• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قبیله بلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بَلِیّ، قبیله‌ای بزرگ از اعراب قحطانی است.



این قبیله در واقع از تیره‌های بزرگ قُضاعه به شمار می‌رود. منابع نسب این تیره را به بلیّ بن عمرو بن الحاف (=الحافی) ابن قضاعه رسانده و منسوبان به آن را بَلَویّ نامیده‌اند.


بلیّ با دو قبیله بَهراء و حَیدان خویشاوند بوده است.


بلی‌ها در تیماء شام، میان قبایل جُهَیْنه و جُذام که در دوران بطلمیوس سکونتگاه ثمود بوده، اقامت داشته‌اند.
[۸] دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل واژه، (نوشته شلیفر).
همچنین محل زندگی بلوی‌های ساکن میان وجه و عقبه را در قدیم مدیان (= مدین ) می گفته‌اند.
[۹] نعوم شقیر، تاریخ سینا، ج۱، ص۶۶۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
که در امتداد وادی القری در شمال حجاز واقع بوده است.

۳.۱ - مناطق مختلف سکونت

همدانی در قرن چهارم، نواحی متعلق به بلی را چنین بر شمرده است: الجَزل، الرُّحبه، السُّقیَا، و دره‌های أمَج و غُزان که از حَرَّه بنی سُلَیم آغاز و به دریا منتهی می‌شود و نیز در نواحی شَغب و بَدا.
[۱۰] ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۸۵، چاپ محمد بن علی أکوع، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۳.۲ - یهودی شدن یک خانواده

از این دو ناحیه خانواده‌ای از بلی به نام حِشنه بن اُکارمه به دلیل دشمنی با افراد قبیله خود به همسایگان یهودی خویش در تیماء پناهنده شدند و آیین یهود را پذیرفتند، و زمانی دراز، تا هنگام رانده شدن یهودیان از آن‌جا در آن سرزمین به سر بردند.
[۱۱] دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).


۳.۳ - وسعت سکونتگاه

ابن خلدون
[۱۲] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی بکتاب العبر، ج۲، ص۲۸۷، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
بر آن است که سکونتگاه بلی از شمال حجاز در کرانه‌های شرقی دریای سرخ تا گردنه اَیلَه امتداد داشته است. به گفته او، تعدادی از آن‌ها به اتفاق قبیله جهینه به کرانه‌های غربی این دریا رخت کشیدند و در آن‌جا ساکن شدند، سپس میان صَعید، از نواحی مصر ، و حبشه پراکندند و بر نوبه نیز غلبه یافتند و حبشی‌ها را شکست دادند و بر آن‌ها چیره شدند.

۳.۴ - هنگام ظهور مسیحیت

به قولی، بلی هنگام ظهور مسیحیّت در مصر میان قصیر و قنا به سر می‌بردند و حفظ مناسبات تجاری با هند را بر عهده داشتند.

۳.۵ - وقت ظهور اسلام

هنگام ظهور اسلام گروه‌هایی از قبیله بلی در شمال حجاز سکونت داشته‌اند.


منابع سابقه حضور بلی‌ها را در حوادث صدر اسلام به سال‌های نخستین پس از هجرت رسانده و از شرکت شماری از افراد این قبیله در جنگ‌های بدر و احد خبر داده‌اند.
[۱۵] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۶] قاسم بن سلاّ م ابوعبید، کتاب النّسب، ج۱، ص۳۷۲، چاپ مریم محمد خیرالدرع، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.


۴.۱ - حضور در مقابل اسلام

با اینهمه بلی تا سال نهم هجری اسلام نیاورد؛ ازینرو در سال هشتم هجری، پیامبر (صلّی اللّه علیه وآله وسلّم) عمرو بن عاص را برای دعوت آنان به اسلام، به جانب ایشان فرستاد و در ذات السلاسل سپاهی را برای کمک به عمرو بن عاص گسیل کرد.
[۱۸] محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
در همین سال، یک تن از افراد بلی فرماندهی سپاهی مرکب از صد هزار تن از مردم قبایل لَخْم •، جُذام •، بَلْقَین •، بَهراء و بَلِیّ را به دست گرفت و به سپاه صدهزار نفری هرقل در جنگ مؤته پیوست.

۴.۲ - پذیرش اسلام

سرانجام، در سال نهم (عام الوفود) هیئتی از جانب بلی نزد پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم آمد و اسلام این قبیله را اعلام کرد.

۴.۳ - ارتداد پس از پیامبر

به نظر می‌رسد که پس از رحلت پیامبر اکرم بلی مرتد شده باشد، زیرا ابوبکر در سال ۱۱ عده‌ای از لشکریان را به فرماندهی عمرو بن عاص به سوی قبیله بلی و سایر قبایل مرتد قضاعی اعزام کرد.

۴.۴ - شکست از مسلمانان

بلی بار دیگر، در سال ۱۵ همراه با لخم، جذام و بلقین در نزدیکی یَرْمُوک به سپاهیان هرقل پیوست، اما سرانجام مسلمانان آن‌ها را شکست دادند.


در سال‌های بعد، عمر بن خطّاب از بیم زیاده خواهی‌های قضاعه و بلی، ثلث جمعیت آنان را از شام به مصر کوچاند. آنان ابتدا در مناطق مختلف مصر پراکنده شدند. سپس به اتفاق جهینه از پل سو‌های تا نزدیک غرب قموله را تصرف کردند و بدین ترتیب از عقبه قارالخراب تا عیدان (عیذاب ؟) از آن ایشان شد.
[۲۴] دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).


۵.۱ - سکونت در صعید مصر

بلی‌های مصر که در فتوح آن سرزمین نقش داشته‌اند، ابتدا در اَلاَشمونین از نواحی قدیم مصر ساکن بودند، اما درگیری میان قبایل بلی و جهینه فاطمیان را بر آن داشت تا از فرصت پیش آمده برای ر‌هایی از مزاحمت این قبایل استفاده کنند و سپاهی برای سرکوب آن‌ها اعزام دارند. در نتیجه قبیله بلی پیش از رسیدن سپاهیان از الاشمونین به سمت صعید فرار کردند.
[۲۵] عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۸۸، مصر ۱۹۹۲.
[۲۶] عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۱، مصر ۱۹۹۲.
چنانکه در روزگار مقریزی، بلی یکی از شش قبیله ساکن در صعید مصر بوده‌اند.
[۲۷] احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والاثار، ج۱، ص۱۹۰، المعروف بالخطط المقریزیة، قاهره.



عبدالله خورشیدالبری
[۲۸] عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۲، مصر ۱۹۹۲.
بر آن است که آنان گرایش‌های علوی داشته‌اند، زیرا در ماجرای قتل عثمان سهم عمده‌ای داشتند. شاید درگیری آنان با امویان نیز ادامه همین جریان باشد.
[۲۹] عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۲، مصر ۱۹۹۲.
ابن حزم نیز به عبدالرحمان بن عُدَیْسْ از صحابیان اشاره کرده است که یکی از محاصره کنندگان عثمان بود.


از دیگر نواحی قبیله بلی، قرطبه و اشبیلّیه در اندلس بود. بلوی‌های قرطبه حتی تا میانه قرن پنجم هجری به زبان عربی صحبت می‌کردند.
[۳۲] مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ج۱، ص۴۷۱، دارالبیضاء ۱۹۸۳.



به گفته جهانگردانی چون روپل، بورکارت، فرسنل، ولشتت قبیله بلی در کوهستان‌های جنوب شرقی مویله، نزدیک مَرز وجْه، سکونت یافتند و شیخ بزرگ آن‌ها هر سال از خدیو مصر مواجب دریافت می‌کرد.
[۳۳] دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).


۸.۱ - نفوذ شیخ قبیله

به گفته شیلا، ـ که نام قبیله را بَلیّ ضبط کرده ـ شیخ قبیله از نفوذ فوق العاده‌ای برخوردار بود، چنانکه در جریان قدرت گیری ترکان در مصر در سده سیزدهم، به رغم آن‌که عثمانی‌ها در وجه نیرو پیاده کرده بود، بسیار به شیخ قبیله بلی، سلیمان بن رفاده، متکی بودند.

۸.۲ - همراهی با عثمانی‌ها

در خلال جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) نیز عده‌ای از افراد قبیله بلی، به سپاهیان عرب و انگلیسی که در وَجه پیاده شده بودند، پیوستند، اما سلیمان همراه چهار صد تن از افرادش در اَلعُلی ' به سپاهیان ترک ملحق شد.

۸.۳ - جانشین شیخ

در ۱۳۳۷/ ۱۹۱۸ این قبیله به فرماندهی پسران سلیمان بن رفاده ـ ابراهیم و عزیز ـ به قوای شریف پیوستند و در ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵ شریف حسین، ابراهیم بن رفاده، جانشین سلیمان را به عنوان رئیس قبیله بلی به رسمیت شناخت.

۸.۴ - زوال قبیله بلی

وی با پسر عمویش، حمید الاوِر ـ که با استفاده از اوضاع آشفته به دلیل قیام اخوان، رهبری شورش را بر عهده داشت ـ مخالفت ورزید، اما در ۱۳۱۱ش /۱۹۳۲، قبیله بلی به رهبری حمید بر ضد آل سعود قیام کرد، و این قیام به زوال بلی «متمرد و یاغی» و قبیله حُوَیطات انجامید.


با وجود این، کحاله
[۳۴] عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
بر آن است که قبیله بلی امروزه تابع امارت وجه از امارت‌های حجاز است. به گفته همو
[۳۵] عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
بلی امروزه به سه شاخه تقسیم می‌شود: بلی حجاز که مقر آن در جنوب حویطات واقع شده و به سمت مشرق تا منزلگاه الحمراء ادامه دارد، بلی مصر که به تیره‌های بسیار تقسیم می‌شود، بلی بئرالسبع که افراد آن اندک‌اند و از سیصد تن، شامل هفتاد خانوار، تجاوز نمی‌کنند.


(۱) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمد بن علی أکوع، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).
(۳) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی بکتاب العبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
(۴) ابن درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۵) مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، دارالبیضاء ۱۹۸۳.
(۶) قاسم بن سلاّ م ابوعبید، کتاب النّسب، چاپ مریم محمد خیرالدرع، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
(۷) عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، مصر ۱۹۹۲.
(۹) دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، (نوشته شلیفر).
(۱۰) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۱) عبدالرحمان بن عبدالله سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره (۱۴۱۰/۱۹۹۰).
(۱۲) نعوم شقیر، تاریخ سینا، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۱۳) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
(۱۴) احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
(۱۵) احمد بن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
(۱۶) عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۱۷) عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب: القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۸) احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والاثار، المعروف بالخطط المقریزیة، قاهره.


۱. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۲. ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ج۱، ص۴۴۲، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).    
۳. ابن درید، کتاب الاشتقاق، ج۲، ص۵۵۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.    
۴. احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، ج۱، ص۳۶۷، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).    
۵. عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب:القدیمة و الحدیثة، ج۱، ص۱۰۴، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.    
۶. ابن درید، کتاب الاشتقاق، ج۲، ص۵۵۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.    
۷. احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، ج۱، ص۳۶۷، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).    
۸. دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل واژه، (نوشته شلیفر).
۹. نعوم شقیر، تاریخ سینا، ج۱، ص۶۶۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۰. ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۸۵، چاپ محمد بن علی أکوع، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱. دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).
۱۲. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی بکتاب العبر، ج۲، ص۲۸۷، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۱۳. عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب:القدیمة و الحدیثة، ج۱، ص۱۰۵۱۰۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.    
۱۴. عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۹۰، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۵. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۶. قاسم بن سلاّ م ابوعبید، کتاب النّسب، ج۱، ص۳۷۲، چاپ مریم محمد خیرالدرع، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۱۷. ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ج۱، ص۴۴۲ ۴۴۳، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).    
۱۸. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
۱۹. عبدالرحمان بن عبدالله سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۷، ص۱۲، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره (۱۴۱۰/۱۹۹۰).    
۲۰. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲۱۳۸۷/ ۱۹۶۲۱۹۶۷).    
۲۱. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۳۰۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲۱۳۸۷/ ۱۹۶۲۱۹۶۷).    
۲۲. محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۵۷۰۵۷۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲۱۳۸۷/ ۱۹۶۲۱۹۶۷).    
۲۳. احمد بن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ج۱، ص۱۷۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.    
۲۴. دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).
۲۵. عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۸۸، مصر ۱۹۹۲.
۲۶. عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۱، مصر ۱۹۹۲.
۲۷. احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والاثار، ج۱، ص۱۹۰، المعروف بالخطط المقریزیة، قاهره.
۲۸. عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۲، مصر ۱۹۹۲.
۲۹. عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۲، مصر ۱۹۹۲.
۳۰. ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ج۱، ص۴۴۳، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).    
۳۱. ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ج۱، ص۴۴۳، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).    
۳۲. مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ج۱، ص۴۷۱، دارالبیضاء ۱۹۸۳.
۳۳. دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).
۳۴. عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۳۵. عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۳۶. عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب:القدیمة و الحدیثة، ج۱، ص۱۰۷، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلی»، شماره۱۷۷۱.    


رده‌های این صفحه : تراجم | قبائل | قبائل عرب




جعبه ابزار