• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبد (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





عَبد (به فتح عین) از واژگان قرآن کریم به معنای مطیع و بنده است. این واژه دارای مشتقاتی است که در آیات قرآن به کار رفته است؛ مانند: عابد و عابدون اگر به خدا نسبت داده شود شامل مطلق مطیع است، اعم از فرمانبر و تنزیه کننده، و گاهی به معنی خدمتکار و برده نیز آمده است. این کلمه در آیات قرآن به دو معنا آمده است: یکی به معنای بنده مملوک و دیگری به معنای عابد و مطیع خداوند. جمع عبد، عباد و عبید آمده است.



عَبد به معنای مطیع و بنده است. از مجمع البیان نقل شد که او را در اثر ذلّت و انقیادش عبد گویند، پس معنای تذلّل و طاعت در آن ملحوظ است در اقرب الموارد گوید: آن در اصل وصف است گویند: رجلٌ‌ عَبِدٌ یعنی مرد مطیع است ولی بعدا مانند اسم استعمال شده است.
[۵] شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.



عبد در قرآن به دو معنی آمده: یکی به معنی بنده مملوک مثل: (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْاُنْثی‌ بِالْاُنْثی‌) (...آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن...) (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی‌ شَیْ‌ءٍ) (خداوند مثالى زده: برده مملوكى را كه قادر بر هيچ چيز نيست...)
آیه‌ (اِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ اِلَّا آتِی الرَّحْمنِ‌ عَبْداً) (تمام كسانى كه در آسمان‌ها و زمین هستند، تنها به سوى خداوند رحمان مى‌آيند...) روشن می‌کند که همه انس و جنّ و ملک بنده و مملوک خدایند، شاید بدین علت است که در قاموس المحیط و اقرب الموارد گفته: عبد به معنی انسان است اعمّ از حرّ و رقّ.
[۲۵] شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.
راغب اصفهانی گوید: این عبودیت به وسیله ایجاد است.
آتی در آیه راجع به اتیان در قیامت نیست بلکه مبیّن نسبت بین خدا و خلق است، یعنی هر آنکه در آسمان‌ها و زمین‌اند متوجّه خدایند، در حال بندگی و عبودیت که خدا خالق و رازق و مدبّر آنهاست، و هر چه دارند از خدا دارند.
دیگری: عبد به معنی عابد و مطیع خدا در اخلاص و عبادت و اطاعت، مثل‌ (وَ اَنَّهُ لَمَّا قامَ‌ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ) (و اين‌كه هنگامى كه بنده خدا [محمد] به عبادت برمى‌خاست و او را مى‌خواند...)
(ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ اِنَّهُ کانَ‌ عَبْداً شَکُوراً) (اى فرزندان كسانى كه‌ با نوح بر كشتى سوار كرديم! او بنده شكرگزارى بود...)
(وَ اذْکُرْ عَبْدَنا اَیُّوبَ اِذْ نادی‌ رَبَّهُ) (و به خاطر بياور بنده ما ایوب را، هنگامى كه پروردگارش را خواند...)
(سُبْحانَ الَّذِی اَسْری‌ بِعَبْدِهِ‌) (پاک و منزّه است آن كس كه بنده‌اش را در يک شب، از مسجدالحرام به مسجدالاقصی- كه گرداگردش را پربركت ساخته‌ايم- برد...)
(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اَنْزَلَ عَلی‌ عَبْدِهِ‌ الْکِتابَ) (حمد مخصوص خدايى است كه اين كتاب را بر بنده (برگزيده‌اش) نازل كرد...)
ولی عبد به معنی عابد وثن در قرآن نیامده بر خلاف افعال آن مثل‌ (وَ یَعْبُدُونَ‌ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ) (آنها غير از خدا، چيزهايى را مى‌پرستند كه نه به آنان زيانى مى‌رساند، و نه سودى مى‌بخشد...!)

۲.۱ - جمع عبد

عبد را در قرآن دو جمع هست:
عباد و عبید (وَ اللَّهُ رَؤُفٌ‌ بِالْعِبادِ) (...و خداوند نسبت به همه بندگان مهربان است.) (وَ ما اَنَا بِظَلَّامٍ‌ لِلْعَبِیدِ) (...و من هرگز به بندگان ستم نخواهم كرد!)
عباد در همه جای قرآن در بنده خدا بکار رفته، اعمّ از مملوک و مطیع مگر در آیه‌ (وَ اَنْکِحُوا الْاَیامی‌ مِنْکُمْ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ‌ عِبادِکُمْ‌ وَ اِمائِکُمْ) (مردان و زنان بى همسر خود را همسر دهيد، همچنين غلامان و كنيزان صالح و درستكارتان را...) در الکشّاف گوید: بعضی آن‌را عبیدکم خوانده است، و نیز در آیه‌ (کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ) (...سپس او به مردم بگويد: «غير از خدا، مرا پرستش كنيد»...) این کلمه گاهی بر جمادات نیز اطلاق شده مثل: (اِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ‌ عِبادٌ اَمْثالُکُمْ) (كسانى را كه غير از خدا مى‌خوانيد (و پرستش مى‌كنيد)، بندگانى همچون خود شما هستند...) شاید مراد از آن مملوکیّت باشد و آیه‌ (قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا اِنَّا کُلٌّ فِیها اِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ‌ الْعِبادِ) (مستكبران مى‌گويند: «ما همگى در آن هستيم، زيرا خداوند در ميان بندگانش به عدالت حكم كرده است.) شامل همه است اعمّ از بنده طاعتی و تسخیری.
راغب اصفهانی مدّعی است که عباد جمع عبد به معنی عابد است ولی چنانکه دیدیم قرآن آن‌را تصدیق نمی‌کند. در اقرب الموارد گفته: عبدی که مضاف به خداست گاهی مخصوص است به جمع به لفظ عباد و عبد مضاف به غیر خدا به لفظ عبید و غالب استعمال چنین است.
[۱۰۱] شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.

امّا عبید: (وَ اَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ‌ لِلْعَبِیدِ) (...و خداوند هرگز به بندگان ستم نمى‌كند.) این کلمه پنج بار در قرآن مجید آمده همه با کلمه ظلّام و همه در نفی ظلم از خداوند، ظاهرا آن به معنی عباد است و فرقی با آن ندارد و در قرآن شامل همه بندگان خداست اعمّ از مطیع و مملوک.
راغب اصفهانی گوید: آن جمع عبد به معنی مملوک است، ولی دیگران چنین نگفته‌اند. در الصحاح و اقرب الموارد جمع عبد را عبدون، عباد، عبدان، اعبد و غیره خوانده و گفته‌اند عبید جمع عزیز و کمیاب است.
[۱۱۰] شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.


۲.۲ - عابد و عابدون

عابد و عابدون آنگاه که نسبت به خدا داده شده شامل مطلق مطیع است، اعم از فرمانبر و تنزیه کننده و گاهی به معنی خدمتکار و برده نیز آمده است، نظیر: (فَقالُوا اَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ‌) (آنها گفتند: «آيا ما به دو بشر همانند خودمان ایمان بياوريم، در حالى كه قوم آنها ما را مى‌پرستند و بردگان ما هستند.) که به معنی خدمتکار و برده است، لذاست که موسی (علیه‌السّلام) به فرعون فرمود: (وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ اَنْ‌ عَبَّدْتَ‌ بَنِی اِسْرائِیلَ) «آن نعمت را بر من از این جهت منّت می‌نهی که بنی اسرائیل را برده و خدمتکار کرده‌ای.» تعبید برده کردن است.
(قُلْ اِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَاَنَا اَوَّلُ‌ الْعابِدِینَ‌) یعنی «اگر خدا را فرزندی باشد من اولین مطیع او می‌شوم ولی او را فرزندی نیست.» از نفی اطاعت به نفی وجود فرزند استدلال شده است.


۱. قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۴، ص۲۸۰.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ج۱، ص۵۴۲.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت الحسینی، ج۳، ص۹۵.    
۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۰۰.    
۵. شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.
۶. بقره/سوره۲، آیه۱۷۸.    
۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۷.    
۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۶۵۵.    
۱۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۷۹.    
۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۸۴.    
۱۲. نحل/سوره۱۶، آیه۷۵.    
۱۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۷۵.    
۱۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۲۹۹.    
۱۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۲، ص۴۳۳.    
۱۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۵۷۸.    
۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۷.    
۱۸. مریم/سوره۱۹، آیه۹۳.    
۱۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۱.    
۲۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۱۲.    
۲۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۵۷.    
۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۸۲۲.    
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۲۱۱.    
۲۴. فیروزآبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، ج۱، ص۲۹۶.    
۲۵. شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.
۲۶. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ج۱، ص۵۴۲.    
۲۷. جن/سوره۷۲، آیه۱۹.    
۲۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۷۳.    
۲۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۵۰.    
۳۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۷۸.    
۳۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۶۱.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۵، ص۳۸۸.    
۳۳. اسراء/سوره۱۷، آیه۳.    
۳۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۸۲.    
۳۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۳۷.    
۳۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۴۸.    
۳۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۲.    
۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۸۵.    
۳۹. ص/سوره۳۸، آیه۴۱.    
۴۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۵۵.    
۴۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۰۸.    
۴۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۳۱۷.    
۴۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۴۵.    
۴۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۱۱۱.    
۴۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۴۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۸۲.    
۴۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۷.    
۴۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۳.    
۴۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.    
۵۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۸۳.    
۵۱. کهف/سوره۱۸، آیه۱.    
۵۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۹۳.    
۵۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۲۳۶.    
۵۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۳۲۵.    
۵۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۹۳.    
۵۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۷.    
۵۷. یونس/سوره۱۰، آیه۱۸.    
۵۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۱۰.    
۵۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۳۰.    
۶۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۳۱۷.    
۶۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۴۸.    
۶۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۷۲.    
۶۳. بقره/سوره۲، آیه۲۰۷.    
۶۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۲.    
۶۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۱۵۷.    
۶۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۳، ص۲۴۶.    
۶۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۵۳۶.    
۶۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۲۶۸.    
۶۹. ق/سوره۵۰، آیه۲۹.    
۷۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۱۹.    
۷۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۳۵۳.    
۷۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۵۲۸.    
۷۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۸۴۶.    
۷۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۸۰.    
۷۵. نور/سوره۲۴، آیه۳۲.    
۷۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۵۴.    
۷۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۱۱۲.    
۷۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۱۵۷.    
۷۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۲۰.    
۸۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۱۳۱.    
۸۱. زمخشری، الکشّاف، ج۳، ص۲۳۴.    
۸۲. آل عمران/سوره۳، آیه۷۹.    
۸۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۶۰.    
۸۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۲۷۵.    
۸۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۳، ص۴۳۵.    
۸۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۷۸۲.    
۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۱۴۰.    
۸۸. اعراف/سوره۷، آیه۱۹۴.    
۸۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۷۵.    
۹۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۳۷۷.    
۹۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۸، ص۴۹۱.    
۹۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۷۸۵.    
۹۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۱۴۰.    
۹۴. غافر/سوره۴۰، آیه۴۸.    
۹۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۷۲.    
۹۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۳۳۶.    
۹۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۵۰۹.    
۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۸۱۹.    
۹۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۲۸۰.    
۱۰۰. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ج۱، ص۵۴۳.    
۱۰۱. شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.
۱۰۲. حج/سوره۲۲، آیه۱۰.    
۱۰۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۳۳.    
۱۰۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۳۵۰.    
۱۰۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۴۹۳.    
۱۰۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۸۴۶.    
۱۰۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۲۳۹.    
۱۰۸. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ج۱، ص۵۴۳.    
۱۰۹. جوهری، الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیه، ج۲، ص۵۰۲.    
۱۱۰. شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده عبد.
۱۱۱. مومنون/سوره۲۳، آیه۴۷.    
۱۱۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۴۵.    
۱۱۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۳۴.    
۱۱۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۴۶.    
۱۱۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۷۲.    
۱۱۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۵۴.    
۱۱۷. شعراء/سوره۲۶، آیه۲۲.    
۱۱۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۶۱.    
۱۱۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۳۶۹.    
۱۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۹۳.    
۱۲۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۸، ص۱۳.    
۱۲۲. زخرف/سوره۴۳، آیه۸۱.    
۱۲۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۲۵.    
۱۲۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۸۹.    
۱۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۸۷.    
۱۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۲۷۱.    



قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «عبد»، ج۴، ص۲۸۰.    






جعبه ابزار