بیان التنزیل (نسفی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«بیان التنزیل»، به
زبان فارسی ، یکی از آثار مهم عزیز الدین نسفی، در
عرفان عملی و عرفان نظری است
کتاب، شامل یک مقدمه و ده اصل است و هر اصل، خود، مشتمل بر چندین فصل می‌باشد.
مقدمه: مؤلف، تصریح می‌کند که چون دوستان از من خواستند تا کتابی تالیف نمایم که بزرگ تر از کتاب «تنزیل» و کوچک تر از کتاب «
کشف الحقایق » باشد، لذا خواسته ی آنها را اجابت نموده و کتابی را به نام «بیان التنزیل» در ده اصل به رشته ی تحریر درآوردم.
اصل اول: این اصل، در معرفت
خداوند سبحان است. از خاص الخاص اهل
شریعت سؤال کردند که خدا چیست؟ فرمودند که نور منبسط است و از اهل
وحدت پرسیدند که خدا چیست؟ فرمودند: الموجود هو الله.
ذات خدا، حقیقی و ذات دیگران، مجازی است، چون ذات دیگران از ذات وی است. وجود مجازی از وجود حقیقی، نه به طریق ایجاب بی اراده است، بلکه به طریق ایجاد با
اراده است.
چون دل سالک به ریاضات و مجاهدات پاک و صافی و مصقل و منور شود، مرآت نور خدا می‌گردد و عکس نور خدا در این مرآت ظاهر می‌شود و چون دل سالک مرآت نور خدا گشت و عکس نور خدا در مرآت دل سالک ظاهر شد، در این صورت سالک به کمال خود می‌رسد و انسان کامل می‌گردد، پس سالک تا اکنون که به خود می‌شنید و به خود می‌دید و به خود می‌گرفت و به خود می‌داد، اکنون به نور خدا می‌شنود و به نور خدا می‌بیند و به نور خدا می‌گوید و به نور خدا می‌دهد و به نور خدا می‌گیرد.
هم چنان که
انسان مجموعه‌ای است از ظاهر و باطن؛ ظاهر انسان، جسم انسان است و باطن انسان،
روح انسان است، هم چنین عالم مجموعه‌ای است از ظاهر و باطن؛ ظاهر عالم، جسم عالم است و باطن عالم، روح عالم است و روح عالم، خدای عالم است.
توحید عملی آن است که انسان، به عمل، چیزهای بسیار را یکی کند، همچون مطعومات و مشروبات و
توحید علمی آن است که به علم، چیزهای بسیار را یکی داند.
عالم اجمال، عبارت از عالم جبروت و عالم
عشق ، عبارت از عالم کبریاست و عالم تفصیل، عبارت از عالم عظمت و عالم اسماء، عبارت از عالم
عزت است. صفت خدای سبحان، در مرتبه ی ذات و فعل خدا، در مرتبه ی نفس و اسم خدا، در مرتبه ی وجه است.
اصل دوم: این اصل، در معرفت عالم است. اهل شریعت می‌گویند که عالم، اسمی است برای ماسوای حق و اهل
حکمت می‌گویند که عالم، اسمی است برای هر مجموع متجانس و اهل وحدت می‌گویند که عالم، اسمی است برای هر مرتبه‌ای از مراتب حق.
خاص اهل حکمت می‌گویند که از ذات خدای تعالی یک جوهر بیشتر صادر نمی‌شود و نام آن جوهر
عقل است و این عقل است که مبدا عالم امر است.
اهل وحدت می‌گویند که ملک عبارت از سبب است و اسباب، از عالم اجسام و جسمانی باشند و از عالم ارواح و روحانی هم باشند.
جسم هر کسی دنیای وی است و روح هر کسی آخرت وی.
ورای حس و عقل، طور دیگری هست به نام عشق. در طور عشق، معارفی برای
انسان معلوم می‌شود که در طور حس و عقل معلوم نمی‌شود. جمله ی ذرات عالم، مست عشقند. عشق است که جان عالم است و عشق است که جنباننده عالم است. اهل
تصوف ، محبت مفرط را عشق می‌نامند.
اصل سوم: این اصل، در معرفت انسان است. هر آدمی
روح نباتی دارد که محل آن جگر است و در پهلوی راست است و روح حیوانی دارد که محل آن دل است که در پهلوی چپ است و روح انسانی دارد که محل آن تمامی قالب است و این روح است که از عالم امر است و پیش از قالب آفریده شده است.
کمال انسان به چهار چیز است: «عقل و
علم و عمل و
اخلاص » و فضل آدمیان بر یک دیگر به یکی از این چهار چیز است. به نظر اهل حکمت، نفس انسانی پیش از قالب انسان، بالفعل موجود نبود، بلکه با قالب انسان بالفعل موجود شد. چون قالب تمام شد و تمام تسویه یافت، نفس انسان پیدا آمد و این نفس انسانی در قالب انسان نیست، اما تعلقی به قالب دارد؛ آن هم تعلق تدبیری.
در معده انسان، چهار قوه وجود دارد: «جاذبه و ماسکه و هاضمه و دافعه» و صاحب
شریعت ، این چهار قوه را چهار ملک می‌گوید.
روح نفسانی که در دماغ است، بر دو قسم مدرکه و محرکه است و محرکه، خود، بر دو قسم باعثه و فاعله است.
اصل چهارم: این اصل، در معرفت نبی و ولی است. در لغت، «ولی» به معنای نزدیک و «نبی» به معنای آگاه کننده است. اهل شریعت می‌گویند که «ولی» آن است که خدای متعال یکی را از بندگان خود به دوستی خود برگزید و مقرب حضرت خود گردانید و به الهام خود او را مخصوص گردانید تا هستی خدا و یگانگی خدا او را
یقین شود و «نبی» آن است که خدای تعالی یکی را از بندگان خود به دوستی خود برگزیند و مقرب حضرت خود گرداند و به الهام خود او را مخصوص گرداندتا هستی خدا و یگانگی خدا او را یقین شود، آن گاه به وحی خود او را مخصوص گرداند و به خلق فرستد تا خلق را از
خدا خبر کند...
به نظر خواص اهل وحدت، «نبی» آن است که به خواص اشیاء رسیده باشد و بر خواص اشیاء اطلاع تمام داشته باشد، اما «ولی» آن است که به حقایق اشیاء رسیده باشد. کسی که هم به خواص اشیاء رسیده و هم به حقایق اشیاء تمام اطلاع یافته باشد، انسان کامل است و انسان کامل، بر دو قسم است: یک قسم را بالغ و یک قسم را حر می‌گویند. میان بالغ و حر در
علم تفاوت نیست؛ در قطع پیوند تفاوت است؛ بالغ، خلق را دعوت کند و خواهد که مردم تابع و منقاد وی باشند، اما حر، دعوت خلق نکند و فعل او جز نظاره کردن نباشد و صفت او جز رضا و تسلیم نباشد.
اصل پنجم: این اصل، در معرفت
معجزه و کرامت است. اهل شریعت، معجزه و
کرامت را از افعال خدا و خارق عادت مستمر معرفی می‌کنند که بر دست نبی و ولی ظاهر می‌گردد. مؤلف، ماهیت و شباهت و تفاوت‌های معجزه و کرامت را توضیح داده و به بیان نظر حکماء در این باره می‌پردازد. به اعتقاد اهل حکمت، اراده نفس، سبب بروز و ظهور حوادث در قالب و جسم می‌گردد، ولی اهل وحدت در تفسیر معجزه و کرامت به خاصیت توجه می‌نمایند و اشاره می‌کنند که برخی از انسان‌ها خاصیتی دارند که دیگران فاقد آن هستند. همه موجودات، از جمله انسان، دارای خاصیتند و خاصیت، اثر
زمان و
مکان است و نمی‌توان آن را با کسب به دست آورد.
معجزه و کرامت، کاری خارق عادت به شمار می‌آید و خارق عادت، در انسان خاصیت است و معجزه
انبیاء و کرامات
اولیاء از خاصیت انسان محسوب می‌گردد، البته خاصیت، در مشرب اهل وحدت، کمال نیست و از فضایل به شمار می‌آید و البته این فضل، زمانی محمود است که در انسان دانا قرار داشته باشد.
سایر اصول این کتاب، به ترتیب در باره معرفت
وحی و الهام، معرفت کلام الله و کتاب الله، معرفت شب قدر و
روز قیامت ، معرفت موت و حیات و معرفت معاد است.
از ویژگی‌های مهم این کتاب، آن است که اولا، بخش عمده‌ای از مطالب «کشف الحقایق» را که امروزه در دست نیست، در خود جمع کرده است و ثانیا، چون در سال‌های آخر عمر نویسنده، به نگارش درآمده است، لذا از اهمیت خاصی برخوردار است و مطالب آن، از دیدگاه اهل شریعت، اهل حکمت و اهل وحدت بیان می‌شود.
کتاب، توسط سید علی اصغر میرباقری فرد، تصحیح و تحقیق شده است. وی، در پیش گفتار خویش، از زندگی و شخصیت مؤلف و
جهان بینی وی و سبک کتاب و نسخه‌های آن سخن گفته است و در پاورقی‌ها، موارد اختلاف نسخ را بیان نموده است.
مقاله‌ای با عنوان «نسفی و بیان التنزیل» که نوشته هرمان لندلت و ترجمه محمد رضا جوزی است، در آغاز کتاب درج گردیده است.
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و «فهرست
آیات و
احادیث و اقوال عرفا و عبارت‌های عربی»، «فهرست اعلام عام»، «فهرست اصطلاحات و تعبیرات»، «فهرست لغات، ترکیبات و کنایات» و «فهرست منابع و مآخذ» در پایان آن ذکر شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
