• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاریخ‌نگاری شیعیان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تاریخ‌نویسی و به طور کلی تالیف کتاب در اسلام به وسیله شیعیان آغاز گردید. این روند در طول تاریخ روزافزون گشت و در قرون اخیر، رشد بی‌سابقه‌ای یافته است.



تاریخ‌نویسی و به طور کلی تالیف کتاب در اسلام به وسیله شیعیان آغاز گردید. صحابه و تابعین از صدر اسلام، اخبار مربوط به سنت و سیره و اقوال و افعال و معجزات رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شرح احوال نیاکان و قبیله او و اخبار کعبه و مکه و احوال اولاد و اهل بیت و اصحاب و کاتبان وحی و مشاوران و سرداران و خادمان آن حضرت را برای هم روایت می‌کردند و این کار را از مقوله عبادت و حفظ شعائر دین می‌شمردند.
اخبار انبیاء و امم پیشین نیز که مفسر قصص قرآن و اطلاع بر آنها برای هر مسلمان لازم بود ضبط و روایت می‌شد.


تاریخ‌نگاری این دوره در حوزه‌هایی مثل سیره و مغازی و ... بوده است.

۲.۱ - السیرة النبویه ابن اسحاق

در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم بعض تابعین و تبع تابعین به جمع‌آوری احادیث سیره و مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همت گماشتند، مانند عروة بن زبیر (م ح ۹۲ ق) خواهرزاده عایشه و ابان بن عثمان بن عفان (م ۱۰۵ ق) و وهب بن منبه یمنی (م ۱۱۰ ق) که جزئی از مغازی او در‌ ‌هایدلبرگ آلمان محفوظ است و عاصم بن عمر بن قتادة (م ۱۲۰ ق) و محمد بن مسلم بن شهاب زهری (م ۱۲۴ ق) و موسی بن عقبه (م ۱۲۴ ق) و عبدالله بن ابی‌بکر بن حزم (م ۱۳۵ ق). ...
لیکن نخستین دانشمند مسلمان که تاریخ اسلام را به تفصیل جمع‌آوری کرد و نخستین کتاب معتبر را به نام السیرة النبویة در احوال پیغمبر و نیاکان او و اخبار بعثت و غزوات تالیف کرد، مردی شیعی‌مذهب و ایرانی‌تبار به نام محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی (م ۱۵۱ ق) بود و هرکس که بعد از او در سیره و مغازی، کتابی تالیف کرده مدیون اوست.
اصل این کتاب به طور کامل در دست نیست، لیکن تحریری که به وسیله عبدالملک بن هشام (م ۲۱۳ ق) از آن ترتیب یافته در دست است و به چند زبان دیگر ترجمه شده و به چاپ رسیده است. عنوان این تحریر نیز السیرة النبویة یا سیره ابن هشام است.

۲.۲ - جمع‌آوری احادیث

اقدام شیعیان برای تدوین تاریخ اسلام و جمع‌آوری احادیث رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یک واجب شرعی به شمار می‌رفت.
بعد از هجرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) از مدینه به کوفه که تشیع هویت سیاسی پیدا کرد اقدامات بنیادی برای تجدید حیات اسلام و نمایاندن چهره واقعی شریعت محمدی و نجات آن از دست اشرار و سودجویان به عمل آمد.
عامل مؤثر تصحیح تاریخ اسلام خطبه‌های امیرالمؤمنین بود که در زمان خود او جمع‌آوری شد.
به علاوه کتاب الدیات، در قانون جزای اسلام، و مصحف فاطمه که به وسیله علی (علیه‌السّلام) برای همسرش فاطمه صدیقه (علیهاالسّلام) نوشته شد بهترین کتاب‌هائی است که در اسلام تالیف شده است.
به پیروی از آن حضرت بود که سلمان فارسی و ابوذر غفاری اخبار سیره رسول الله و تاریخ زندگی او را جمع‌آوری کردند.
همچنین به اشارت و موافقت علی (علیه‌السّلام) بود که یاران او به تالیف کتاب در تاریخ اسلام آغاز نمودند.
عبیدالله بن ابی‌رافع منشی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در وصایای علی و کتابی در ذکر اسامی صحابه رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در لشکرکشی‌های جمل و صفین و نهروان در رکاب علی (علیه‌السّلام) جهاد کردند و مجموعه فتاوی و قضایای علی را در کتابی دیگر مدون کرد.
یکی دیگر از خواص یاران علی به نام اصبغ بن نباته مجاشعی فرمانی را که آن حضرت برای مالک اشتر استاندار مصر صادر کرده بود و وصایای علی را به پسرش محمد بن الحنفیه در کتابی ضبط نمود.
سلیم بن قیس هلالی که او نیز از یاران نزدیک علی (علیه‌السّلام) بود کتاب جامعی متضمن ارشادات علی (علیه‌السّلام) به سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و نیز بعض خطب آن حضرت را جمع‌آوری نمود که در دست است و در نجف به چاپ رسیده است.
از آن به بعد جمع احادیث شیعه و تدوین تاریخ اسلام و سیره پیغمبر و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) آغاز گردید و کتب بسیار در مناقب ائمه اثنا عشر (علیه‌السّلام) به رشته تحریر در آمد.
بعضی گفته‌اند که معاویه شخصی را به نام عبید بن شریه جرهمی مامور تدوین اخبار و اشعار و انساب اهل یمن نمود. لیکن محققان، از جمله مستشرق آلمانی، پرفسور کورنکو این خبر را بی‌اساس و مجعول دانسته‌اند.
معلوم است که بعد از بروز انشعاب بین مسلمین بر سر خلافت و تقسیم مسلمانان به دو گروه شیعی و سنی، و تمرکز آن دو عقیده در عراق و شام، تاریخ اسلام و سیره و سنت و احادیث نبوی، برای هردو فرقه مهم‌ترین دستاویز به شمار آمده و از هر دو سو کوشیده‌اند اخبار موافق عقیده خود را تایید و جمع و منتشر کنند و در تضعیف مستندات طرف دیگر از هیچ اقدامی فروگذاشت ننمایند.
پیدا شدن علم درایه و رجال و نقد احادیث و تقسیم حدیث به صحیح و حسن و موثق و ضعیف... و تالیف سنن و مسانید و نوشتن زندگی‌نامه پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان و صحابه و مقاتل ائمه، صرف نظر از جنبه‌های دینی و علمی آن، به قصد تولی و تبری و اثبات مبادی مذهب بوده است.

۲.۳ - تاریخ‌نگاری سیره ائمه اطهار

تاریخ در نظر اهل سنت شرح احوال انبیاء و امم آنان و مظاهر آفرینش الهی از بدو خلقت تا بعثت محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بعد از آن دولت‌های اسلامی است.
به عقیده آنان جمع اخبار انسان بر روی زمین مکمل وحی الهی و رسالت قرآن و حدیث می‌باشد.
اما شیعه امامیه، استمرار حکم الهی را بعد از ختم نبوت به وجود امامان (علیه‌السّلام) و قیام‌های انقلابی شیعیان برای اعلاء کلمه حق می‌دانند و سیره ائمه اثنا عشر (علیه‌السّلام) و تاریخ حرکات شیعه، همچنین تاریخ اسلام و جهان را بر این اساس تدوین کرده‌اند.
نمونه مشخص این‌گونه تواریخ کتاب تاریخ الحرکات الشیعیة فی الکوفه تالیف ابومخنف لوط بن یحیی (م ۱۵۷ ق) و نظائر آن است.
تالیف اخبار سیره و مغازی و جمع معارف اسلامی و تدوین شعب تاریخ، از احادث و اخبار ملوک و امم و قصص و امثال و خرافات و اساطیر و اشعار عرب و انساب قبائل و مناقب و مثالب ایشان، همه از عراق مخصوصا کوفه نشات گرفت و از عراق به سایر اقطار اسلامی راه یافت.

۲.۴ - تاریخ‌نگاری موالی شیعه

تاریخ‌نگاری را عمدتا موالی شیعه که غالبا ایرانی‌نژاد بودند آغاز کردند.
این طبقه که خود را در جامعه خود خواه و متعصب عربی مظلوم و در اقلیت می‌دیدند از سوئی جنبش‌های شعوبی ضد عربی را تقویت می‌کردند و از سوی دیگر به تالیف آداب و علوم اسلامی به خصوص تاریخ همت گماشتند تا از یک طرف موقع و مقام طبقه خود را در جامعه اسلامی مستحکم کنند و از طرف دیگر سوابق فرهنگی و مفاخر ملی خود را به عربان گوشزد نمایند.

۲.۴.۱ - ابومخنف ازدی کوفی

نخستین مورخ بزرگ اسلام و تشیع، ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف غامدی ازدی کوفی است. پدرش از اصحاب امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و خودش از روات امام محمدباقر (علیه‌السّلام) و به قولی امام جعفرصادق (علیه‌السّلام) بود.
او تاریخ قدیم و معاصر عرب را در ۳۲ تالیف گرد آورد که از آن جمله است: کتاب المغازی، السقیفه، الرده، فتوح الاسلام، فتوح العراق، فتوح خراسان، الشوری، مقتل عثمان، الجمل، صفین، النهروان، الحکمین، الغارات، مقتل امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)، مقتل الحسن، مقتل الحسین، مقتل حجر بن عدی، اخبار زیاد، اخبار المختار بن ابی عبیدة الثقفی آخذالثار، مصعب بن الزبیر و العراق، اخبار الحجاج، اخبار محمد بن ابی‌بکر، اخبار ابن الحنفیه، الخوارج و المهلب، الازارقه و کتاب خطبة الزهراء... به طوری که عنوان کتاب‌های ابومخنف نشان می‌دهد نوشته‌های او نه تنها تاریخ اسلام تا نیمه قرن دوم هجری بلکه دایره معارف تشیع و سیره جامع امیرالمؤمنین و حسنین و تفصیل مبارزات شیعیان تا زمان مؤلف است و مورخان شیعی و سنی به خصوص راویان مقتل و واقعه طف، هم از آثار او استفاده کرده‌اند.
وفات ابومخنف به سال ۱۵۷ ق در کوفه اتفاق افتاد.

۲.۴.۲ - معمر بن مثنی ثقفی

ابوعبیده معمر بن مثنی ثقفی بالاولاء (م ۲۰۹ ق) محدث و لغوی و ادیب و مورخ ایرانی‌تبار، همه روایات منظوم و منثور قبایل عرب شمالی را در زمینه‌های مختلف جمع‌آوری کرد.
شمار کتاب‌های او را حدود دویست عنوان ثبت کرده‌اند که از آن جمله است، فتوح ارمینیه، ایام العرب، المثالب، طبقات الشعراء، القبایل و الامثال، او ضد عرب و شعوبی‌مسلک بود و حتی کتابی در مطاعت و مثالب عرب نوشته است.

۲.۴.۳ - نصر بن مزاحم تمیمی

یکی دیگر از پیش‌آهنگان تاریخ‌نگاری در اسلام، ابوالفضل نصر بن مزاحم بن سیار منقری تمیمی کوفی (م ۲۱۲ ق) است که شیعی مذهب بوده و آثارش از منابع اصلی تاریخ تشیع به شمار می‌آید.
تالیفات عمده او: الغارات، الجمل، مقتل الحسین، اخبار المختار الثقفی، المناقب، وقعة صفین، النهروان و اخبار محمد بن ابراهیم و ابی السرایا.
نصر بن مزاحم گرچه در محبت علی (علیه‌السّلام) و آل او غلو می‌ورزیده لیکن مورخان سنی و شیعی روایات او را درست و بدون جانب‌داری تشخیص داده‌اند.
کتاب صفین او که در ایران و مصر به چاپ رسیده از اسناد معتبر تاریخی به شمار می‌رود.

۲.۵ - تاریخ‌نگاری تحقیقی و تفصیلی

مکتب تاریخ‌نویسی شیعه در عراق رفته رفته از صورت تواریخ قبیله‌ای و محلی و مجمل‌نویسی، به صورت تحقیق و مقایسه و تفصیل در آمد و مؤلفین علاوه بر احادیث و روایات و اشعار عربی از منابع فارسی و سریانی و غیره نیز بهره‌مند شدند.

۲.۵.۱ - ابوالمنذر هشام بن محمد

در صف اول این طبقه باید از ابوالمنذر هشام بن محمد بن ابی‌النصر بن سائب بن بشر کلبی یاد کرد. وی مانند پدرش، نسب‌شناس و عرب‌شناس و از بزرگان مورخان شیعه شمرده می‌شود. او اهل کوفه بود. در همان شهر متولد شد و به سال ۲۰۴ یا ۲۰۶ ق در همان شهر درگذشت. شمار تالیفات او را صد و پنجاه و‌اند عنوان نوشته‌اند.
معروف‌ترین آنها به شرح ذیل است: جمهرة الانساب، الاصنام، نسب الخیل، بیوتان قریش، الکنی، المثالب، افتراق العرب، المؤودات، القاب قریش، القاب الیمن، ملوک الطوائف، ملوک کنده، بیوتات الیمن، ما کانت الجاهلیة تفعله و یوافق حکم الاسلام، الدیباج، در اخبار شعراء، تاریخ اخبار الخلفاء، صفات الخلفاء، تسمیة من بالحجاز من احیاء العرب، کتاب الاقالیم، اخبار بکر و تغلب و کتاب اسواق العرب...
از این جمله دو کتاب الاصنام و نسب الخیل چند بار به چاپ رسیده و نسخه خطی المثالب که در آن عیوب عرب بر شمرده شده در کتابخانه موزه بغداد و اخبار بکر و تغلب نیز در کتابخانه آل سیدعیسی عطار در بغداد موجود است.
مورخین و ادبای بعد از او پیوسته از کتاب‌های ابن کلبی نقل و در باره اخبار آنها تحسین یا نقد نوشته‌اند.

۲.۵.۲ - محمد بن عمر واقدی

دیگر از مورخین شیعی ایرانی‌تبار که پیش‌کسوت مورخان اسلام و جامع شتات تاریخ شیعه به شمار می‌آید، ابوعبدالله محمد بن عمر واقد سهمی بالولاء نام داشت. او در مدینه متولد شد. هارون الرشید (م ۱۹۳ ق) او را قاضی بغداد کرد و این سمت را تا سال ۲۰۷ ق که وفات کرد عهده دار بود. مرگ او هم در بغداد اتفاق افتاد.
واقدی در فنون مختلف تراجم و سیره و مغازی و تاریخ، کتاب‌های معتبر، تالیف کرده است.
از جمله آنها: المغازی النبویة، فتح افریقیة، فتح العجم، فتح مصر و اسکندریه از اسناد موثق تاریخی است که به چاپ رسیده است.
دیگر از تالیفات او تفسیر القرآن، اخبار مکه، الطبقات، فتوح العراق، سیرة ابی‌بکر و وفاته، تاریخ الفقهاء، الجمل، کتاب الصفین، مقتل الحسین و ضرب الدنانیر و الدراهم و غیره می‌باشد.
خطیب در تاریخ بغداد آورده است که واقدی هر واقعه تاریخی را که می‌نوشت قبلا محل آنرا معاینه می‌کرد.
گویند بعد از مرگش ششصد جعبه بزرگ کتاب‌هائی که تالیف کرده بود از خود باقی گذاشت.
او دو مملوک نویسنده داشت که شب و روز برای او کتابت می‌کردند.
بزرگ‌ترین راویان اخبار او کاتبش محمد بن سعد زهری (م ۲۳۰ ق) معروف به ابن سعد بود که کتاب الطبقات الکبیر را در تراجم رجال اسلام تالیف کرده و در هشت مجلد به سال ۱۳۲۱ ق در لیدن به چاپ رسیده است.


مشهور‌ترین مورخ شیعی قرن سوم احمد بن اعثم کوفی (م ح ۳۱۴ ق) مصنف دو کتاب الفتوح در تاریخ فتوحات اسلام تا عهد‌ هارون الرشید و تاریخ در شرح وقایع عصر مامون تا مقتدر عباسی است.
شخصیت‌های معروف اسلام و جنبش‌های انقلابی مسلمانان در قرن سوم و چهارم هجری عمدتا رنگ تشیع داشتند.
علمای کلام شیعه کوشش خود را نه در راه ابطال عقاید سنیان، بلکه برای اثبات اصل ولایت و جنبه الهی بودن امامت و اثبات مذهب اهل بیت به کار می‌بردند و در این راه از کتب و مقالات سایر مذاهب نیز آزادانه استفاده می‌کردند.
نخستین شکاف فکری و سیاسی بین تشیع و تسنن بعد از ظهور دعوت اسماعیلی در شمال افریقا به وسیله عبیدالله مهدی (م ۳۲۲ ق) و تاسیس خلافت فاطمی مصر به وسیله المعزالدین الله (م ۳۶۵ ق) پیدا شد.
با بنای شهر قاهره به امر المعز و ورود او به آن شهر (۳۶۲ ق) و بنای مسجد جامع و مدرسه دینی الازهر نخستین دانشگاه شیعی و نخستین دانشگاه اسلامی (۳۶۰ ق) رسمیت تشیع اعلام شد و نام خلفاء از خطبه جامع الازهر حذف گردید و به جای آن به نام علی (علیه‌السّلام) و اولاد او خطبه خوانده شد.
این افکار و شعارها در تدوین تاریخ اسلام و شرح احوال صحابه و درایه و ارزش‌یابی حدیث اثر گذاشت.
شاعرانی مانند ابوالقاسم محمد بن هانی اندلسی (م ۳۶۲ ق) و المؤید فی‌الدین هبةالله شیرازی (م ۴۷۰ ق) با قصاد فاخر خویش دنیای اسلام را متوجه قاهره کردند و تالیف کتاب‌هائی مانند: افتتاح الدعوة، المناقب و المثالب، مختصر الاثار فیما روی عن الائمة الاطهار، مناقب بنی‌هاشم و کتاب المجالس و المسامرات... که همه به وسیله ابن حیون نوشته شد، محور تاز‌ه‌ای برای تاریخ‌نویسی شیعه به وجود آورد.
اما شیعیان اثنا عشری با دعوت فاطمیان مخالفت کردند و آنان را ملحد شمردند.
علمای اثنا عشری مثل ابوجعفر علی بن الحسین معروف به صدوق و ابن بابویه قمی (م ۳۲۹ ق) مصنف کتاب عیون اخبار الرضا، امالی، اکمال الدین، معانی الاخبار، الرضا، کتاب التوحید و ده‌ها کتاب دیگر در حدیث و کلام و فقه، محمد بن عمر کشی (م ۳۴۰ ق) صاحب کتاب رجال و شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) از بنیانگذاران فقه و مؤلف احوال ائمه و فضائل عزاداری شهدای طف کتاب ارشاد و احمد بن علی نجاشی کوفی صاحب کتاب رجال و کتاب الکوفه و شیخ الطائفه ابوجعفر محمد (م ۴۶۰ ق) فرزند حسن معروف به شیخ طوسی مصنف کتاب الرجال و کتاب الغیبة و فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین و کتاب المفصح فی الامامة و مقتل الحسین و اخبار مختار و کتاب‌های دیگر در حدیث و تاریخ و فقه و کلام و رجال، نه تنها اصول عقاید و شعار‌های شیعه اثنا عشری را مشخص نمودند بلکه محور تاریخ‌نویسی شیعه را هم استوار کردند.


تاسیس دولت صفوی در قرن دهم هجری بزرگ‌ترین توفیق برای مذهب اثنا عشری بود. این دولت نیرومند بیش از دو قرن در ایران دوام یافت (تا ۱۱۳۵ ق) و مجال کافی پیدا کرد تا جامعه دوازده امامی را بر اساسی استوار بنا نهد.

۴.۱ - خصوصیات تاریخ‌نگاری دوره صفوی

در این دوره در فضائل و مناقب امامان و تاریخ زندگی و شهادتشان کتب بسیار تالیف گردید.
پیداست که چنین سیاستی با توجه به جنگ‌های طولانی ایران با عثمانی تاریخ را به طور کلی دگرگون می‌کند و تنها احادیث مخالف عامه مستند تاریخ به شمار می‌آید.
در عهد صفویان مذهب و رسوم تشیع از ایران به کشور‌های همسایه به خصوص هند و آسیای میانه و‌ اندونزی و عراق و سواحل خلیج فارس سرایت کرد و جوامع پیوسته شیعه از دکن تا فرات تقیه را کنار گذاشته شعار تشیع را آشکار کردند.
تعزیه‌داری و نوشتن کتب مقتل و نمایشنامه‌های غم‌انگیز همه جا مرسوم شد و خواندن کتاب فارسی روضة الشهداء در همه مجالس شیعه باب گردید.
سایر فرق شیعه مثل اسماعیلیه بهره و اسماعیلیه نزاری و خوجه‌ها در هند و نوربخشیه در اسکاردو و نواحی کشمیر و غلات علی‌اللهی و اهل حق در کردستان و عراق، و نیز صوفیان و سایر عقایدی که از مبادی شیعه نشات گرفته‌اند، همه آنها تاریخ تشیع و اسلام را بر طبق سنن و روایات خود تدوین نموده و از تاریخ برای ابطال دعاوی مخالفان و اثبات نظرات خویش استفاده کردند.
در تمامی فروع تاریخ، اعم از تاریخ عالم یا یکی از اقطار اسلامی و تاریخ ملل و نحل و طبقات فقهاء و مفسرین و محدثین و نحویین و فلاسفه و منجمین و اطباء و ادباء و شعراء و نسب‌شناسان و موسیقی‌دانان تالیفات بسیار از مورخان شیعی بر جای مانده است که برای اطلاع از تفصیل آنها باید به کتاب بیست و شش جلدی الذریعة الی تصانیف الشیعة و سایر معاجم و فهارس مراجعه نمود.


در این مقاله به ذکر اسامی و مؤلفات مشاهیر علمای تراجم احوال و نسب‌شناسان و مورخان بسنده شده است.

۵.۱ - مشاهیر علمای تراجم احوال

(در باره علمای رجال حدیث و کتب مربوط به آنها رجال).
عبیدالله بن ابی‌رافع، کاتب امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نخستین مؤلف رجال شیعه بود بعد از او گروه بسیاری از علمای شیعه در قرون متمادی به این کار دست زدند که معروف‌ترین آنان به شرح ذیل است:
۱) هشام کلبی مؤلف کتاب‌های: امهات النبی، امهات الخلفاء، کنی آباء رسول الله...،
۲) محمد بن عمر واقدی مؤلف طبقات الفقهاء،
۳) دعبل بن علی خزاعی، شاعر (م ۲۴۶ ق) مؤلف طبقات الشعراء،
۴) محمد بن جعفر بن بطه قمی (م ۲۴۶ ق) مؤلف فهرست اسماء من رآه من العلما ء،
۵) عبدالعزیز بن اسحاق زیدی (قرن چهارم) مؤلف طبقات الشیعة،
۶) ابومحمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی (م ۳۳۰ ق) مؤلف طبقات العرب و الشهداء،
۷) عباد بن یعقوب الرواجنی (م ۳۵۰ یا ۳۵۱ ق) مؤلف معرفة الصحابه و اخبار المهدی،
۸) ابوبکر بن الجعابی (م ۳۵۵ ق) مؤلف کتاب الشیعه، اخبار آل ابی طالب، طبقات اصحاب الحدیث،
۹) ابوالفرج اصفهانی (م ۳۵۶ ق) مؤلف الاغانی و مقاتل الطالبیین،
۱۰) ابوعبدالله محمد بن عمران مرزبانی (م ۳۵۸ ق) مؤلف معجم الشعراء،
۱۱) ندیم یا ابن الندیم محمد بن اسحاق (م ۳۸۵ ق) مؤلف الفهرست،
۱۲) صاحب بن عباد (م ۳۸۵ ق) مؤلف کتاب الوزراء، کتاب الزیدیه و غیره،
۱۳) شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) مؤلف کتاب الارشاد در احوال ائمه اثنا عشر،
۱۴) ابوالعباس سیرافی (قرن پنجم) مؤلف کتاب المصابیح و کتاب الزیادات،
۱۵) ابن شهر آشوب ساروی مازندرانی (م ۵۸۸ ق) مؤلف معالم العلماء،
۱۶) منتجب‌الدین علی بن عبدالله بن بابویه (م ۵۸۸ ق) مؤلف فهرست الاسماء،
۱۷) ابن ابار‌ اندلسی (م ۶۵۸ ق) مؤلف کتاب التکملة الکتاب الصلة تالیف ابن بشکوال،
۱۸) ابن طاووس عبدالکریم بن احمد (قرن هفتم) مؤلف الشمل المنظوم فی مصنفی العلوم،
۱۹) ابن ساعی علی بن انجب (م ۶۷۴ ق) صاحب اخبار المصنفین و تاریخ الشعراء،
۲۰) ابن الفوطی، کمال‌الدین عبدالرزاق (م ۷۲۳ ق) مؤلف مجمع الاداب،
۲۱) حسن بن علی حانینی (م ۱۰۳۵ ق) مؤلف نظم الجمان فی تاریخ الاکابر و الاعیان،
۲۲) محمد بن الحسن بن حر عاملی (م ۱۱۰۴ ق) مؤلف امل الامل فی علماء جبل عامل،
۲۳) سید علی‌خان شیرازی (م ۱۱۱۸ یا ۱۱۲۰ ق) مؤلف سلافة العصر و الدرجات الرفیعه فی علماء الشیعه،
۲۴) میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی (م ۱۱۲۰ ق) مؤلف ریاض العلماء،
۲۵) یوسف بن احمد بحرانی (م ۱۱۸۷ ق) مؤلف لؤلؤة البحرین،
۲۶) سیدمحمدحسن زنوزی (قرن سیزدهم) مؤلف رجال فارسی ریاض الجنه که در کتابخانه وزارت امور خارجه محفوظ است،
۲۷) شیخ عبدالنبی قزوینی (م ۱۲۵۳ ق) مؤلف تتمة امل الامل،
۲۸) سیدمحمدباقر خوانساری (م ۱۳۱۳ ق) مؤلف روضات الجنات،
۲۹) مؤلفان نامه دانشوران که به سال ۱۲۹۶ ق به چاپ رسید،
۳۰) محمدحسن‌خان اعتماد السلطنه وزیر معارف عهد قاجار مؤلف خیرات الحسان در شرح احوال زنان نامبردار،
۳۱) شیخ آقابزرگ تهرانی مؤلف الذریعة الی تصانیف الشیعه،
۳۲) شیخ عبدالعزیز جواهری نجفی مؤلف آثار الشیعة الامامیه در بیست مجلد،
۳۳) سیدمحسن امین عاملی مؤلف اعیان الشیعة و دانشمندان بی‌شمار دیگر شیعه، از گذشتگان و معاصرین که تالیفات مبسوطی در علم رجال به عربی و فارسی و ترکی وارد و... در شرح احوال و آثار علماء شیعه به رشته تحریر درآورده‌اند.
در ختام این فصل لازمست از کتاب بزرگ رجال و حدیث شیعه عبقات الانوار تالیف علامه حامد حسین لکنهوئی (م ۱۳۰۶ ق) در دوازده مجلد به فارسی و کتاب الغدیر در یازده مجلد تالیف علامه عبدالحسین امینی (م ۱۳۹۰ ق) یاد شود که هر دو از پایگاه‌های اساسی تشیع می‌باشند.

۵.۲ - مشاهیر نسب‌شناسی

در بین علمای قدیم شیعه سه تن بودند که هر یک در یکی از شعب تاریخ تخصص داشتند، ابومخنف در تاریخ عراق و اخبار و فتوح آن، واقدی در سیره و مغازی و اخبار و فتوح حجاز، و محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ ق) و پسرش هشام در علم انساب.
قبایل عرب از دیرباز به انساب و نام پدران خود اهمیت بسیار داده و می‌دهند و هر قبیله به نام جد اعلی و هر پسر به نام پدر نامیده می‌شود.
اینکه خواندن اشخاص با کنیه نزد عرب‌ها تا امروز نشان تکریم و احترام است مبتنی بر همین سابقه می‌باشد. مخصوصا بنی‌هاشم که تعدادشان در سراسر عالم، از صد میلیون متجاوز است، به حفظ نام نیاکان و ضبط شجره نسب تا‌ هاشم بن عبد مناف جد رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اهمیت بسیار می‌دهند و در مساله خمس و فضائل سادات و امامت نماز از آن بهره بسیار می‌برند.
نخستین نسابه اسلام، که در مسجد مدینه می‌نشست و مردم در باره انساب خود از او پرسش می‌کردند عقیل بن ابی‌طالب (م ح ۶۰ ق)، برادر امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بود.
بعد از او این اشخاص در نسب‌شناسی نامبردار بودند:
۱) کمیت بن زید اسدی شاعر (م ۱۲۶ ق)،
۲) محمد بن سائب کلبی که در علم انساب او را پیش‌کسوت و مقدم شمرده‌اند،
۳) ابومخنف لوط به یحیی،
۴) ابن کلبی هشام بن محمد بن سائب مؤلف الجمهرة فی النسب، الموجز فی النسب، المنزول فی النسب، الفرید فی الانساب الملوکی، که برای برامکه تالیف کرد و جمهرة الجمهرة،
۵) احمد بن محمد بن خالد برقی (م ۲۷۶ ق) مؤلف کتاب انساب الامم،
۶) یحیی بن الحسن بن جعفر علوی (م ۲۷۷ ق) معروف به نسابه،
۷) محمد بن یزید مبرد نحوی (م ۲۸۵ ق) مؤلف کتاب نسب عدنان و قحطان،
۸) سیدکاظم عمیدی نجفی نسابه (قرن سوم)،
۹) حسین بن احمد بن عمر علوی نسابه (قرن چهارم)
۱۰) سیدنجم‌الدین ابوالحسن بن علی علوی معاصر سید رضی و سید مرتضی،
۱۱) محمد بن احمد ابیوردی اموی (م ۵۰۷ ق) نسابه و مؤلف علم انساب،
۱۲) شریف ابوعلی عمر بن حسین صوفی قرن ششم،
۱۳) احمد بن علی علوی نسابه (م ۵۳۹ ق)،
۱۴) یحیی بن الحسین بن اسماعیل حسنی نسابه و حافظ (قرن ششم) مؤلف کتاب انساب آل ابی‌طالب،
۱۵) احمد بن محمد بن علی علوی نسابه قرن هفتم،
۱۶) احمد بن محمد بن علی بن محمد دیباج بخاری نسابه، که ممکن است همان احمد شماره ۱۵ باشد،
۱۷) جلال‌الدین ابوالقاسم علی بن عبدالحمید نسابه (قرن هفتم) استاد جمال‌الدین احمد صاحب عمدة الطالب،
۱۸) احمد بن محمد بن المهنا الحسینی (اواخر قرن هفتم) مؤلف التذکرة للانساب المطهرة، المشجر فی انساب آل ابی‌طالب،
۱۹) جلال‌الدین ابوعلی عبدالحمید حسینی (قرن هشتم)،
۲۰) علم‌الدین المرتضی بن جلال‌الدین پسر جلال‌الدین عبدالحمید نسابه (قرن هشتم)،
۲۱) شریف ابوعبدالله تاج‌الدین محمد بن قاسم حسنی (م ۷۷۹ ق) دیباجی حلی معروف به ابن معیه،
۲۲) جمال‌الدین احمد بن علی بن الحسین حسنی (م ۸۲۸ ق) مؤلف عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب،
۲۳) سیدتقی‌الدین محمد شیرازی حسنی نسابه (م ۱۰۱۹ ق)،
۲۴) سیدمهدی غریفی نسابه (م ۱۳۴۳ ق)،
۲۵) سیدشهاب‌الدین نجفی مرعشی (م ۱۴۱۱ ق/ ۱۳۶۹ ش) از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در زمان خود، گروه بسیار دیگری از نسابه‌های شیعه نامشان در کتب تاریخ و حدیث و لغت و انساب مذکور است لیکن تفصیلی از ترجمه آنان در دست نیست مانند: سهل بن عبدالله نسابه ابونصر بخاری و شریف ابن طباطبا نسابه اصفهانی و سیدابوالمعالی اسماعیل بن الحسن حسنی مؤلف کتاب انساب الطالبیه و سیدابوجعفر محمد بن هارون موسی نیشابوری که او را نسابة الشرق و الغرب خوانده‌اند و شریف عزالدین ابوالقاسم احمد بن محمد علوی حسینی حلبی نقیب حلب و غیرهم.
تقریبا همه نسابه‌ها و مؤلفان انساب شیعه به طوری که ملاحظه شد سادات علوی بوده‌اند و جالب آنکه نه تنها در ایران بلکه در سراسر کشور‌های اسلامی،‌ خاندان‌های محتشم سادات، شجره نسب خود را که آیت افتخار ایشانست تا امروز محفوظ می‌دارند و بعضی هم این شجره‌ها را به چاپ رسانده‌اند.


تاریخ‌نویسی شیعه نیز به وسیله اصبغ بن نباته، یار نزدیک امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) آغاز شد او نخستین مورخی است که مقتل حسین (علیه‌السّلام) یعنی شرح شهادت آن حضرت و یارانش را به تفصیل روایت کرده است.
اسامی و تالیفات مشاهیر مورخان شیعی به شرح ذیل است:
۱) ابان بن عثمان تابعی، ابوعبدالله الاحمر (م ۱۴۰ ق) استاد ابوعبیده معمر بن المثنی و مؤلف تاریخ اسلام شامل فصول: المبدء و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفه والرده،
۲) محمد بن سائب کلبی نسابه که از علماء کوفه و در عهد خود از همه کس به ایام و اخبار عرب داناتر بود،
۳) ابومخنف لوط بن یحیی، مؤلف فتوح و مغازی و سایر کتاب‌هائی که نام آنها گذشت،
۴) نصر بن مزاحم منقری که قبلا در باره او سخن رفت،
۵) محمد بن اسحاق مطلبی، صاحب کتاب السیرة النبویة و کتاب الخلفاء که در عهد خود سرآمد مورخان و محدثان بود،
۶) هشام بن محمد کلبی معروف به ابن کلبی (م ۲۰۶ ق) که قبلا از او سخن رفت، وی مؤلف: الاحلاف، المآثر و البیوتات و المنافرات و المؤودات، اخبار الاوائل، فیما یقارب الاسلام من امرالجاهلیه، اخبار الاسلام، اخبار البلدان، الشعر و ایام العرب، الاخبار و الاسمار،
۷) محمد بن عمر واقدی مؤلف التاریخ الکبیر، المغازی، المبعث، اخبار مکه، فتوح الشام، فتوح العراق، الجمل، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، السیره و تواریخ دیگر،
۸) احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی معروف به ابن واضح مؤلف تاریخ یعقوبی که چند بار به چاپ رسیده و به فارسی هم ترجمه شده است،
۹) احمد بن محمد بن خالد برقی (م ۲۷۴ ق) مؤلف: اخبار الامم، انساب الامم و المغازی،
۱۰) ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی (م ۲۸۳ ق) مؤلف المغازی، السقیفه، الجمل، صفین، الحکمین، النهر، الغارات، المقاتل،
۱۱) ابوعبدالله محمد بن زکریا بن دینار غلابی بالولاء (م ۲۹۸ ق) راوی و مؤلف کتاب تاریخ،
۱۲) محمد بن مسعود عیاشی (قرن سوم) مؤلف سیره ابوبکر و عمر و عثمان و معاویه،
۱۳) ابومحمد احمد بن اعثم کوفی (م ح ۳۱۴ ق) مؤلف کتاب الفتوح و کتاب التاریخ،
۱۴) محمد بن مزید بن محمود بوشنجی (م ۳۲۵ ق) مؤلف: الهرج و المرج فی اخبار المستعین و المعتز، و کتاب عقلاء المجانین،
۱۵) ابواحمد جلودی بصری (م ب ۳۳۰ ق) مؤلف کتب بسیار در سیر و تاریخ که تفصیل آنها در الفهرست ابن الندیم مسوطر است،
۱۶) ابوبکر صولی، مؤلف کتب بسیار در تاریخ که تفصیل آنها در الفهرست ابن الندیم مسطور است،
۱۷) اسکافی محمد بن همام کاتب (م ۳۳۶ ق) مؤلف تاریخ الائمة،
۱۸) ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی (م ۳۴۶ ق) مورخ بزرگ شیعی مؤلف: مروج الذهب، اخبار الزمان و من اباده الحدثان، تاریخ عمومی در حدود سی جلد، التنبیه و الاشراف، اخبار الخوارج، ذخائرالعلوم و ماکان فی سالف الدهور، الرسائل، الاستدراکات بما مر فی سالف الاعصار، اخبار الامم من العرب و العجم، خزائن الملوک و سر العالمین، المقالات فی اصول الدیانات، البیان ما فی اسماء الائمه، المسائل و العلل فی المذاهب و الملل، الابانة عن اصول الدیانه، سر الحیاة، الاستبصار فی الامامة و السیاحة المدینه. آثار مسعودی مانند تاریخ طبری در شرق و غرب مشهور بوده و از اینرو اروپائیان او را هرودوت شرق لقب داده‌اند،
۱۹) ابوبکر جعابی (م ۳۵۵ ق) مؤلف اخبار آل ابی‌طالب، اخبار بغداد، اخبار علی بن الحسین (علیه‌السّلام)،
۲۰) ابوالفرج اصفهانی که کتاب الاغانی او سند بزرگ تاریخ و حدیث و اخبار موسیقی اسلام است،
۲۱) حسن بن محمد بن حسن قمی (اواخر قرن چهارم) مؤلف تاریخ قم. این کتاب را حسن بن علی بن عبدالملک قمی به فارسی ترجمه کرده است (۸۶۵ ق)،
۲۲) صاحب اسماعیل بن عباد (م ۳۸۵ ق) مؤلف کتاب الاعیاد، الوزراء، الخلائف، اخبار ابی العیناء، تاریخ الملک و اختلاف الدول،
۲۳) شیخ صدوق مؤلف کتاب التاریخ،
۲۴) شمشاطی، ابوالحسن علی بن محمد العدوی (قرن چهارم) که تاریخ طبری را مختصر کرده و تاریخ جهان را از زمان اتمام تاریخ طبری تا زمان خود بر آن افزوده است،
۲۵) ابونصر عتبی محمد بن عبدالجبار (م ۴۲۷ ق) رازی خراسانی قائم مقام شمس‌المعالی قابوس در خراسان مؤلف تاریخ یمینی یا تاریخ عتبی که به نام سلطان محمود غزنوی نوشته و منینی در دو مجلد آن را شرح کرده است ابوشرف ناصح بن ظفر جرفادقانی در اوائل قرن هفتم آن را به نثر مصنوع فارسی بر گردانده است،
۲۶) حاکم نیشابوری محمد بن عبدالله (م ۴۰۵ ق) مؤلف تاریخ نیشابور و تذکرة الحفاظ،
۲۷) ابوسعید منصور بن الحسین آبی (منسوب به آوره، آبه) (م ۴۲۲ ق) مؤلف نثر الدرر و تاریخ ری و کتاب التاریخ، که به قول ثعالبی در تتمة الیتیمه پیش ازو کتابی به این جامعیت در تاریخ تالیف نشده است،
۲۸) ابوالحسن علی بن زید بیهقی (م ۵۶۵ ق) مؤلف تاریخ بیهق،
۲۹) راوندی، سعید بن هبةالله (م ۵۷۳ ق) مؤلف الخرایج و الجرایح در معجزات نبوی، کرامات الائمة الاثنی عشر...،
۳۰) ابن ابار‌ اندلسی محمد بن عبدالله مؤلف درر السمط فی خبر السبط،
۳۱) ابن سباعی صاحب تاریخ ابن سباعی (م ۶۷۴ ق) که بیش از سی جلد است،
۳۲) ابن طقطقی، صفی‌الدین محمد بن علی بن طباطبا (م ۷۰۹ ق) مؤلف منیة الفضلاء فی تواریخ الخلفاء والوزراء معروف به الفخری که به نام فخرالدین عیسی حکمران موصل تالیف کرده و مکررا در مصر و آلمان و فرانسه به چاپ رسیده و به زبان فارسی هم ترجمه شده است،
۳۳) ابن فوطی، کمال‌الدین عبدالرزاق (م ۷۲۳ ق) مؤلف الحوادث الجامعه فی تاریخ الماة السابعه،
۳۴) ابوعبدالله ابن نجار بغدادی محمد بن محمود بن حسن (م ۶۴۳ ق) مؤلف: ذیل تاریخ بغداد، تاریخ المدینه، نزهة الوری فی اخبار امالقری، جنة الناظرین فی معرفة التابعین،
۳۵) اسکندر بیک منشی مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی که آن را در شرح حال و سلطنت شاه عباس صفوی و جلوس شاه صفی نوشته است (م ۱۰۳۸ ق)، احمد بن حسن بن علی بن حر عاملی (قرن یازدهم) مؤلف الدرر المسلوک فی اخبار الانبیاء و الاوصیاء و الخلفاء و الملوک،
۳۷) محمد بن مجیر عنقانی (م ب ۱۱۵۳ ق) مؤلف تاریخ جبل عامل،
۳۸) میرزا محمدتقی بن ملا محمدعلی کاشی ملقب به لسان الملک و متخلص به سپهر (م ۱۲۹۷ ق) مؤلف کتاب بزرگ ناسخ التواریخ، معروف‌ترین تاریخ عمومی متکی به احادیث شیعه که به فارسی نوشته شده و تاریخ عالم را در مجلدات بسیار از هبوط آدم تا عصر ناصرالدین شاه قاجار به رشته تحریر درآورده است.
گرچه بعد از مرگ سپهر پسرش عباس قلی‌خان کارش را ادامه داد مع ذلک این تاریخ بزرگ ناتمام ماند...


در دو قرن اخیر که صنعت چاپ رواج پیدا کرده و انقلابات سیاسی موجب ظهور رژیم‌ها و دولت‌های گوناگون در جهان اسلام شده است، شیعیان در ایران و کشور‌های آسیایی و افریقایی آنقدر کتاب و رساله و مقاله و زندگی‌نامه و داستان مذهبی و تاریخی و نسخه تعزیه و نمایشنامه و فیلم‌نامه تاریخی به زبان‌های مختلف انتشار داده‌اند که فهرست اسامی مؤلفان و مترجمان و سبک و هدف آنها خود کتابی بزرگ را فرا می‌گیرد.


کتاب الرجال، نجاشی، مقدمه تاریخ العبر، ابن خلدون، ۱۳۶۶، ق، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط والاثار، تقیالدین مقریزی، بولاق، ۱۲۷۰ ق، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳ ق، عبیدالله المهدی، حسن ابراهیم و احمد شرف طه، مصر ۱۳۶۶ ق، المعزلدین الله، حسن ابراهیم و طه احمد شرف، مصر ۱۳۶۷ ق، تاریخ تفکر اسلامی در هند، عزیز احمد، ترجمه لطفی و یا حقی، تهران ۱۳۶۷ ش، بهجة الامال فی شرح زبدة المقال، حاج ملا علی علیاری، ج۱، تهران ۱۳۵۴ ش، الذریعة الی تصانیف الشیعة ذیل نام کتابها به خصوص ج۳.


پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «تاریخ‌نگاری شیعیان»، تاریخ بازیابی ۹۶/۰۷/۲۲.    



جعبه ابزار