    
۳۱. محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۴۲،چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.    
۳۲. محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۷۹،چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.    
۳۳. محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۷۵،چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.    
۳۴. علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۲۵، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳۵. علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳۶. علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۳۷، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳۷. اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۷.
۳۸. عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۱۹۱ـ۱۹۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۳۹. عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
۴۰. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۴۱. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۵ـ۵۳۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۴۲. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۸ـ۵۳۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۴۳. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۷ـ۵۴۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۴۴. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۰، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۴۵. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۰ـ۵۴۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۴۶. عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، ج۱، ص۲۷، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).
۴۷. عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، ج۱، ص۲۷، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).
۴۸. محمد بن حسن حرّ عاملی، الرجال، مقدمه فاضلی، ص ۱۱۱۵، چاپ علی فاضلی، قم ۱۳۸۵ ش.    
۴۹. محمد بن حسن حرّ عاملی، الرجال، مقدمه فاضلی، ص ۱۵، چاپ علی فاضلی، قم ۱۳۸۵ ش.    
۵۰. جلال‌الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۷۱، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵۱. ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۱۷۶، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۵۲. ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۴۱۶، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۵۳. گزیده اسناد، فرمان‌ها و رقم‌های آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا قاجاریه، ج۱، ص۲۵، به کوشش ربابه معتقدی، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ ش.
۵۴. ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۵۵. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۳۷۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۶. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۴۱۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۷. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۰۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۸. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۵۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۹. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۵۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۰. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۱۱۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۱. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۱۲۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۲. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۴۵۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۳. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۴۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۴. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۵۰ـ۵۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۵. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۱۱۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۶. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۵۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۷. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۱۴۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۸. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۳۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۹. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۳۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۰. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۱۹۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۱. محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۶، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۷۲. عبدالحمید مولوی، «مدرسه قدیمه دینیه نواب»، ج۱، ص۲۰۶، نامه آستان قدس، سال ۶، ش ۲ و ۳ (بهمن ۱۳۴۴).
۷۳. عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۱۵۹ـ۱۶۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
۷۴. عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۱۶۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
۷۵. عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۷۶. عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۱۷۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
۷۷. عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۸۴ـ۸۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
۷۸. عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۸۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
۷۹. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۴۶، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۸۰. محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۱۹ـ۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
۸۱. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۵، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۸۲. محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
۸۳. محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۲، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
۸۴. محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
۸۵. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۶۷، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۸۶. محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ ش.
۸۷. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۶۷، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۸۸. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۶۸، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۸۹. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۹۲، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۹۰. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۹۴، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۹۱. محمدعلی بن صادق آزاد کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء: شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری، ج۱، ص۴۰۴ـ۴۰۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۲ ش.
۹۲. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۹۳. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۸۲، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۹۴. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۹۲ـ۹۳، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۹۵. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۹۶. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۳۹ـ۳۴۰، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۹۷. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۴۴ـ۳۴۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۹۸. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۸ـ۳۹، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۹۹. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۵، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۱۰۰. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۱۰۱. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۶ـ۳۰۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۱۰۲. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۰۹ـ۳۱۰، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۱۰۳. محمدباقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۲۹۵ـ۲۹۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ ش.
۱۰۴. عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۱۰۸، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ ش.
۱۰۵. عبدالحمید مولوی، «مدرسه قدیمه دینیه نواب»، ج۱، ص۲۰۶ـ ۲۰۷، نامه آستان قدس، سال ۶، ش ۲ و ۳ (بهمن ۱۳۴۴).
۱۰۶. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۳۱۳ـ۳۱۶، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۱۰۷. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۳۱۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۱۰۸. فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۳۹، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۱۰۹. فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۱۱۰. فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۱۱۱. فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۱۱۲. فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۰، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۱۱۳. فاطمه جهانپور، تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، ج۱، ص۱۴۳، مشهد ۱۳۸۷ ش.
۱۱۴. محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).
۱۱۵. محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۵۷، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه مشهد»، شماره۶۶۴۳.    






جعبه ابزار