• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بهاءالدوله بن شاه‌قاسم رازی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بهاءالدوله رازی، پزشک و عارف ایرانی در قرن نهم و دهم هجری است.




وی نواده سیدمحمد نوربخش (۷۹۵ـ ۸۶۹) بنیانگذار طریقه نوربخشیه بود.
[۱] حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۲، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.
[۲] محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۳۱۹، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.

برخی منابع، نام او را محمدحسین نوربخشی، فرزند قوام الدین، نوشته‌اند،
[۳] سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
لقب او را نیز بهاءالدین
[۴] سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۷۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
و بهاءالدوله
[۶] سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۴۰۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
ثبت کرده‌اند و عنوان کامل او در پایان نسخه خطی خلاصة التجارب،
[۷] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۴۳ ر، ش ۱۴۰۰.
بهاءالدوله پسر شاه قاسم پسر شمس الدین محمد نوربخشی آمده است.

۱.۱ - مرشد طریقت و پزشک


شاه قاسم پدر بهاءالدوله علاوه بر مرشدی طریقت خویش در پزشکی نیز تسلط داشت، چنانکه بهاءالدوله در خلاصة التجارب
[۸] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۲۰۲، ش ۱۴۰۰.
از وی با عنوان «حضرت» یاد کرده و درمان‌هایش را متذکر شده است. وی در ۹۲۷ درگذشت.
[۹] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.

شمس الدین، برادر بهاءالدوله، نیز گاهی به پزشکی می‌پرداخت.
[۱۰] سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.




از تاریخ تولد بهاءالدوله اطلاع دقیقی در دست نیست.
اگر چه با استناد به سال تألیف مهمترین اثر او، خلاصة التجارب، می توان او را متولد حوالی ۸۶۰ دانست، و همان گونه که از نسبت او پیداست موطنش ری بوده و پدرش نیز در همان‌جا به دنیا آمده است.
[۱۱] سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.




از مطالب خواندمیر
[۱۲] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
سفرهایی را که بهاءالدوله در طول زندگیش انجام داده می‌توان مشخص کرد، خود او نیز در جا‌های مختلف خلاصة التجارب از کاشان ، نطنز، اصفهان ، هرات و استرآباد یاد می‌کند.



از معلمان و استادان بهاءالدوله اطلاعی نداریم، جز این‌که او به بعضی کار‌های درمانی پدرش
[۱۳] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، باب دوم، ش ۱۴۰۰.
اشاره می‌کند.



بهاءالدوله رازی، روش نیا و پدر خویش را در تصوف دنبال کرد و از مشایخ طریقه نوربخشیه بود.
به نوشته خواندمیر
[۱۴] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
وی در اواخر زندگی سلطان حسین بایقرا (حک: ۸۴۲ ـ ۹۱۱) به هرات رفت و در خانقاه خواجه افضل الدین کرمانی اقامت گزید و مورد توجه بایقرا بود.



پس از مرگ بایقرا بهاءالدوله به ری بازگشت و سپس به آذربایجان رفت و به شاه اسماعیل صفوی پیوست و پس از دو سه سال اقامت در آنجا «حَسب اقتضاء قضا مؤاخذه شده، درگذشت».
[۱۵] امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۳، ص۴۳، چاپ جواد فاضل، تهران، ۱۱۱۱.

این تعبیر ممکن است اشاره به کشته شدن او باشد.
درگذشت بهاءالدوله، با توجه به سال فوت سلطان حسین بایقرا، در حدود سال ۹۱۵ اتفاق افتاده است و نوشته الگود
[۱۶] سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
و نصر
[۱۷] حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۲۰۵، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
که سال ۹۱۳ را زمان مرگ او می‌دانند، صحیح به نظر نمی‌رسد؛ سال ۹۲۶
[۱۸] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
نیز درست نیست.




۷.۱ - خلاصة التجارب


مهمترین کتاب بهاءالدوله رازی خلاصة التجارب به فارسی و در پزشکی است که وی آن را در ۹۰۷ در قریه طرشت ری
[۱۹] کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ ش.
نوشت.
[۲۰] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱ـ۲، ش ۱۴۰۰.


۷.۱.۱ - انگیزه تالیف


بهاءالدوله در دیباچه این کتاب
[۲۱] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
انگیزه نگارش آن را پیروی از سفارش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در نشر دانش و خدمت به خلق دانسته است (من کَتَم علماً نافعاً اَلْجَمَهُ الله تعالی یوم القیامه بِلِجامٍ مِنَ النارِ).

۷.۱.۲ - مطالب کتاب


این کتاب حاوی حدود ۰۰۰، ۳۵۰ کلمه و در ۲۸ باب نوشته شده و نویسنده در بسیاری از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و دیگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون بقراط ، جالینوس ، ثابت بن قرّه، رازی ، ابن سینا ، سیداسماعیل جرجانی، و نیز پزشکان ماهر هم عصر خویش ـ مثلاً پزشکی به نام امیره در قزوین
[۲۲] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۲۴۴، ش ۱۴۰۰.
و یک چشم پزشک اهل ری
[۲۳] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۶۷، ش ۱۴۰۰.
ـ نام برده است.
از معالجات یک پزشک هندی نیز یاد کرده که گواه تأثیر پزشکی هندی در آثار اوست.
[۲۴] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۰۲، ش ۱۴۰۰.


۷.۱.۳ - موضوعات ابواب


موضوع باب‌های این کتاب به ترتیب چنین است: اطلاعاتی کلی درباره تندرستی (حفظ الصحة) و رفع بیماری‌ها؛ بیان چگونگی تندرستی و تندرستی کودکان و پیران؛ بیان تدبیر تندرستی و آنچه که بدن به آن نیاز دارد تا فرد تندرست بماند؛ اقسام بیماری‌ها، انواع تب‌ها و معالجه آنها؛ بیماری‌های حصبه، آبله، جذام و سرماخوردگی و غیره؛ سموم و کوفتگی؛ امراض دِماغی؛ حالت‌های چشم و بیماری‌های آن؛ گوش و ترکیب قوه شنوایی و مرض‌های آن؛ بینی؛ دهان؛ حلق؛ دل ( قلب )؛ مری؛ معده؛ جگر و مراره؛ سپرز؛ روده‌ها؛ مقعد؛ گُرده؛ مثانه؛ آلات تناسل؛ احوال توالد و تناسل و پستان؛ پشت و مفصل و پای‌ها، و بیماری‌های هریک از آنها؛ سموم و ادویه زیان آور؛ حیوانات سمی؛ نیز بخشی درباره قرابادین (دارو‌های ترکیبی)؛ و در نهایت بخشی درباره اصطلاحات داروسازی و اوزان ویژه آن.
در هر مورد از این باب‌ها، نویسنده وظایف الاعضای دستگاه‌های بدن، سبب بیماری‌ها، نشانه‌ها و درمان‌های آن‌ها و خصوصاً تجربه‌های شخصی خود را آورده است.
خلاصة التجارب از جنبه تجربیات و مشاهدات پزشکی بسیار باارزش و قابل مقایسه با تجربیات پزشکی محمد بن زکریای رازی است.
[۲۵] حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۶، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.


۷.۱.۴ - تجربیات شخصی


بهاءالدوله علاوه بر تجربیات شخصی در درمان‌ها، ابداعاتی در داروسازی نیز داشته و گاهی بعد از توضیح یک داروی ترکیبی، یادآوری کرده است که «این ترکیب از مخترعات مصنف است».
[۲۶] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۳۵، گ ۳۳۵، ش ۱۴۰۰.
[۲۷] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۳۷ـ۳۴۰، گ ۳۳۷ـ۳۴۰، ش ۱۴۰۰.

خلاصة التجارب اگرچه از نظر گستردگی مباحث و شیوایی بیان به ذخیره خوارزمشاهی نمی‌رسد، از نظر اتکا بر تجربیات شخصی و نوآوری از آن برتر است.

۷.۱.۵ - منبع و متن درسی


این کتاب از مآخذ مهم طب در دوره صفویه و از بهترین متون درسی پزشکی کهن جهان است.
[۲۸] صدوازده، سیریل لوید الگود، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۷ ش.


۷.۱.۶ - اشاره به طب اسلامی


در خلاصة التجارب موارد بسیاری از نخستین اشاره‌های طب اسلامی به بعضی بیماری‌ها وجود دارد.
[۲۹] حسن تاجبخش، «بهاءالدوله رازی: آخرین پزشک بزرگ ایران»، ج۱، ص۴۷ـ۵۶، نامه فرهنگستان علوم، سال ۳، ش ۴، تابستان ۱۲۲۲ ش.


۷.۱.۷ - شیوه دقیق ثبت و تشریح


روش بهاءالدوله رازی یعنی توجه به علائم و عوارض بیماری‌ها و شرح و ثبت دقیق آن‌ها کتاب او را در زمره مهمترین کتب پزشکی قرار داده است.
[۳۰] حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۴، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.

از جمله این موارد می‌توان به توجه او در ثبت همه گیری سیاه سرفه در هرات و نیز در ری در سال ۹۰۶ اشاره نمود که به دقت به تشریح این بیماری پرداخته است.
[۳۱] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۰۲، ش ۱۴۰۰.


۷.۱.۸ - توجه به ایمنی پذیری


همچنین نوشته‌های او درباره این‌که افرادی که آبله می‌گیرند بندرت ممکن است از نو آبله بردارند،
[۳۲] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۰۸، ش ۱۴۰۰.
حاکی از نظر او درباره ایمنی بدن است.
بهاءالدوله همچنین به موضوع حساسیت‌های فصلی (آلرژی) اشاره نموده و نمونه‌ای از درمان این بیماری را نیز گزارش کرده است.
[۳۳] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۸، ش ۱۴۰۰.
[۳۴] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۶۸، ش ۱۴۰۰.
[۳۵] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۸۶ـ۱۸۷، ش ۱۴۰۰.
[۳۶] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۹۹، ش ۱۴۰۰.

با استناد به این نوشته‌ها باید او را از پیشگامان دانش ایمنی شناسی محسوب داشت.

۷.۱.۹ - امراض مشترک و مهم


او همچنین درباره بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان ، از جمله‌ هاری
[۳۷] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۴۰۰.
نوشته‌ها و گزارش‌های دقیقی دارد.
نوشته‌های او درباره بیماری سفلیس که در نوشته‌های خود، همانند سایر پزشکان اسلامی، از آن با نام آتشک یاد کرده
[۳۸] بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۱۱ـ۱۱۶، ش ۱۴۰۰.
منبع اصلی رساله حکیم عمادالدین شیرازی درباره آتشک بوده که آن را در ۹۷۷ تألیف کرده است (رساله آتشک، مقدمه).

۷.۱.۱۰ - چاپ در هندوستان


از خلاصة التجارب نسخه‌های خطی بسیاری وجود دارد.
[۳۹] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
[۴۰] کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، ج۱۷، ص۱۳۸، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
[۴۱] کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، ج۱۹، ص۲۳۶، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
[۴۲] کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، ج۲۰، ص۲۹۰، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
[۴۳] ایران، مجلس شورای اسلامی کتابخانه، ج۲۳، ص۱۲۶ـ۱۳۱، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۷۶ ش.

این کتاب بین سال‌های ۱۲۸۲/ ۱۸۶۵ تا ۱۳۲۷/ ۱۹۰۹، چهار بار در لکهنو و گانپور هندوستان به صورت سنگی به چاپ رسیده است که در این چاپ‌ها آن را به نادرست به بهاءالدوله حکیم محمد علوی خان (طبیب مخصوص نادرشاه ) نسبت داده‌اند.
[۴۴] خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج۲، ستون ۱۹۰۲، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.

بخشی از خلاصة التجارب با عنوان قرابادین خلاصة التجارب به صورت جداگانه وجود دارد.
[۴۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۶۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۴۶] دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، ج۱۷، ص۳۷، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ ش.


۷.۲ - هدیة الخیر


کتاب دیگر بهاءالدوله رازی هدیة الخیر نام دارد که در باب دوم خلاصة التجارب از آن یاد کرده است.
این کتاب روایت و شرح چهل حدیث در عرفان و به زبان فارسی است که آن را به صورت هدایت (هدایة) الخیر
[۴۷] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۸۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
[۴۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۵، ص۱۷۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
نیز معرفی کرده‌اند.
از این کتاب نیز نسخه‌هایی در ایران
[۴۹] آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی، ج۱، ص۶۱۰، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۹ ش.
و خارج از ایران
[۵۰] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۸۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
وجود دارد.



(۱) آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۹ ش.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۳) سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۴) سیریل لوید الگود، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۵) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران، ۱۱۱۱.
(۶) ایران، مجلس شورای اسلامی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۷) بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۴۰۰.
(۸) حسن تاجبخش، «بهاءالدوله رازی: آخرین پزشک بزرگ ایران»، نامه فرهنگستان علوم، سال ۳، ش ۴، تابستان ۱۲۲۲ ش.
(۹) حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.
(۱۰) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۱) دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ ش.
(۱۲) محمود بن مسعود عمادالدین شیرازی، رساله آتشک، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۳۰۷.
(۱۳) کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
(۱۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
(۱۵) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
(۱۶) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۷) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۸) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.


 
۱. حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۲، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.
۲. محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۳۱۹، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
۳. سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۴. سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۷۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۶. سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۴۰۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
۷. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۴۳ ر، ش ۱۴۰۰.
۸. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۲۰۲، ش ۱۴۰۰.
۹. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۰. سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۱۱. سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۱۲. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۳. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، باب دوم، ش ۱۴۰۰.
۱۴. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۵. امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۳، ص۴۳، چاپ جواد فاضل، تهران، ۱۱۱۱.
۱۶. سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ج۱، ص۳۹۸، ترجمه باهر فرقانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۱۷. حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۲۰۵، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
۱۸. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
۱۹. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ ش.
۲۰. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱ـ۲، ش ۱۴۰۰.
۲۱. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
۲۲. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۲۴۴، ش ۱۴۰۰.
۲۳. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۶۷، ش ۱۴۰۰.
۲۴. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۰۲، ش ۱۴۰۰.
۲۵. حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۶، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.
۲۶. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۳۵، گ ۳۳۵، ش ۱۴۰۰.
۲۷. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۳۷ـ۳۴۰، گ ۳۳۷ـ۳۴۰، ش ۱۴۰۰.
۲۸. صدوازده، سیریل لوید الگود، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۷ ش.
۲۹. حسن تاجبخش، «بهاءالدوله رازی: آخرین پزشک بزرگ ایران»، ج۱، ص۴۷ـ۵۶، نامه فرهنگستان علوم، سال ۳، ش ۴، تابستان ۱۲۲۲ ش.
۳۰. حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ج۲، ص۴۹۴، تهران ۱۳۷۲ ـ ۱۳۷۵ ش.
۳۱. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۰۲، ش ۱۴۰۰.
۳۲. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۰۸، ش ۱۴۰۰.
۳۳. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۳۸، ش ۱۴۰۰.
۳۴. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۶۸، ش ۱۴۰۰.
۳۵. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۸۶ـ۱۸۷، ش ۱۴۰۰.
۳۶. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۹۹، ش ۱۴۰۰.
۳۷. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۴۰۰.
۳۸. بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گ ۱۱۱ـ۱۱۶، ش ۱۴۰۰.
۳۹. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
۴۰. کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، ج۱۷، ص۱۳۸، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
۴۱. کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، ج۱۹، ص۲۳۶، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
۴۲. کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه، ج۲۰، ص۲۹۰، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ ش.
۴۳. ایران، مجلس شورای اسلامی کتابخانه، ج۲۳، ص۱۲۶ـ۱۳۱، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۷۶ ش.
۴۴. خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج۲، ستون ۱۹۰۲، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
۴۵. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۶۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴۶. دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، ج۱۷، ص۳۷، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ ش.
۴۷. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۸۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
۴۸. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۵، ص۱۷۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴۹. آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی، ج۱، ص۶۱۰، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۹ ش.
۵۰. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۸۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاءالدولة رازی»، شماره۲۱۴۰.    


رده‌های این صفحه : پزشکان | تراجم




جعبه ابزار