الخصائص لابن جنی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« الخصائص» تاليف
ابوالفتح عثمان معروف به
ابن جنی ( متوفى ۳۹۲ ق) كه در آن اصول علم نحو بر پايه
اصول فقه و كلام، اصل و منشأ زبان و
آواشناسی مورد بررسى قرار گرفته است. كتاب در دو جلد منتشر شده است.
كتاب مشتمل بر مقدمه اى به قلم محقق،
دکتر عبدالحمید هنداوی ، مقدمه اى به قلم مولف و ۱۶۲ باب است. مولف در نگارش كتاب روش حنفيه در اصول فقه را پيش گرفته است. بيشتر ابتكارات و نوآورى‌هاى او بر پايه قياس استوار است و به همين جهت مدعى است كه بسيارى از مسائل نحوى را بر اساس موازين اصول و كلام بنا نهاده است و خود او مى‌گويد كه هيچ يك از علماى بصره و كوفه پيش از او به اين امر توجه نكرده اند.
بى گمان ابن جنى آخرين فرد از سلسله قياس‌گرايان مكتب بصره است. آن آيين منطقى را كه سيببويه پى ريخته بود، نخست
مبرّد و سپس نحويان بزرگى چون
زجاج و
ابن درستویه و
سیرافی در قالب‌هاى معقول ريختند و سپس
ابوعلی فارسی و ابن جنى به آن كمال بخشيدند. پس از ابن جنى ديگر كسى نتوانست چيزى بر ساختمان قياس در نحو بيفزايد. او كتاب الخصائص را بر اساس قياس تأليف كرده است و در ابواب مختلف آن: ادله نحو،
سماع و روايت و شرايط و موارد اعتماد به آن، قياس و موارد و شرايط اعتماد به آن، تعارض قياس و سماع، تعارض بين روايات، اجماع و شرايط حجيت آن، استحسان و... را با روشهاى معمول در اصول فقه و كلام، مورد بررسى و تحقيق قرار داده و نظريات خود را در هر مورد بيان كرده است.
ابن جنى در اشتقاق لغت، مبحث جديدى به نام اشتقاق اكبر مطرح كرده است كه نتايج آن تا امروز ادامه دارد و هيچ يك از علماى لغت، توفيقى بزرگ‌تر از اين بدست نياورده‌اند، غالباً او را مؤسس و مبدع اين مبحث مى‌دانند.
ابن جنى نخستين كسى است كه به مبدأ و ريشه زبان نيز توجه كرده است. او مى‌گويد: گروهى منشأ آن را
وحی مى‌دانند و به رأى استاد خود ابوعلى اشاره مى‌كند كه با استناد به آيه ۳۱ سوره بقره(وَعَلَّم آدَمَ الاْسْماءَ كُلَّها)،
خداوند را منشأ زبان دانسته است. او نظر استاد را توجيه كرده مى‌گويد آن رأى با نظر اكثر اهل فن كه زبان را وضعى و قراردادى مى‌دانند، منافى نيست، چه در تأويل آيه مى‌توان گفت كه خداوند آدم را به وضع لغات قادر ساخته است. وى آنگاه به پديد آمدن لغات و اسامى اشيا مى‌پردازد و منشأ اجتماعى و قراردادى و نحوه پيدايى و گسترش آن را در جامعه نشان مى‌دهد. او پديد آمدن لغات را ناشى از اصوات موجود در طبيعت و محيط، مانند آواى باد و آب و رعد و برق و حيوانات مى‌داند و معتقد است كه وضع لغات تدريجى بوده است و نه در يك زمان، و گرچه گاهى دقت و زيبايى‌هاى زبان، او را بر آن مى‌دارد كه منشأ آن را وحى بداند، ولى بلافاصله برخلاف آن استدلال مى‌كند و در هر حال و در هر دو صورت، منشأ اجتماعى آن را مى‌پذيرد.
او در زمينه
آواشناسی و
علم اصوات نيز بهتر و گسترده تر از پيشينيان خود بحث كرده است و آنچه را خليل بن احمد در نگارش العين و سيبويه در الكتاب آورده اند در
سرالصناعه خود گسترش داده و با توضيحات فراوان بيان كرده است.
ابن جنى در الخصائص، درباره مسائل مختلفى بحث مى‌كند؛ از جمله منشأ زبان، معيار درستى سخن، قاعده و قياس در زبان، اصول فرانظرى زبان‌شناسى، لهجه هاى قبل از اسلام، پديده هاى عروضى، ريشه شناسى و اشتقاق كلمه، رابطه صورت و معنا، قواعد واجى، فرايندهاى آوايى، حذف، مجاز، خطاهاى زبانى. او مانند استادش ابوعلى پيرو مكتب معتزله بود و در نظريه‌هاى فلسفى‌اش پيرامون منشأ زبان، تحت تأثير آموزه هاى اين مكتب قرار داشت. او مى‌گويد قائل شدن اوصاف ظاهرى و فيزيكى براى خداوند( چنان‌كه اهل تشبيه بدان معتقدند)، بر خلاف وحدانيت است.
از ديگر مسائلى كه ابن جنى طرح مى‌كند، انواع اشتقاق و رابطه معنايى ميان آنها است. او كليه اسامى و افعالى را كه از يك ريشه بدون تغيير دادن ترتيب صامت‌هاى ريشه به دست مى آيند( مانند
اسم فاعل و
اسم مفعول )،« اشتقاق صغير» مى نامد و تمامى تركيباتى را كه با تغيير دادن صامت‌هاى ريشه حاصل مى‌شوند،«
اشتقاق کبیر » مى‌خواند.
الخلیل فراهیدی اين تركيبات را زير يك مدخل قرار مى‌دهد. با آنكه اين عمل
الخلیل توجيهى منطقى ندارد، ابن جنى يك گام فراتر مى‌گذارد و مدعى مى شود كه همه اين مشتقات، بار معنايى مشتركى دارند. البته چنين به نظر مى‌آيد كه ابن جنى قبل از اينكه چند ريشه عربى را بررسى كند و آنگاه نظريه اى در اين مورد بدهد، ابتدا چنين ادعايى را طرح مى‌كند و آنگاه مى‌خواهد با ذكر مثال و به صورتى بسيار پيچيده و دور از ذهن نشان دهد كه ميان همه آنها ارتباط معنايى برقرار است. براى نمونه او مى‌گويد تمامى كلماتى كه با حالات تركيبى مختلف از ريشه« ك ل م» ساخته مى‌شوند، معناى مشترك« زور- شدت- فشار» دارند؛ مثلا« كلم» يعنى« زخم» حاصل زور و فشار است،« كلام» يعنى« سخن» مسبب و منشأى جنگ و زورآزمايى است،« كامل» كسى است كه زور زيادى دارد، و« مالك» يعنى« پادشاه» نيز قدرت زيادى دارد. چنان‌كه ملاحظه مى‌شود، اين شرح دليل‌ها كمى ساختگى و به دور از منطق لازم براى مطرح شدن به عنوان يك نظريه زبانى است؛ زيرا همه مى‌دانند كه تمامى اعمال فيزيكى كه در عالم رخ مى‌دهد، نيازمند زور و نيرو يا زاينده و مسبب آن هستند.
ابن جنى در ادامه بحث الفاظ، مسئله رابطه برخى اصوات و ويژگى‌ها را مطرح مى‌كند و مثلا مى‌گويد وجود حرف« ق» در كلمات،« درشتى» را مى‌رساند حال آنكه حرف« خ» غالبا حاوى« رخوت» است و به همين دليل است كه« قصم» به معنى خوردن چيزهاى« سخت» و« خصم» به معنى خوردن چيزهاى« نرم» است. اين رابطه به علت تقابل دو صوت« خ» و« ق» در دو كلمه مذكور است.
سیوطی اين كتاب را تلخيص و تنظيم كرده و آن را
الاقتراح ناميده است. خصائص بار نخست در سال ۱۳۳۱ ق / ۱۹۱۳ م. در مصر به چاپ رسيد، سپس در ۳ مجلد به كوشش
محمدعلی نجار در قاهره( ۱۹۵۲، ۱۹۵۵، ۱۹۵۷ م) و با مقدمه وى به چاپ رسيد. نسخه حاضر در برنامه با پاورقى‌هاى محقق
دکتر عبدالحمید هنداوی به همراه فهرست مطالب به چاپ رسيده است.
نرم افزار ادبيات عرب ، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلاني
