• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر ابن عربی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تفسیر ابن عربی، تفسیری منسوب به ابن عربی، نوشته کمال الدین عبد الرزاق کاشانی، عارف ایرانی در قرن هشتم است.




در فهرست آثار ابن عربی، تفسیرهایی نیز ذکر شده است. بعضی، از تفسیر مفصّلی با نام «الجمع والتفصیل فی اسرار التنزیل» یاد کرده‌اند که حجم آن، قریب به دو برابر الفتوحات المکیة بوده است.
[۱] الجانب الغربی فی حل مشکلات الشیخ محی الدّین ابن عربی، ص۲۰۴.
از تفسیر یا تفسیرهایی با حجم کمتر نیز یاد شده است.
[۲] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، مقدمه مصطفی غالب، ص۱۷.




همین امر(منسوب نمودن تفاسیری به ابن عربی) سبب شده است این اثر را، که صبغه‌ای از عرفان ابن عربی دارد، به وی منتسب ساخته و از حدود ۱۵۰ سال قبل، آن را به نام وی منتشر کنند؛ در حالی که این تفسیر از آنِ ابن عربی نیست و از تفاسیر مذکور نیز نسخه‌ای به دست نیامده است. علاوه بر این، بعضی با جمع آوری اقوال تفسیری ابن عربی از آثارش، آرای تفسیری وی را به صورت اثری مستقل به چاپ رسانده‌اند. (برای نمونه رجوع کنید به محمود غراب، رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن.)



تفسیر منسوب به ابن عربی، که مشتمل بر همه قرآن است، با خطبه‌ای ادبی و سرشار از اصطلاحات عرفانی آغاز می‌شود. مؤلف، ضمن ذکر سابقه انس خود با قرآن، با ذکر این سخن پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه که قرآن ظهر و بطن دارد، منظور از ظهر را تفسیر و منظور از بطن را تأویل دانسته و با بیان رأی خود درباره تأویل، فهم خویش را از آیات بیان کرده و البته یادآور شده که متعرض آیاتی که تأویلی برای آن‌ها نداشته یا نیازی به تأویل نداشته‌اند، نگردیده است.
[۳] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۵.


۳.۱ - تأویل سور قرآن


مؤلف با بیان رموز مندرج در «بسم اللّه الرّحم'ن الرّحیم» به تأویل سوره فاتحه پرداخته و البته، چنان که خود، پیش‌تر اشاره نموده، فقط بعضی آیات این سوره و سوره‌های دیگر را تأویل کرده که تعداد آن‌ها در بیست سوره اول به این شرح است:
۱) ۴ آیه از سوره فاتحه
۲) ۲۰۰ آیه از بقره
۳) ۱۲۸ آیه از آل عمران
۴) ۸۳ آیه از نساء
۵) ۶۷ آیه از مائده
۶) ۹۶ آیه از انعام
۷) ۵۶ آیه از اَعراف
۸) ۳۹ آیه از اَنفال
۹) ۲۹ آیه از توبه
۱۰) ۳۴ آیه از یونُس
۱۱) ۵۳ آیه از هود
۱۲) ۶۵ آیه از یوسُف
۱۳) ۲۶ آیه از رعد
۱۴) ۲۱ آیه از ابراهیم
۱۵) ۲۳ آیه از حِجْر
۱۶) ۴۵ آیه از نحل
۱۷) ۵۵ آیه از اِسراء
۱۸) ۶۶ آیه از کهف
۱۹) ۵۰ آیه از مریم
۲۰) ۶۹ آیه از طه؛ می‌توان گفت، مؤلف به طور متوسط ۴۸% آیات را تأویل کرده است.

۳.۲ - گزینش معنای ظاهری آیات


مؤلف به معنای ظاهری آیات توجه داشته و گاه به آن‌ها تصریح کرده
[۴] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۴۴.
ولی گاه، بر خلاف انتظار خواننده، وجهی از معنا را برگزیده است که موجه نیست.
[۵] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۳۵۳.


۳.۳ - تطبیق فلسفی و عرفانی اصطلاحات قران و سنّت


وی کوشیده است که اصطلاحات قرآن و سنّت را با اصطلاحات فلسفی و عرفانی تطبیق دهد؛ برای نمونه، جبرائیل را عقل فعال و میکائیل را روح فلک ششم و اسرافیل را روح فلک چهارم و عزرائیل را روح فلک هفتم دانسته است.
[۶] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۲ـ۷۳.


۳.۴ - بهره از روایات


همچنین در جای جای تفسیر خود، از احادیث و روایات بهره برده است.

۳.۵ - بهره از تفسیر باطنی و اشاری


هر چند روش اصلی این تفسیر، توجه به معانی باطنی آیات با عنایت به اصول عرفان نظری ابن عربی است و از این جهت آن را از جمله تفاسیر باطنی و جدای از تفسیر صوفیه دانسته‌اند
[۷] تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، ج۱، مقدمه، ص۱۸.
، ولی نمونه‌هایی از تفسیر اشاری نیز در آن دیده می شود.
[۱۰] التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۴۱ـ۴۴۲.


۳.۶ - بهره از اصطلاحات عرفانی ابن عربی


در این اثر، مکرراً مصطلحات عرفان نظری ابن عربی به کار رفته و تفسیر، بر مبنای آن مصطلحات و مفاهیم قرار داده شده است، از جمله اصطلاح «وحدت وجود و موجود».

۳.۷ - پای‌بندی به عرفان ابن عربی


۱) مؤلف تفسیر، چنان به عرفان ابن عربی پایبند بوده که حتی شرک به حق را ممتنع شمرده و بر این اساس، آیات گوناگونی را تفسیر کرده است.
[۱۱] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۲۵۵.
[۱۲] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۳۸۶.
[۱۳] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۶۷۰.
[۱۴] التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۴۲ـ۴۴۳.

۲) همچنین وی از مراتب سه گانه توحید (توحید افعال و توحید صفات و توحید ذات) سخن به میان آورده
[۱۵] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۹.
و متناظر با این مراتب، از جَنات ثلاث یاد کرده است؛ یعنی، از جنت افعال و جنت صفات و جنت ذات، و گاه با تعابیر دیگری نظیر جنات النفس و جنات القلب و جنات الروح.
[۱۶] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۱.
[۱۷] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۶۵۶.

به رغم این بیان ابن عربی وار، به درستی در صحت انتساب این تفسیر به ابن عربی تردید شده است.
[۱۸] التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۳۶ـ۴۴۳.
[۱۹] اشراق و عرفان (مقاله ها و نقدها)، ص۱۳۱ـ۱۳۴.
[۲۰] «در مکتب استاد جوادی آملی (بحث و تحقیقی در باره تأویل و تفسیر)»، ص۱۲.
[۲۱] «تفسیر منسوب به ابن عربی»، ص۲۶ـ۲۷.
[۲۲] التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، ج۲، ص۵۷۳ ـ۵۷۴.




با دلایل متعدد می‌توان نشان داد که این تفسیر اثر ابن عربی نیست و نوشته عبد الرزاق کاشانی است و همان است که با عنوان «تأویلات» در زمره آثار او ذکر شده است. از جمله این دلایل است:
۱) در کلیه نسخه‌های خطی این تفسیر، آن را از عبد الرزاق کاشانی دانسته‌اند.
[۲۳] التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۳۷.

۲) نویسنده این تفسیر، یکی از مشایخ خود را نور الدین عبد الصمد معرفی کرده
[۲۴] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۲۸.
، در صورتی که نام مشایخ ابن عربی به دقت احصا گردیده و در میان آن‌ها نامی از چنین شخصی نیامده است.
[۲۵] محیی الدین ابن عربی (چهره برجسته عرفان اسلامی)، ص۹۸ـ ۱۰۶.

از سوی دیگر، در شرح حال کمال الدین عبد الرزاق کاشانی آمده که وی مرید شیخ نور الدین عبد الصمد نطنزی بوده است.
[۲۶] نفحات الانس، ص۴۸۰ـ۴۸۲.

۳) در این تفسیر، ذیل آیه ۴۰ سوره نمل
[۲۷] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۰۶.
، جمله‌ای از «ابن اعرابی رحمه اللّه» نقل شده که برای مشخص شدن این که این ابن اعرابی همان ابن عربی است یا خیر، مقایسه آن جمله با عبارتی از ابن عربی در فصوص، روشنگر است.
[۲۸] مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۲، ص۲۲۷ـ ۲۲۹.

۴) مقایسه تطبیقی این اثر با آرای تفسیری ابن عربی در آثارش، از جمله فصوص، می‌تواند مؤید این باشد که نویسند‌ه این کتاب، ابن عربی نیست.
الف)در فصوص به ۲۳۷ آیه استناد شده که می‌توان آن‌ها را در تفسیر منسوب به ابن عربی باز جست و آن‌ها را با یکدیگر مقایسه کرد؛
ب) در ۱۰۳ مورد آن‌چه در فصوص آمده با آنچه در تفسیر آمده کاملاً متفاوت است، از جمله ابن عربی درباره فرعون و توبه او نظر منحصر به فردی داشته
[۲۹] مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۲، ص۴۱۵ـ۴۱۶.
[۳۰] مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۲، ص۴۳۹ـ۴۴۰.
که در این تفسیر نیامده و به جای آن تفسیر متداول آیه ذکر شده است.
[۳۱] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۶۴.

ج) همچنین ابن عربی در تفسیر آیه ۳۲ سوره فاطر، نظر خاصی داشته
[۳۲] مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۱، ص۳۰۷ـ ۳۰۸.
که در این تفسیر نیامده است.
[۳۳] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۳۱۹.

د) ابن عربی در فصوص، اسحاق را فرزندی دانسته که حضرت ابراهیم علیه‌السلام، برای قربانی برد
[۳۴] مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۱، ص۳۱۸.
، اما در تفسیر، مطابق نظر مشهور، اسماعیل آمده است.
[۳۵] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ۲، ص۳۴۵.

۵) مؤلف تفسیر، در جای جای تفسیرش به احادیثی از ائمه علیهم‌السلام استناد کرده است. (بیش از ۳۵ بار از علی علیه السلام
[۳۶] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۱۷.
[۳۷] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۵۳.
[۳۸] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۹۷.
[۳۹] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۱۵۳.
[۴۰] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۳۳۴.
[۴۱] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۳۶.
[۴۲] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۶۹۶.
[۴۳] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۶.
[۴۴] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۱۷۱.
[۴۵] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۲۷.
[۴۶] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۴۵.
[۴۷] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۶۱۲.
[۴۸] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۵۵.
و احادیثی منقول از امام صادق علیه السلام)
[۴۹] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴.
[۵۰] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۵۰.
[۵۱] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۶۲.
[۵۲] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۴۹۱.
[۵۳] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۵۸.
علاوه بر این‌ها مؤلف، در نُه موضع، روایاتی از دیگر معصومان بدون ذکر نام، آورده است.
وی در مواضع متعدد به تکریم علی علیه‌السلام پرداخته
[۵۴] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۵۷۵.
[۵۵] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۵۴.
[۵۶] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۳۲۸.
[۵۷] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۴۵.
[۵۸] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۵۵.
و نزول آیات «ولایت» ، «اُذُنٌ واعِیَة» ، «النَّبَاِ الْعظیم» و «نجوی» را در شأن آن حضرت و نزول سوره دهر و آیه «مودت فیِ القُربی»
[۶۳] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی، ج۲، ص۴۳۲ـ۴۳۳.
را در شأن اهل بیت دانسته و به ظهور حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز اشاره نموده است.
[۶۴] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۱۴.
[۶۵] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۹.
[۶۶] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۶۰.
[۶۷] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۶۵۳.
[۶۸] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۴۸.
[۶۹] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۴۵۰.
[۷۰] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۶۰.
[۷۱] تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۶۴۲ـ۶۶۳.




با توجه به این مطالب، مؤلف، بر خلاف ابن عربی، اعتقادات شیعی داشته است. بنابراین، جای تردید نیست که این اثر، نه از ابن عربی، بلکه از شاگرد مکتب او عبد الرزاق کاشانی است.



این اثر در ۱۲۸۳ و ۱۳۱۷ در قاهره و در ۱۳۰۱ در لکهنو به عنوان تفسیر ابن عربی به چاپ رسید. چاپ منقح از آن نیز با نام تفسیر القرآن الکریم به عنوان اثر ابن عربی، به کوشش مصطفی غالب در بیروت (چاپ اول ۱۹۶۸، چاپ دوم ۱۹۷۸) منتشر شد.



قرآن.
نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان (مقاله‌ها و نقدها)، تهران ۱۳۸۰ ش.
عبد الرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران ۱۳۳۷ ش.
عبداللّه جوادی آملی، «در مکتب استاد جوادی آملی (بحث و تحقیقی در باره تأویل و تفسیر)»، کیهان اندیشه، ش ۳۹، آذر و دی ۱۳۷۰.
• محسن جهانگیری، محیی الدین ابن عربی (چهره برجسته عرفان اسلامی)، تهران ۱۳۷۵ ش.
محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
محمد رشید رضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۱، مصر ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴.
عبد الرزاق کاشی، تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۸، چاپ افست تهران.
عبداللّه فاطمی نیا، «تفسیر منسوب به ابن عربی»، گلچرخ، سال۱، ش۱، فروردین ۱۳۷۱.
داوود بن محمود قیصری، مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، چاپ محمدحسن ساعدی، قم ۱۴۱۶.
محمد هادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.
محمد بن مظفر الدین محمد مکی، الجانب الغربی فی حل مشکلات الشیخ محی الدّین ابن عربی، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ ش.


 
۱. الجانب الغربی فی حل مشکلات الشیخ محی الدّین ابن عربی، ص۲۰۴.
۲. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، مقدمه مصطفی غالب، ص۱۷.
۳. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۵.
۴. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۴۴.
۵. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۳۵۳.
۶. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۲ـ۷۳.
۷. تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، ج۱، مقدمه، ص۱۸.
۸. بقره/سوره۲، آیه۲۶.    
۹. انعام/سوره۶، آیه۹۵.    
۱۰. التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۴۱ـ۴۴۲.
۱۱. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۲۵۵.
۱۲. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۳۸۶.
۱۳. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۶۷۰.
۱۴. التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۴۲ـ۴۴۳.
۱۵. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۹.
۱۶. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۱.
۱۷. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۶۵۶.
۱۸. التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۳۶ـ۴۴۳.
۱۹. اشراق و عرفان (مقاله ها و نقدها)، ص۱۳۱ـ۱۳۴.
۲۰. «در مکتب استاد جوادی آملی (بحث و تحقیقی در باره تأویل و تفسیر)»، ص۱۲.
۲۱. «تفسیر منسوب به ابن عربی»، ص۲۶ـ۲۷.
۲۲. التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، ج۲، ص۵۷۳ ـ۵۷۴.
۲۳. التفسیر والمفسّرون، ج۲، ص۴۳۷.
۲۴. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۲۸.
۲۵. محیی الدین ابن عربی (چهره برجسته عرفان اسلامی)، ص۹۸ـ ۱۰۶.
۲۶. نفحات الانس، ص۴۸۰ـ۴۸۲.
۲۷. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۰۶.
۲۸. مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۲، ص۲۲۷ـ ۲۲۹.
۲۹. مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۲، ص۴۱۵ـ۴۱۶.
۳۰. مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۲، ص۴۳۹ـ۴۴۰.
۳۱. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۶۴.
۳۲. مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۱، ص۳۰۷ـ ۳۰۸.
۳۳. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۳۱۹.
۳۴. مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، ج۱، ص۳۱۸.
۳۵. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ۲، ص۳۴۵.
۳۶. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۱۷.
۳۷. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۵۳.
۳۸. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۹۷.
۳۹. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۱۵۳.
۴۰. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۳۳۴.
۴۱. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۳۶.
۴۲. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۶۹۶.
۴۳. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۲۶.
۴۴. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۱۷۱.
۴۵. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۲۷.
۴۶. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۴۵.
۴۷. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۶۱۲.
۴۸. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۵۵.
۴۹. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴.
۵۰. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۵۰.
۵۱. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۶۲.
۵۲. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۴۹۱.
۵۳. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۵۸.
۵۴. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۵۷۵.
۵۵. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۵۴.
۵۶. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۳۲۸.
۵۷. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۴۵.
۵۸. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۷۵۵.
۵۹. مائده/سوره۷، آیه۵۵.    
۶۰. حاقّه/سوره۶۹، آیه۱۲.    
۶۱. نبأ/سوره۷۸، آیه۲.    
۶۲. مجادله/سوره۵۸، آیه۱۲.    
۶۳. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی، ج۲، ص۴۳۲ـ۴۳۳.
۶۴. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۱۴.
۶۵. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۹.
۶۶. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۴۶۰.
۶۷. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۶۵۳.
۶۸. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۱، ص۷۴۸.
۶۹. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۴۵۰.
۷۰. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۵۶۰.
۷۱. تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، ج۲، ص۶۴۲ـ۶۶۳.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله تفسیر ابن عربی، ص۳۷۰۰.    







جعبه ابزار