حدود قیاس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حدود قیاس یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای اجزای اصلی تشکیل‌دهنده مقدمات قیاس است.
حد به معنای نهایت و طرف است و به همین مناسبت، اجزای اصلی تشکیل‌دهنده مقدمات قیاس را «
حد» یا «
طرف» می‌نامند، زیرا در ابتدا و انتهای هر قضیه‌ای واقع می‌شوند که مقدمه قیاس است؛
بنابراین به اجزای ذاتی و اصلی مقدمات قیاس که بعد از تجزیه و
تحلیل باقی می‌مانند، حدود قیاس گفته می‌شود و آنها عبارت‌اند از:
حد اصغر،
حد اکبر و
حد وسط. برای مثال،
موضوع و
محمول، در
قضیه حملیه، و
مقدم و
تالی در
قضیه شرطیه، بعد از انحلال قضیه باقی می‌مانند، ولی نسبت در قضیه که قائم به دو طرف آن است و همچنین
سور و
جهت در قضایا که از شئون نسبت‌اند بعد از انحلال قضیه معدوم می‌شوند.
حد اصغر؛ موضوع قضیه مطلوب در
قیاس که از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است «حد اصغر» یا «حد اوّل» و یا «طرف اصغر» نامیده می‌شود.
حد اکبر؛ محمول قضیه مطلوب در قیاس که از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است را «حد اکبر» یا «حد اخیر» و یا «طرف اکبر» می‌نامند.
حد وسط؛ جزئی که در قضیه مطلوب وجود ندارد، ولی از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است و در دو مقدمه تکرار می‌شود و علت
اثبات محمول قضیه مطلوب برای موضوع اوست «اوسط» یا «حد وسط» یا «سبب» و یا «جامع» نام دارد.
چون به طور غالب، محمول از لحاظ
مفهوم، اعم از موضوع است و هر اعمی اعظم و اکبر است، به همین مناسبت دو جزء نتیجه به این دو وصف مقید شده‌اند و به یکی اکبر و به دیگری اصغر گویند و چون حد وسط، واسطه ربط و نسبت میان دو جزء نتیجه است به «حد وسط» یا «اوسط» متصف شده است.
در مباحث
منطق، سه کاربرد برای واژه «حدّ» شمرده شده است:
۱. در باب
ایساغوجی: معرّفِ مشتمل بر ذاتیات ماهیت است.
۲. در باب
برهان: مفردات تشکیل‌دهنده مقدمات برهان که شامل حد اصغر، حد اوسط و حد اکبر است.
۳. در باب برهان: خصوصِ اوسط که علت ذاتی است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
•
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حدود قیاس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۸.
