• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جبرئیل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: جبرئیل (مقالات مرتبط).
دیگر کاربردها: جبرئیل (ابهام‌زدایی).

جبرئیل (علیه‌السّلام) آموزگار حج به پیامبران (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یکی از چهار فرشته مقرّب خداوند است که در کتاب‌های آسمانی تورات و انجیل و قرآن کریم با نام‌های متعدد از او یاد شده است. این فرشته نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: نزول وحی و تعلیم آن به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نقش وی در امور تکوینی، هبوط آدم و حوا، بنای خانه کعبه توسط حضرت آدم (علیه‌السّلام) و حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و تعلیم مناسک حج با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام)، جاری ساختن آب زمزم برای هاجر و حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام)، تعیین قلمرو حرم مکی توسط حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) با راهنمایی جبرئیل. این فرشته مقرب، در دوران بعثت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز نقش‌های متفاوتی داشته، از جمله نقش ایشان در: نزول وحی در بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، شب معراج و لیلة المبیت، ماجرای تغییر قبله، یاری مسلمانان در برخی جنگ‌ها، صلح حدیبیه، فتح مکه و حجة الوداع. یکی از درهای مسجدالنبی به باب جبرئیل نام‌گذاری شده که طبق روایات مستحب است که زائر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد شود. طبق برخی روایات، جبرئیل (علیه‌السّلام) در مدینه بیشتر به صورت «دِحیه کلبی» که از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی
۲ - جبرئیل در قرآن
۳ - نقش فرشتگان در قرآن
       ۳.۱ - نزول وحی و تعلیم آن
       ۳.۲ - نقش جبرئیل در امور تکوینی
       ۳.۳ - هبوط آدم و حوا
       ۳.۴ - بنای خانه کعبه
       ۳.۵ - تعلیم مناسک حج به حضرت آدم
       ۳.۶ - بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم
       ۳.۷ - تعلیم مناسک حج به حضرت ابراهیم
       ۳.۸ - درخواست توبه
       ۳.۹ - تعلیم رمی جمره
       ۳.۱۰ - جاری ساختن آب زمزم
       ۳.۱۱ - تعیین قلمرو حرم مکی
۴ - جبرئیل در دوران بعثت پیامبر اسلام
       ۴.۱ - خبر درباره عهدنامه‌ی قریش
       ۴.۲ - جبرئیل و شب معراج
       ۴.۳ - نقش جبرئیل در لیله المبیت
       ۴.۴ - صورت جبرئیل
       ۴.۵ - مقام جبرئیل
       ۴.۶ - باب جبرئیل
       ۴.۷ - تغییر قبله
       ۴.۸ - یاری مسلمانان در برخی جنگ‌ها
       ۴.۹ - صلح حدیبیه
       ۴.۱۰ - یاری رسول خدا در فتح مکه
       ۴.۱۱ - جبرئیل در اواخر عمر پیامبر
۵ - فهرست منابع
۶ - پانویس
۷ - منبع


«جبرئیل» مرکب از «جبر» به معنای عبد
[۱] جوالیقی‌، ابومنصور، المعرب، ص۱۵۴.
یا قدرت
[۴] شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
و «ئیل» است که به سخن برخی، یکی از اسماء الله
[۷] شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
و به سخن بعضی، به معنای «الله» است.
[۱۰] واعظ کاشفی، ملاحسین، مواهب علیه، ص۳۰.
این واژه در اصل عبری
[۱۲] واعظ کاشفی، ملاحسین، مواهب علیه، ص۳۰.
[۱۳] جفری، آرتور، واژه‌های دخیل، ص۱۶۶.
[۱۴] شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
یا سریانی
[۱۶] میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۱، ص۲۹۱.
[۱۷] واعظ کاشفی، ملاحسین، مواهب علیه، ص۳۰.
و به معنای بنده خدا یا قدرت خدا است. این واژه در عبری به صورت گَبریل (Gabriel) بوده
[۲۱] شوشتری، عباس، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص۱۴۹.
و در عربی به صورت‌های گوناگون گزارش شده است؛ از جمله: جِبْرِیل، جَبْرِیل، جَبْرائیل، جَبْرَئیل، جَبْرَئِل، جَبْرِین، و جِبْرِین.
[۲۵] جوالیقی‌، ابومنصور، المعرب، ص۶۰.



جبرئیل یکی از چهار فرشته مقرّب خداوند (جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل) است
[۲۸] راوندی، سيد فضل‌الله، النوادر، ص۲۶۰.
که در کتاب‌های آسمانی تورات و انجیل
[۳۰] بطرس، عبدالملك و ديگران، قاموس الکتاب المقدس، ص۲۴۵.
[۳۲] شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
و قرآن از او یاد شده است. در قرآن کریم سه بار نام این فرشته با واژه «جبریل» آمده است: سوره بقره آیات ۹۷-۹۸ ؛ سوره تحریم آیه ۴. تصریح به نام جبرئیل و میکائیل از میان همه فرشتگان، بیانگر فضیلت این دو بر دیگر فرشتگان است.
[۳۶] نیشابوری، عتیق، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۰۳.
[۳۷] حقى بروسوى، اسماعیل، روح البیان، ج۱، ص۱۸۸.
[۳۸] موسوی سبزواری، سيد عبدالأعلی، مواهب الرحمن، ج۱، ص۳۴۱.
در آیات متعدد نیز به جبرئیل (علیه‌السّلام) با اوصافی همچون روح، روح القدس،
[۴۷] میبدی، رشید‌الدین، کشف‌ الاسرار، ج۱، ص۲۶۳.
روح الامین،
[۵۲] میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۷، ص۱۵۶.
روحنا، شدید القوی، ذومرّة، ذی‌قُوَّة، رَسُولٍ کَرِیم، مَکِین، مُطَاع، و اَمِین اشاره شده است.


قرآن کریم در آیات متعدد به نقش فرشتگان در امور عالم اشاره کرده (برای نمونه: ) است.

۳.۱ - نزول وحی و تعلیم آن

با توجه به صفات گوناگون که در قرآن کریم برای جبرئیل (علیه‌السّلام) آمده، می‌توان دریافت که این فرشته افزون بر جایگاه والا نزد خدا، نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین موارد آن‌ها، نزول وحی (سوره بقره آیه ۹۷ ؛ سوره نحل آیه ۱۰۲ ) و تعلیم آن (سوره نجم آیه ۵) به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.

۳.۲ - نقش جبرئیل در امور تکوینی

از نقش جبرئیل (علیه‌السّلام) در امور تکوینی، برای نمونه، می‌توان به دحو الارض اشاره کرد. به سخنی، گسترش زمین که در آیه «وَالاَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا» به آن اشاره شده، به دست جبرئیل (علیه‌السّلام) و از زیر کعبه انجام گرفت. بر پایه روایات، جبرئیل در بنای کعبه و راهنمایی و یاری پیامبران، از جمله تعلیم مناسک حج به آنان، نقش داشته است.
به اعتقاد امام‌ خمینی اسم رحیم باطن جبرائیل است؛ زیرا جبرئیل موکل بر تعلیم و تکمیل موجودات است. به اعتقاد امام‌ خمینی فلاسفه جبرئیل را آخر ملائکه کروبین می‌داند و او را روح‌القدس می‌نامند و معتقدند رسیدن به مقام عقل مستفاد آن است که بتوان به جبرئیل که از عالم عقول است استفاده کرد. عرفا بر این کلام حکما اشکال کرده‌اند. امام‌ خمینی ضمن تایید اشکال عرفا، بر این باور است که جبرئیل منتهی‌الیه عالم وجود نیست و بالاتر از او هم هست. امام‌خمینی این اشکال را که گفته شد بالاتر از مقام جبرئیل نیست؛ زیرا آیه (عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی) حتی شامل پیامبر نیز می‌باشد؛ زیرا جبرئیل به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز تعلیم می‌داد ردّ کرد معتقد است ذات مقدس حق از او بالاتر است، مضافاً بر اینکه شدید القوی تفسیرهای متعددی دارد و اگرچه جبرئیل در سابق تعلیم می‌نمود؛ ولی در لاحق کمال ذاتی و استعداد پیامبر اسلام که بالاتر از استعداد تمام موجودات است از مقام جبرئیل گذشت و به مقام تعین اول رسید.
فرشته جبرئیل متناسب به هر یک از عوالم هستی مقامات و بروزهایی دارد و سلطنت او در هر یک از عوالم، از حیث وجود، حدّ، شدت و ضعف متفاوت می‌باشد و دارای اعوان و جنود و قوای مسخره‌ای هست که همه تحت امر او می‌باشند. امام‌ خمینی تنزل وحی را از طریق جبرئیل بر قلب پیامبر می‌داند که گاهی جبرئیل تمثل مثالی در حضرت مثال و گاهی تمثل ملکی پیدا می‌کرد و به شکل دحیه کلبی جبرئیل متمثل می‌شد چنانچه خدای متعال در باب تنزل جبرئیل بر حضرت مریم (سلام‌الله‌علیها) فرمودند: (فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا)
[۹۲] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱۰، ص۲۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
و این تمثل به ‌حقیقت به‌صورت جسمانیت متمثل شد نه آنکه خیال و گمان باشد؛ بلکه حضرت جبرئیل که بالاتر از موجود برزخی است و هویت تجردی تام دارد به‌صورت تمثل ملکی و دحیه کلبی متمثل شد.

۳.۳ - هبوط آدم و حوا

بر پایه روایات شیعی، هبوط آدم و حوا از بهشت در سرزمین مکه و قرار گرفتن آدم (علیه‌السّلام) بر کوه صفا و حوا بر کوه مروه، به فرمان خدا و به دست جبرئیل انجام شد.

۳.۴ - بنای خانه کعبه

سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) به امر خدا یکی از خیمه‌های بهشتی را در جایی که بعداً خانه کعبه در آن بنا شد، بر پا کرد و آدم و حوا را در آن، جای داد. نور ستون این خیمه، کوه‌های مکه و پیرامون آن را روشن کرد و خداوند محدوده‌ای را که نور ستون به آن جا رسید، حرم نام نهاد. سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) به امر خدا خیمه را برچید و به جای آن، خانه کعبه را بنا کرد.

۳.۵ - تعلیم مناسک حج به حضرت آدم

سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) در روز هشتم ذی‌حجه، آدم (علیه‌السّلام) را مکلف به غسل و احرام نمود و آنگاه مناسک حج مانند تلبیه، وقوف در منا و عرفات، حلق (تراشیدن سر)، رمی جمرات، و طواف را به وی آموخت. چون آدم (علیه‌السّلام) در حال طواف به ملتزم (فاصله میان حجرالاسود و در خانه کعبه) رسید، جبرئیل از او خواست که به درگاه خدا توبه کند. بر پایه روایتی دیگر که با توجه به روایات دیگر چندان معتبر به نظر نمی‌رسد، آنگاه که آدم (علیه‌السّلام) از هند به مکه می‌آمد، جبرئیل او را راهنمایی کرد. بر پایه روایات اهل سنت، جبرئیل (علیه‌السّلام) در صحرای عرفات و منا نیز آدم (علیه‌السّلام) را همراهی کرد. در عرفات به آدم یادآوری کرد که فرشتگان پنجاه هزار سال پیش از آفرینش او، خانه خدا را طواف کرده‌اند. هنگام جدا شدن از آدم (علیه‌السّلام) در سرزمین منا، گفت: «تمن» یعنی: «هر چه می‌خواهی، از خدا طلب کن!» بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل این سخن را به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت. بدین سبب، این سرزمین منا نامیده شد.

۳.۶ - بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم

پاره‌ای از آنچه درباره بنای کعبه و مناسک حج به دست آدم و با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام) گزارش شد، درباره ابراهیم (علیه‌السّلام) نیز گزارش شده است. از این رو، احتمال تکرار رفتار جبرئیل در چند زمان وجود دارد. هنگامی که ابراهیم (علیه‌السّلام) به فرمان خدا مامور ساختن خانه کعبه شد، جبرئیل جای آن را به او نشان داد: «وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْت» آنگاه که به مکان حجرالاسود رسید، اسماعیل (علیه‌السّلام) را فرستاد تا سنگی را برای آنجا بیاورد. جبرئیل (علیه‌السّلام) که هنگام طوفان نوح (علیه‌السّلام) حجرالاسود را در کوه ابوقبیس پنهان کرده بود، آن را به اسماعیل (علیه‌السّلام) سپرد تا به پدر خود دهد.

۳.۷ - تعلیم مناسک حج به حضرت ابراهیم

پس از بنای کعبه، جبرئیل (علیه‌السّلام) به ابراهیم (علیه‌السّلام) فرمان داد تا مردم را به حج دعوت کند. ابراهیم (علیه‌السّلام) خطاب به خداوندگار گفت: «صدای من به کجا می‌رسد؟» وحی آمد: «تو دعوت کن! من آن را به انسان‌ها خواهم رساند.» سپس ابراهیم و اسماعیل از خداوند خواستند تا مناسک حج را به آنان بیاموزد: «وَ اَرِنا مَناسِکَنا» جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد آن دو آمد و مناسک حج را به آنان آموخت.

۳.۸ - درخواست توبه

در روز ترویه، به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت: «ارتو من الماء لک و لاهلک»؛ «برای خود و خانواده‌ات آب بردار! » از این رو، آن را روزِ ترویه نامیدند. مزدلفه را نیز از آن رو به این اسم خوانده‌اند که جبرئیل در آنجا به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت: ««ازدلف الی المشعر الحرام»»؛ «به سوی مشعر الحرام برو!» روایت کرده‌اند که جبرئیل (علیه‌السّلام) در ظهر عرفه از ابراهیم (علیه‌السّلام) درخواست توبه کرد. به روایتی، پس از آموزش مناسک حج، از او پرسید: «عرفتَ»؛ «آموختی؟» ابراهیم (علیه‌السّلام) پاسخ داد: «آری.» از همین ‌رو، آن روز را عرفه و آن مکان را عرفات نامیدند.

۳.۹ - تعلیم رمی جمره

در مکان رمی جمرات، ابلیس بر ابراهیم (علیه‌السّلام) آشکار می‌شد تا او را بفریبد. ایشان با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام) به سوی شیطان سنگ افکند و همین رفتار ابراهیم (علیه‌السّلام) به سنتی در حج تبدیل گشت.

۳.۱۰ - جاری ساختن آب زمزم

ماجرای پیدایش آب زمزم نیز به زمانی بر می‌گردد که ابراهیم (علیه‌السّلام) به فرمان خدا، همسرش‌ هاجر و فرزندش اسماعیل (علیه‌السّلام) را کنار بیت الحرام که در آن روز بیابانی خشک و بی‌آب و علف بود، سکونت داد. پس از پایان یافتن آبی که همراه داشتند و چیره شدن تشنگی بر آنان و بی‌نتیجه ماندن تلاش‌ هاجر (سلام‌الله‌علیها) برای جست‌وجوی آب در میان دو کوه صفا و مروه، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای آنان آب زمزم را جاری ساخت و به‌ هاجر (سلام‌الله‌علیها) دلداری داد.
[۱۲۶] صدوق، محمد بن على‌، الخصال، ج۲، ص۴۵۵.
از این رو، از نام‌های زمزم، رَکضَة جبرئیل (محل گام برداشتن جبرئیل) است.

۳.۱۱ - تعیین قلمرو حرم مکی

بر پایه برخی روایات اهل سنت، ابراهیم با راهنمایی جبرئیل، قلمرو حرم مکی را تعیین و علامت‌گذاری کرد. بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل هنگام حج‌گزاری موسی (علیه‌السّلام) نیز حضور داشت و در پاسخ به پرسش موسی (علیه‌السّلام) درباره پاداش کسی که حج را خالصانه بجا آورد، از سوی خدا پیام آورد که او را در ملکوت اعلی همراه پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان جای خواهد داد.


بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با نزول آیاتی از قرآن بر ایشان از جانب جبرئیل (علیه‌السّلام) در غار حراء آغاز شد. پس از آن نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) در طول ۲۳ سال دوران رسالت، خواه در مکه و خواه در مدینه، پیوسته برای نزول آیات قرآن و راهنمایی و یاری ایشان در وضع خاص، نزد ایشان حضور می‌یافت. بر پایه روایتی، هنگامی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مکه بود، دو بار نزدیک در کعبه به امامت جبرئیل (علیه‌السّلام) نماز خواند.

۴.۱ - خبر درباره عهدنامه‌ی قریش

به سال ششم بعثت، قریش عهدنامه‌ای نوشتند و در کعبه نهادند. بر پایه این عهدنامه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب، به محاصره سخت در شعب بنی‌هاشم محکوم شدند. پس از سه سال، جبرئیل به ایشان گزارش داد که موریانه‌ای به فرمان خدا نوشته‌های عهدنامه را جز بخش‌هایی که مشتمل بر نام خدا بوده، خورده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این خبر را به قریش رساند و آنان ناچار به لغو عهدنامه شدند و بدین ترتیب، آن‌ها آزاد شدند.

۴.۲ - جبرئیل و شب معراج

نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) در شب معراج به فرمان خدا نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و او را بر بُراق سوار کرد و از مسجدالحرام به بیت المقدس سیر داد.

۴.۳ - نقش جبرئیل در لیله المبیت

در شبی که قریش نقشه قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را کشیدند، جبرئیل (علیه‌السّلام) به او خبر داد و دست وی را گرفت و در حالی که قریشیان خواب بودند، با خواندن آیه ۷ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سوره یس وی را از نزد آنان عبور داد و به او گفت که از مکه بیرون آید و به سوی کوه ثور رود و سپس به مدینه هجرت کند.

۴.۴ - صورت جبرئیل

پس از هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مدینه، حضور جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد ایشان برای فرود آوردن آیات قرآن و یاری رساندن به ایشان و مسلمانان، به ویژه در جنگ‌ها، بسیار بیشتر شد. آورده‌اند که جبرئیل (علیه‌السّلام) در مدینه بیشتر به صورت «دِحیه کلبی» که از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد. یک بار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جبرئیل فرمود: «دوست دارم تو را به صورت خودت ببینم.» جبرئیل (علیه‌السّلام) جایی را در بقیع تعیین کرد تا شبی خود را به او نشان دهد.
[۱۴۸] ابن راهویه، اسحاق بن ابراهیم، مسند ابن راهویه، ج۲، ص۴۹۱-۴۹۲.


۴.۵ - مقام جبرئیل

هرگاه جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد، در جایی نزدیک خانه او توقف می‌کرد و از وی اجازه ورود می‌گرفت. از این رو، این مکان «مقام جبرئیل» نامیده می‌شود. در روایتی دیگر آمده که جبرئیل (علیه‌السّلام) در پایان غزوه خندق، در این مکان به محضر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و پیام خدا را به ایشان رساند که برای نبرد با یهودیان بنی‌قریظه آماده شود. برخی به خطا، با توجه به اینکه در روایت آمده که مقام جبرئیل (علیه‌السّلام) زیر «میزاب» (ناودان) قرار دارد، گمان کرده‌اند که مقصود، ناودان بام کعبه است و نتیجه گرفته‌اند که کنار کعبه هم محلی به نام مقام جبرئیل (علیه‌السّلام) قراردارد.
[۱۵۳] فرقانی، محمد، سرزمین یادها و نشانه‌ها، ص۶۹.
اما مقصود از آن، ناودانی است که بر درِ خانه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بوده است.

۴.۶ - باب جبرئیل

نام‌گذاری یکی از درهای مسجدالنبی به باب جبرئیل (علیه‌السّلام) نیز بدان جهت است که جبرئیل (علیه‌السّلام) از آنجا به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسید. روایاتی از طریق شیعیان در فضیلت این باب وارد شده است. مستحب است که زائر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد شود.

۴.۷ - تغییر قبله

نیز در ماجرای تغییر قبله از بیت‌المقدس به سوی مسجدالحرام، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای زدودن ناخرسندی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از قبله بودن بیت المقدس، او را به دعا برای تغییر قبله تشویق کرد و خداوند نیز دعایش را اجابت نمود
[۱۶۲] سيد هاشم بحرانی، ابی‌الحسن بن محمد، البرهان، ج۱، ص۳۴۰.
و در حالی که دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئیل (علیه‌السّلام) بازویش را گرفت و به سوی کعبه چرخاند.

۴.۸ - یاری مسلمانان در برخی جنگ‌ها

جبرئیل (علیه‌السّلام) به فرمان خدا در برخی جنگ‌ها مانند بدر، اُحُد، خیبر
[۱۷۰] میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۹، ص۲۱۴.
[۱۷۱] حسینی شاه‌ عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، ج۱۲، ص۱۶۰.
و نبرد با یهودیان بنی‌قریظه
[۱۷۲] میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۸، ص۳۹.
به یاری مسلمانان آمد.

۴.۹ - صلح حدیبیه

آورده‌اند که در ماجرای صلح حدیبیه به سال ششم ق جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و از او خواست که شترها را قربانی کند و به مدینه بازگردد.

۴.۱۰ - یاری رسول خدا در فتح مکه

در فتح مکه نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در کشف توطئه جاسوسی یاری کرد. سپس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اشاره جبرئیل (علیه‌السّلام)، بت‌های پیرامون خانه کعبه را با عصایش فروریخت. پس از نزول آیات نخست سوره برائت در اعلان برائت از مشرکان پیمان‌شکن، جبرئیل وظیفه تلاوت آن آیات را بر عهده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یا نزدیک‌ترین فرد به ایشان نهاد. در پی آن، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این ماموریت را به امام علی (علیه‌السّلام) وا‌گذار کرد و ایشان در مراسم حج سال ۹ق این وظیفه را به انجام رساند.

۴.۱۱ - جبرئیل در اواخر عمر پیامبر

در اواخر عمر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد وی آمد و از او خواست اعلان نماید تا مسلمانان مدینه و دیگر مناطق برای انجام حج بیایند. در همین سفر (حجة الوداع) جبرئیل (علیه‌السّلام) مناسک حج را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نشان داد. بر پایه روایتی که در منابع شیعی آمده، جبرئیل (علیه‌السّلام) (علیه‌السّلام) در حالی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سعی میان صفا و مروه را انجام داده بود، از ایشان خواست از سوی خدا به مردم بگوید که هر کس قربانی با خود نیاورده، از احرام بیرون شود. در جای دیگر هم از وی خواست تا به مؤمنان بگوید که تلبیه را با صدای بلند ادا کنند؛ زیرا تلبیه شعار حج است.


(۱) الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی (م،۵۲۰ق)، به کوشش محمد باقر خرسان، نشر مرتضى‌، ۱۴۰۳ق.
(۲) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۴) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۵) البرهان فی تفسیر القرآن، البحرانی (م،۱۱۰۷ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق.
(۶) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
(۷) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۸) التبیان، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۹) التحریر و التنویر، ابن عاشور (م،۱۳۹۳ق)، مؤسسة التاریخ.
(۱۰) تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۱۱) تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران، میقات، ۱۳۶۳ش.
(۱۲) تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)، الثعلبی (م،۴۲۷ق)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
(۱۳) تفسیر سورآبادی، عتیق نیشابوری (م،۴۹۴ق)، به کوشش سیرجانی، تهران، نشر نو، ۱۳۸۱ش.
(۱۴) تفسیر العیاشی، العیاشی (م،۳۲۰ق)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
(۱۵) تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، القرطبی (م،۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۱۶) تفسیر القمی، القمی (م،۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
(۱۷) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م،۶۰۶ق).
(۱۸) تهذیب الاحکام، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۹) جامع البیان، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش احمدمحمد شاكر، قاهره، ۱۳۷۴ق.
(۲۰) جوامع الجامع، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، به کوشش گرجی، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۲۱) الخصال، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۲۲) الدر المنثور، السیوطی (م،۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
(۲۳) الدرر فی اختصار المغازی و السیر، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق).
(۲۴) روح البیان، بروسوی (م،۱۱۳۷ق)، بیروت، دار الفکر.
(۲۵) روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م،۵۵۴ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
(۲۶) روضة الواعظین، الفتال النیشابوری (م،۵۰۸ق)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.
(۲۷) زاد المسیر، ابن الجوزی (م،۵۹۷ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
(۲۸) زبدة التفاسیر، فتح الله الکاشانی (م،۹۸۸ق)، قم، المعارف الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
(۲۹) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م،۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۳۰) سرزمین یادها و نشانه‌ها، محمد فرقانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
(۳۱) السنن الکبری، البیهقی (م،۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
(۳۲) السیرة الحلبیه، الحلبی (م،۱۰۴۴ق)، بیروت، دار الكتب العلميه.
(۳۳) سیره ابن اسحق (السیر و المغازی)، ابن اسحق (م،۱۵۱ق)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
(۳۴) صحیح ابن حبان، علی بن بلبان الفارسی (م،۷۳۹ق)، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق.
(۳۵) صحیح البخاری، البخاری (م،۲۵۶ق)، به کوشش محمدزهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
(۳۶) صحیح مسلم، مسلم (م،۲۶۱ق)، به کوشش محمدفواد عبدالباقی، بیروت، دار احياء التراث العربی.
(۳۷) علل الشرائع، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۳۸) عمدة القاری، العینی (م،۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۳۹) عوالی اللئالی، ابن ابی‌جمهور (م،۸۸۰ق)، به کوشش عراقی، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
(۴۰) عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، الصدوق (م،۳۸۱ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۴۱) فرهنگ کامل لغات قرآن، عباس شوشتری، به کوشش کاسب، تهران، گنجینه، ۱۳۷۴ش.
(۴۲) قاموس الکتاب المقدس، بطرس عبدالملک و دیگران، قاهره، دار الثقافه، ۱۹۹۴م.
(۴۳) قاموس قرآن، علی اکبر قرشی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
(۴۴) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۴۵) الکشاف، الزمخشری (م،۵۳۸ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
(۴۶) کشف الاسرار، میبدی (م،۵۲۰ق)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش.
(۴۷) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
(۴۸) مجمع البیان، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۴۹) مجمع الزوائد، الهیثمی (م،۸۰۷ق)، به کوشش حسام‌الدين القدسی، قاهره، مكتبه القدسی، ۱۴۱۴ق.
(۵۰) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر.
(۵۱) المحاسن، ابن خالد البرقی (م،۲۷۴ق)، به کوشش جلال‌الدين‌ محدث، قم، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق.
(۵۲) مستدرک الوسائل، النوری (م،۱۳۲۰ق)، قم، آل البیت، ۱۴۰۸ق.
(۵۳) المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م،۴۰۵ق)، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۱ق.
(۵۴) مسند ابن راهویه، اسحق بن راهویه (م،۲۳۸ق)، به کوشش البلوشی، مدینه، مکتبة الایمان، ۱۴۱۲ق.
(۵۵) المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی (م،۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
(۵۶) المعجم الاوسط، الطبرانی (م،۳۶۰ق)، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق.
(۵۷) المعجم الکبیر، الطبرانی (م،۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۵۸) المعرب من الکلام الاعجمی، الجوالیقی (م،۵۴۰ق)، به کوشش خلیل عمران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۵۹) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۶۰) من هدی القرآن، سید محمدتقی مدرسی، بیروت، دارالقاری، ۱۴۲۹ق.
(۶۱) مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب (م،۵۸۸ق)، به کوشش محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
(۶۲)منهج الصادقین، فتح الله کاشانی (م،۹۸۸ق)، تهران، کتاب‌فروشی محمد علمی، ۱۳۳۶ش.
(۶۳) مواهب الرحمن، سید عبدالاعلی السبزواری، بیروت، مؤسسه اهل بیت، ۱۴۰۹ق.
(۶۴) مواهب علیّه (تفسیر حسینی)، حسینی کاشفی (م،۹۱۰ق)، به کوشش جلالی، تهران، اقبال.
(۶۵) المیزان، الطباطبائی (م،۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۶۶) نثر طوبی، الشعرانی (م،۱۳۹۳ق)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۸ق.
(۶۷) النوادر، سید فضل الله الراوندی (م،۵۷۱ق)، به کوشش عسکری، قم، دار الحدیث، ۱۴۱۸ق.
(۶۸) واژه‌های دخیل در قرآن مجید، آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، ۱۳۸۶ش.
(۶۹) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
(۷۰) الوسیلة الی نیل الفضیله، ابن حمزه (م،۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
(۷۱) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۷۲) الیقین، سید ابن طاوس (م،۶۶۴ق)، به کوشش انصاری، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.


۱. جوالیقی‌، ابومنصور، المعرب، ص۱۵۴.
۲. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۴، ص۱۱۴، «جبر».    
۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۴. شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
۵. ابن عاشور، محمدطاهر بن محمد، التحریر و التنویر، ج۱، ص۶۲۰.    
۶. نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۳، ص۲۰.    
۷. شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
۸. ابن عاشور، محمدطاهر بن محمد، التحریر و التنویر، ج۱، ص۶۲۰.    
۹. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۱، ص۱۶۹.    
۱۰. واعظ کاشفی، ملاحسین، مواهب علیه، ص۳۰.
۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۲. واعظ کاشفی، ملاحسین، مواهب علیه، ص۳۰.
۱۳. جفری، آرتور، واژه‌های دخیل، ص۱۶۶.
۱۴. شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
۱۵. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۶. میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۱، ص۲۹۱.
۱۷. واعظ کاشفی، ملاحسین، مواهب علیه، ص۳۰.
۱۸. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱، ص۳۶۳.    
۱۹. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۱، ص۱۶۹.    
۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۲۱. شوشتری، عباس، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص۱۴۹.
۲۲. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱، ص۳۶۲.    
۲۳. قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۷.    
۲۴. نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۳، ص۲۰.    
۲۵. جوالیقی‌، ابومنصور، المعرب، ص۶۰.
۲۶. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۴، ص۱۱۴.    
۲۷. نک:کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۷۲.    
۲۸. راوندی، سيد فضل‌الله، النوادر، ص۲۶۰.
۲۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۶، ص۲۰۶.    
۳۰. بطرس، عبدالملك و ديگران، قاموس الکتاب المقدس، ص۲۴۵.
۳۱. قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۲، ص۵.    
۳۲. شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
۳۳. بقره/سوره۲، آیه۹۷-۹۸.    
۳۴. تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
۳۵. بقره/سوره۲، آیه۹۸.    
۳۶. نیشابوری، عتیق، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۰۳.
۳۷. حقى بروسوى، اسماعیل، روح البیان، ج۱، ص۱۸۸.
۳۸. موسوی سبزواری، سيد عبدالأعلی، مواهب الرحمن، ج۱، ص۳۴۱.
۳۹. قدر/سوره۹۷، آیه۴.    
۴۰. معارج/سوره۷۰، آیه۴.    
۴۱. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۳۸۶.    
۴۲. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۴، ص۶۰۹.    
۴۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۹۰.    
۴۴. بقره/سوره۲، آیه۸۷.    
۴۵. نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
۴۶. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۶، ص۴۲۶.    
۴۷. میبدی، رشید‌الدین، کشف‌ الاسرار، ج۱، ص۲۶۳.
۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج۳، ص۴۰۴.    
۴۹. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۹۵.    
۵۰. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۹۳.    
۵۱. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۶، ص۲۳۰.    
۵۲. میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۷، ص۱۵۶.
۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۷، ص۳۲۰.    
۵۴. مریم/سوره۱۹، آیه۱۷.    
۵۵. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۶، ص۲۲۹.    
۵۶. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۷، ص۱۱۴.    
۵۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۶، ص۷۸۳.    
۵۸. نجم/سوره۵۳، آیه۵-۶.    
۵۹. ابن جوزی، جمال‌الدین، زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
۶۰. طباطبائی، محمدحسین، المیزان، ج۱۹، ص۲۷-۲۸.    
۶۱. نجم/سوره۵۳، آیه۵-۶.    
۶۲. ابن جوزی، جمال‌الدین، زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
۶۳. طباطبائی، محمدحسین، المیزان، ج۱۹، ص۲۷-۲۸.    
۶۴. تکویر/سوره۸۱، آیه۱۹-۲۱.    
۶۵. ابن جوزی، جمال‌الدین، زاد المسیر، ج۴، ص۴۰۸.    
۶۶. طباطبائی، محمدحسین، المیزان، ج۲۰، ص۲۱۸.    
۶۷. نازعات/سوره۷۹، آیه۱.    
۶۸. نازعات/سوره۷۹، آیه۵.    
۶۹. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴.    
۷۰. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲۲، ص۳۹۱-۳۹۳.    
۷۱. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲۴، ص۱۸۹-۱۹۰.    
۷۲. طباطبائی، محمدحسین، المیزان، ج۱۸، ص۳۶۴-۳۶۵.    
۷۳. طباطبائی، محمدحسین، المیزان، ج۲۰، ص۱۸۰.    
۷۴. بقره/سوره۲، آیه۹۷.    
۷۵. نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
۷۶. نجم/سوره۵۳، آیه۵.    
۷۷. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲۲، ص۴۹۷-۴۹۸.    
۷۸. ابن کثیر، ابوالفداء، تفسیر ابن کثیر، ج۷، ص۴۱۲.    
۷۹. ابن جوزی، جمال‌الدین، زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
۸۰. طباطبائی، محمدحسین، المیزان، ج۱۹، ص۲۷.    
۸۱. نازعات/سوره۷۹، آیه۳۰.    
۸۲. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۲۰، ص۱۴۰.    
۸۳. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۲۷۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۸۴. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳۴۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۸۵. نجم/سوره۵۳، آیه ۵.    
۸۶. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۳-۳۵۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۸۷. خمینی، روح‌الله، شرح دعاء السحر، ص۸۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۸۸. خمینی، روح‌الله، شرح دعاء السحر، ص۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۸۹. مریم/سوره۱۹، آیه۱۷.    
۹۰. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۱. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۲. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱۰، ص۲۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۹۳. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۴۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۴. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۹۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۹۵. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۹۵-۱۹۷.    
۹۶. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۵-۳۸.    
۹۷. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۴۴-۴۵.    
۹۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۹۱-۱۹۴.    
۹۹. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۲، ص۱۶۶.    
۱۰۰. حلبی شافعیی، ابوالفرج، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۱۹.    
۱۰۱. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۱، ص۲۰۹.    
۱۰۲. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۳۱۵.    
۱۰۳. عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۶، ص۲۸۶-۲۸۷.    
۱۰۴. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۸.    
۱۰۵. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۸.    
۱۰۶. حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
۱۰۷. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۲، ص۱۶۸.    
۱۰۸. کاشانی، ملا فتح‌الله، منهج الصادقین، ج۶، ص۱۴۱-۱۴۲.    
۱۰۹. حاکم، ابوعبدالله، المستدرک، ج۱، ص۶۲۹.    
۱۱۰. ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحق، ص۹۶.    
۱۱۱. حاکم، ابوعبدالله، المستدرک، ج۱، ص۶۲۹.    
۱۱۲. ابن ابی‌جمهور، محمدعلی بن ابراهیم، عوالی اللئالی، ج۴، ص۳۵-۳۶.    
۱۱۳. بقره/سوره۲، آیه۱۲۸.    
۱۱۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۲-۲۰۳.    
۱۱۵. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۲، ص۱۶۰.    
۱۱۶. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۲،ص۱۷۱.    
۱۱۷. قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۲۸-۱۲۹.    
۱۱۸. برقی، ابو جعفر، المحاسن، ج۲، ص۳۳۶.    
۱۱۹. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
۱۲۰. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
۱۲۱. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
۱۲۲. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۳، ص۱۲۳.    
۱۲۳. رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۲۵.    
۱۲۴. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۷.    
۱۲۵. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
۱۲۶. صدوق، محمد بن على‌، الخصال، ج۲، ص۴۵۵.
۱۲۷. ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحاق، ص۲۶.    
۱۲۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۲.    
۱۲۹. صدوق، محمد بن علی‌، الخصال، ص۴۵۵.    
۱۳۰. عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۹، ص۲۷۷.    
۱۳۱. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۶۰-۲۶۱.    
۱۳۲. صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۵، ص۲۵.    
۱۳۳. صدوق، محمد بن علی‌، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۵-۲۳۶.    
۱۳۴. ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۱۳۱.    
۱۳۵. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۳۵۰.    
۱۳۶. نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۳، ص۱۸.    
۱۳۷. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۱-۳۲.    
۱۳۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۱۳۹. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۷۶-۲۷۷.    
۱۴۰. ثعلبی، ابواسحاق، تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۵۵.    
۱۴۱. یس/سوره۳۶، آیه۷.    
۱۴۲. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۷۵-۲۷۶.    
۱۴۳. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۹، ص۴۶.    
۱۴۴. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۰-۵۱.    
۱۴۵. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۴.    
۱۴۶. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، ج۱، ص۷.    
۱۴۷. هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد، ج۸، ص۲۵۷.    
۱۴۸. ابن راهویه، اسحاق بن ابراهیم، مسند ابن راهویه، ج۲، ص۴۹۱-۴۹۲.
۱۴۹. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۲۲۷.    
۱۵۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۵۲.    
۱۵۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
۱۵۲. نک:سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷.    
۱۵۳. فرقانی، محمد، سرزمین یادها و نشانه‌ها، ص۶۹.
۱۵۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۵۲.    
۱۵۵. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۴۶۴.    
۱۵۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
۱۵۷. طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، ج۶، ص۸-۹.    
۱۵۸. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۴۶.    
۱۵۹. صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۶۵-۵۶۶.    
۱۶۰. ابن حمزه طوسی، عمادالدین، الوسیله، ص۱۹۶-۱۹۷.    
۱۶۱. بقره/سوره۲، آیه۱۴۴.    
۱۶۲. سيد هاشم بحرانی، ابی‌الحسن بن محمد، البرهان، ج۱، ص۳۴۰.
۱۶۳. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۶۳.    
۱۶۴. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۹، ص۲۰۱.    
۱۶۵. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۸۰-۸۱.    
۱۶۶. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۷.    
۱۶۷. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۹، ص۷۱.    
۱۶۸. ابن حجاج، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۰۲.    
۱۶۹. ابن شهرآشوب، رشیدالدین، المناقب، ج۲، ص۲۴۰.    
۱۷۰. میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۹، ص۲۱۴.
۱۷۱. حسینی شاه‌ عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، ج۱۲، ص۱۶۰.
۱۷۲. میبدی، رشید‌الدین، کشف الاسرار، ج۸، ص۳۹.
۱۷۳. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۱۵، ص۳۹۶.    
۱۷۴. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۶.    
۱۷۵. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۴.    
۱۷۶. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲۴، ص۶۵۵.    
۱۷۷. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۸، ص۶۵۱.    
۱۷۸. مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱۲، ص۳۸۲.    
۱۷۹. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۸.    
۱۸۰. ابن‌ عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الدرر، ص۲۱۳.    
۱۸۱. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۲، ص۶۸۹.    
۱۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، ج۲، ص۳۸۹.    
۱۸۳. شریف کاشانی، فتح‌الله، زبدة التفاسیر، ج۴، ص۶۴.    
۱۸۴. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۸۲.    
۱۸۵. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۲، ص۲۴۳.    
۱۸۶. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۴، ص۱۲۴.    
۱۸۷. طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ج۱، ص۵۶-۶۷.    
۱۸۸. فتال نیشابوری، ابوعلی، روضة الواعظین، ص۸۹-۹۵.    
۱۸۹. سید بن طاووس، رضی‌الدین، الیقین، ص۳۴۳-۳۵۲.    
۱۹۰. حاکم، ابوعبدالله، المستدرک، ج۱، ص۶۵۰.    
۱۹۱. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۲۵۰.    
۱۹۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶.    
۱۹۳. صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۶.    
۱۹۴. ابن حبان، محمد، صحیح ابن حبان، ج۹، ص۱۱۳.    
۱۹۵. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۵، ص۲۲۹.    
۱۹۶. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۷۷.    



احمد جمالی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جبرئیل"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۵/۱۱.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار