• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جبیر بن مطعم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




جبیر بن مطعم عهده‌دار سقایت حاجیان، از مؤلفة قلوبهم، راوی احادیث نبوی و از نسب شناسان معروف عرب بود. جبیر پس از آشکار شدن دعوت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همانند دیگر اشراف قریش، در صف مخالفان و دشمنان ایشان قرار گرفت؛ از حضور وی در: توطئه دار الندوه، تشویق غلام خود برای قتل حمزه سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در جنگ احد و نماز گزاردن بر جنازه خلیفه سوم عثمان، ماجرای حکمیت، حمایت از عثمان در ماجرای شورش بر ضد عثمان، گزارشاتی در تاریخ نقل شده است. گزارشات مختلفی از اسلام آوردن جبیر موجود است. وی پس از اسلام آوردن در مدینه ساکن گشت و با توجه به جایگاه قبیله‌ای خود، در زمره بزرگان قریش در مدینه به شمار می‌رفت. جبیر در دوران معاویه در مدینه درگذشت.



جُبَیر بن مُطعِم بن عَدی، از بنی‌نوفل بن عبدمناف، از تیره‌های هم‌عرض بنی‌هاشم در قریش بود. کنیه‌اش ابومحمد، ابوعلی، ابوعدی و ابوسعید ثبت شده است. مادرش ام‌حبیب دختر عاص بن امیه یا ام‌جمیل فرزند عبدالله بن ابی‌قیس از بنی‌عامر دختر سعید یا شعبة بن عبدالله بود. جبیر و پدرش از اشراف و بزرگان قریش بودند. از جبیر با عنوان «اعلم قریش» و داناترین فرد در زمینه انساب قریش یاد شده که از او نسب می‌آموختند.


مطعم به دلیل خدماتش به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مانند تلاش برای نقض پیمان‌نامه محاصره اقتصادی بنی‌هاشم و نیز پناه دادن به ایشان در پی بازگشت از سفر طائف، مورد احترام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در غزوه بدر به جبیر فرمود: «اگر پدرت زنده بود، شفاعتش را برای آزادی همه اسیران بدر می‌پذیرفتم.» ایشان همچنین در غزوه طائف، با یاد کردن از خدمت او، در حقش دعا کرد.


جبیر پس از آشکار شدن دعوت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همانند دیگر اشراف قریش، در صف مخالفان و دشمنان ایشان قرار گرفت. این در حالی بود که به ادعای خودش از نبوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از طریق مسیحیان شام آگاهی داشت. او به سال ۱۳ بعثت سعد بن عباده خزرجی را که پس از بیعت عقبه دوم به دست قریش دستگیر شده بود، نجات داد. این کار به تلافی کاری همانند صورت پذیرفت که پیشتر سعد برای او در یثرب انجام داده بود.

۳.۱ - حضور در دار الندوه

جبیر در توطئه دار الندوه در سال ۱۳ بعثت، برای قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضور داشت.

۳.۲ - نبرد بدر

وی پس از نبرد بدر (۲ق) برای آزادی سه تن از اسیران بنی‌نوفل به مدینه آمد و فدیه آنان را پرداخت. به سخن خود جبیر، در این سفر آیاتی از قرآن که ناخواسته به گوش او رسید، تاثیری عمیق بر وی نهاد؛ هر چند همچنان بر دشمنی و کفر خود باقی ماند.

۳.۳ - نبرد احد

پس از غزوه بدر، جبیر در آتش افروزی برای نبرد اُحد نقش داشت. وی مکیان را خشنود کرد تا بخشی از اموال کاروان نجات یافته قریش را به تجهیز سپاه بر ضد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اختصاص دهند. او در این نبرد با راضی نمودن ابوعزه جُمَحی، شاعر عرب، همکاری وی را برای جلب حمایت دیگر قبایل عرب، به رغم بی‌رغبتی ابوعزه برای دشمنی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به دست آورد. وی در نبرد احد از غلامش وحشی بن حرب خواست تا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یا امام علی (علیه‌السّلام) و یا حمزه عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به خون‌خواهی عمویش طُعیمه بکشد و انجام این کار را شرط آزادی او نهاد. هند دختر عتبه نیز وحشی را به این ‌کار تشویق کرد.

۳.۴ - شورش بر ضد عثمان

جبیر در شورش بر ضد عثمان به سال ۳۵ق از او حمایت کرد و در مذاکره با شورشیان شرکت جست. پس از کشته شدن عثمان و جلوگیری از تدفین وی، جبیر همراه شماری دیگر، پنهانی جسد وی را از منزلش بیرون آوردند و آنگاه که با جلوگیری مردم از دفن عثمان در قبرستان بقیع روبه‌رو شدند، وی را به حُش کوکب (باغی که قبرستان یهودیان مدینه بود) بردند و جبیر بر او نماز خواند و در آنجا به خاکش سپردند. گزارش‌های دیگر از نماز خواندن افرادی جز جبیر حکایت دارند.

۳.۵ - ماجرای حکمیت

جبیر در ماجرای حکمیت یکی از چند بزرگ قریش بود که عمرو بن عاص و ابوموسی اشعری برای تعیین خلیفه با او مشورت کردند. وی داماد زبیر بن عوام بود و دخترش خدیجه کبری را به همسری داشت.


درباره اسلام آوردن جبیر گزارشات مختلفی وجود دارد، از جمله:

۴.۱ - فتح مکه

بر پایه گزارشی، جبیر در فتح مکه مسلمان شد و پس از حضور در غزوه حنین، در میان مؤلفة قلوبهم جای گرفت و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۱۰۰ شتر از غنیمت‌های حنین را به او بخشید.

۴.۲ - حدیبیه

نیز گزارش‌هایی از اسلام آوردنش در حدیبیه، سال هفتم ق و پیش از فتح خیبر و پیش از فتح مکه در دست است.
بر پایه این گزارش‌ها، وی پس از تقسیم سهم ذوی القربی از غنیمت‌های خیبر میان بنی‌هاشم و بنی‌مطلب، همراه عثمان نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفت و با یاد کردن از اینکه آن‌ها در نسب هم‌رتبه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب هستند، خواهان نصیبی از سهم ذی‌القربی شد. اما رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با یادآوری اینکه بنی‌مطلب در روزگار جاهلیت و اسلام کنار ایشان و بنی‌هاشم بودند، جایگاه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را برتر از آنان دانست و درخواست آنان را نپذیرفت.

۴.۳ - سکونت در مدینه

جبیر پس از اسلام آوردن در مدینه ساکن گشت و با توجه به جایگاه قبیله‌ای خود، در زمره بزرگان قریش در مدینه به شمار می‌رفت. جبیر را نخستین کسی دانسته‌اند که در مدینه طیلسان (نوعی لباس ویژه غیر عربی) پوشید.


جبیر از نسب‌شناسان معروف عرب به شمار می‌رفت. از این رو، عمر، وی را همراه شماری دیگر مسؤول سرشماری افراد مدینه برای تدوین دیوان بیت المال کرد. وی موظف شد تا مردم را بر پایه خویشاوندی با پیامبر دسته‌بندی کند و نخست از بنی‌هاشم آغاز نماید. نیز آورده‌اند که عمر وی را پس از برکنار ساختن عمار، به قضاوت کوفه گمارد یا حکمران آن شهر کرد؛ اما پیش از تصدی رسمی این مقام، به دلیل بدگویی مغیرة بن شعبه نزد عمر که رازداری وی را زیر سؤال برده بود، برکنار گشت.
ƒ

وی در دوران جاهلی پس از پدر و جدش عهده‌دار سقایت حاجیان به صورت محدود در میان صفا و مروه شد. البته عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عهده‌دار اصلی سقایت حاجیان بود. بدین سبب، نافع فرزند جبیر، پسرش علی را که از مادر به عباس نسب می‌برد، ابن سقایتین ‌خواند.
به گزارشی دیگر، ریشه سقایت جبیر به حوضی چرمین و کوچک درکنار زمزم بر می‌گشت که مطعم به اذن عبدالمطلب آن را برای سیراب کردن حاجیان کنار زمزم، به احتمال در موسم حج، می‌نهاد. آب این حوضچه از چاهی در مکه با نام «سَجله» که بعدها به جبیر بن مطعم منسوب شد، تامین می‌گشت. این چاه در نزدیکی مسجدالحرام تا دوره‌های متاخر وجود داشت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کنار این چاه نماز خوانده بود که بعدها در آن مسجدی ساخته شد. خانه جبیر در مکه که در مالکیت بازماندگانش بود، به سال ۱۶۰ق به فرمان مهدی عباسی (حک: ۱۵۸ق-۱۶۹ق) برای گسترش مسجدالحرام خریداری شد و به آن ملحق گشت.


جبیر احادیث متعدد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت کرده است. فضیلت نماز در مسجد نبوی، استحباب طواف خانه خدا و خواندن نماز در هر ساعت از شبانه روز، تقصیر در مروه، و اتصال عمره تمتع به حج تمتع تا قیامت
[۱۲۴] ابن ابی‌شيبه، عبدالله بن محمد، المصنف، ج۴، ص۲۹۹.
از آن جمله هستند. وی در واپسین حج عمر بن خطاب به سال ۲۳ق او را همراهی کرد.


جبیر در دوران معاویه در مدینه درگذشت. سال وفاتش را ۵۷ق، ۵۸ق، ۵۹ق و به سخنی ضعیف ۵۴ق
[۱۳۴] خطیب تبریزی، محمد، الاکمال، ص۳۶.
و ۷۳ق گفته‌اند. کشی در روایتی ضعیف آورده که جبیر پس از رخداد عاشورا زنده بود و روزگار امام سجاد (علیه‌السّلام) را درک کرده و از یاران ایشان شمرده شده است.


محمد و حکیم، فرزندان جبیر، از اصحاب امام سجاد (علیه‌السّلام) به شمار رفته‌اند. نافع ابومحمد بزرگ‌ترین فرزند جبیر (م،۹۹ق) و ابوسعید محمد از فقیهان مدینه بودند.


(۱) آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۲) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) الاستیعاب، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۴) اسد الغابه، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۵) الاصابه، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۶) الاعلاق النفیسه، ابن رسته (م. قرن۳ق)، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م.
(۷) الاکمال فی اسماء الرجال، الخطیب التبریزی (م،۷۴۱ق).
(۸) تعلیق، ابی‌اسدالله بن الحافظ، قم، مؤسسه اهل بیت.
(۹) الامامة و السیاسه، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق.
(۱۰) امتاع الاسماع، المقریزی (م،۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
(۱۱) انساب الاشراف، البلاذری (م،۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۱۲) الانساب، عبدالکریم السمعانی (م،۵۶۲ق)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق.
(۱۳) البدایة و النهایه، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احياء التراث العربی.
(۱۴) تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م،۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
(۱۵) تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه (م،۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۱۶) تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط (م،۲۴۰ق)، به کوشش سهيل زكار، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۴ق.
(۱۷) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۸) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۹) الثقات، ابن حبان (م،۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
(۲۰) جمهرة النسب، ابن الکلبی (م،۲۰۴ق)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
(۲۱) جمهرة انساب العرب، ابن حزم (م،۴۵۶ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۲۲) دلائل النبوه، البیهقی (م،۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
(۲۳) رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال)، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت، ۱۴۰۴ق.
(۲۴) سیر اعلام النبلاء، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۲۵) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳ق./۲۱۸ق)، به کوشش محمدمحيی‌الدين عبدالحميد، قاهره، مكتبة محمدعلی صبيح و اولاده.
(۲۶) صحیح البخاری، البخاری (م،۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
(۲۷) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۲۸) الکامل فی التاریخ، علی ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۲۹) مجمع الزوائد، الهیثمی (م،۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
(۳۰) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر.
(۳۱) المحبّر، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
(۳۲) مسند احمد، احمد بن حنبل (م،۲۴۱ق)، به کوشش شعيب الأرنؤوط، عادل مرشد، و آخرون، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۱ق.
(۳۳) مشاهیر علماء الامصار، ابن حبان (م،۳۵۴ق)، به کوشش مرزوق علی، دار الوفاء، ۱۴۱۱ق.
(۳۴) المصنّف، ابن ابی‌شیبه (م،۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۳۵) المعارف، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش.
(۳۶) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۳۷) المغازی، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
(۳۸) المنتخب من کتاب ذیل المذیل، الطبری (م،۳۱۰ق)، بیروت، اعلمی.
(۳۹) نسب قریش، مصعب بن عبدالله الزبیری (م،۲۳۶ق)، به کوشش بروفسال، قاهره، دار المعارف.


۱. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۸.    
۲. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۵.    
۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۷۳.    
۴. ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ص۳۲.    
۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۵۳.    
۶. ابن حبان، محمد، الثقات، ج۳، ص۵۰.    
۷. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۲.    
۸. ابن حبان، محمد، الثقات، ج۳، ص۵۰.    
۹. ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ص۳۲.    
۱۰. ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۳۲۳.    
۱۱. ابن حبان، محمد، الثقات، ج۳، ص۵۰.    
۱۲. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۷۰.    
۱۳. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۲.    
۱۴. ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۳۲۳.    
۱۵. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۸.    
۱۶. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۱۱۵-۱۱۶.    
۱۷. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۵۳.    
۱۸. ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ص۳۲.    
۱۹. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۶۲.    
۲۰. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۲.    
۲۱. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۶.    
۲۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۷.    
۲۳. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۱۰.    
۲۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۷.    
۲۵. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۳.    
۲۶. ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۳۲۳.    
۲۷. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۳.    
۲۸. ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۳۲۳.    
۲۹. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۱۰.    
۳۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۷-۳۹۸.    
۳۱. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۵۳.    
۳۲. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۹۳.    
۳۳. مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۳، ص۱۹۶-۱۹۷.    
۳۴. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۷.    
۳۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۲۹۷.    
۳۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۴۷.    
۳۷. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۰۸-۳۰۹.    
۳۸. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۴۹.    
۳۹. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۱.    
۴۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۷۰.    
۴۱. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۳۰.    
۴۲. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۳۹.    
۴۳. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۳۹.    
۴۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۰۲.    
۴۵. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۲۸.    
۴۶. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۹۹.    
۴۷. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۳.    
۴۸. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۷۰.    
۴۹. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰.    
۵۰. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۰۱.    
۵۱. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۸۵.    
۵۲. ابن خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفه، ص۳۹.    
۵۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۵۱۷.    
۵۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۵۲۴.    
۵۵. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۳۳۲.    
۵۶. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۳، ص۵۹۰.    
۵۷. ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۲۵، ص۴۸۱.    
۵۸. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۰۰.    
۵۹. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۸۶.    
۶۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۴، ص۲۸۶.    
۶۱. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۵۹.    
۶۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۳، ص۱۶۲.    
۶۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۱۲.    
۶۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۳، ص۱۸۰.    
۶۵. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۱۹۷.    
۶۶. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۵۸.    
۶۷. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۴، ص۱۲۴۰.    
۶۸. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۱۲.    
۶۹. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۴، ص۱۲۴۰.    
۷۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۱۳.    
۷۱. دینوری، ابن قتیبه، الامامة و السیاسه، ج۱، ص۶۵.    
۷۲. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۵۱.    
۷۳. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۱۲.    
۷۴. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۴، ص۱۲۴۰.    
۷۵. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۴۸.    
۷۶. ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۹۷-۹۸.    
۷۷. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۶۷.    
۷۸. ابن حبان، محمد، الثقات، ج۳، ص۵۰.    
۷۹. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۲۸۵.    
۸۰. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۳۴۲.    
۸۱. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۷۱.    
۸۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۷۷.    
۸۳. بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۵، ص۱۴۶.    
۸۴. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۴، ص۳۸۲.    
۸۵. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۳.    
۸۶. ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۹۷.    
۸۷. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۵، ص۵۷۷.    
۸۸. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۲.    
۸۹. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۵۳.    
۹۰. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۷۱.    
۹۱. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۲، ص۶۴۴.    
۹۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۱۷.    
۹۳. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۷۱.    
۹۴. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۷۱.    
۹۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۵۳.    
۹۶. طبری، محمد بن جریر، المنتخب من ذیل المذیل، ص۵۲.    
۹۷. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۲۸۵.    
۹۸. ابن عبدالبر، ابی‌ عمر، الاستیعاب، ج۱، ص۲۳۲.    
۹۹. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۵۵۴.    
۱۰۰. ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، ص۱۹۲.    
۱۰۱. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۸.    
۱۰۲. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۶.    
۱۰۳. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۸.    
۱۰۴. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص۵.    
۱۰۵. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۲۴.    
۱۰۶. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۳.    
۱۰۷. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۲۰۹-۲۱۰.    
۱۰۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۳، ص۲۰.    
۱۰۹. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۲۸.    
۱۱۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۹.    
۱۱۱. زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، ص۳۲.    
۱۱۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۹.    
۱۱۳. زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، ص۳۲.    
۱۱۴. ازررقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۴.    
۱۱۵. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۳.    
۱۱۶. ازررقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۱۱۳.    
۱۱۷. ازررقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۱۷.    
۱۱۸. جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۲۱.    
۱۱۹. ازررقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۰۰.    
۱۲۰. ازررقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۷۵.    
۱۲۱. ازررقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۵۰.    
۱۲۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۵۳.    
۱۲۳. نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۴، ص۱۷۸.    
۱۲۴. ابن ابی‌شيبه، عبدالله بن محمد، المصنف، ج۴، ص۲۹۹.
۱۲۵. هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد، ج۳، ص۲۷۸.    
۱۲۶. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۵۴.    
۱۲۷. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج۳، ص۸۷۵.    
۱۲۸. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۸.    
۱۲۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۳، ص۵۱۴.    
۱۳۰. ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۳۱. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۲۸۵.    
۱۳۲. ابن حبان، محمد، الثقات، ج۳، ص۵۰.    
۱۳۳. ابن خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفه، ص۱۷۱.    
۱۳۴. خطیب تبریزی، محمد، الاکمال، ص۳۶.
۱۳۵. ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ص۳۲.    
۱۳۶. طوسی، محمد بن حسن، رجال کشی، ج۱، ص۴۳.    
۱۳۷. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۵۸.    
۱۳۸. دینوری، ابن قتیبة، المعارف، ص۲۸۵.    
۱۳۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۵، ص۴۴.    
۱۴۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۸۲.    
۱۴۱. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ص۶۲.    
۱۴۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۹۹.    



گلشاد حیدری، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جُبَیر بن مُطعِم"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۵/۲۲.    






جعبه ابزار