التلخیص فی معرفة اسماء الاشیاء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«التلخیص فی معرفة اسماء الاشیاء» یا «التلخیص فی اللغة»، کتابی است به
زبان عربی، تالیف ابو هلال عسکری، متوفای بعد از ۳۹۵ ق، در موضوع معانی و صفات چیزها.
نخست، آنکه ابو هلال از همه کلمات بیگانه ای که
زبان عربی از زبان‌های دیگر، به ویژه فارسی وام گرفته بود و دانشمندان پیش از او ریشه‌ای برای آن‌ها یافته، یا ساخته بودند، آگاهی داشت؛ بدین سان، تقریبا همه کلمات «معرب» که مورد توجه دانشمندان
قرن سوم هجری و بیش از همه، ابن درید (در جمهره) بود، در «التلخیص» گرد آمد. همین پشتوانه عظیم بود که یک قرن بعد، کتاب مهم «المعرب» جوالیقی را به وجود آورد.
دیگر آنکه ابو هلال، گاهی، پس از ذکر کلمه و معنای آن، می‌افزاید که: «آن را به فارسی چنین گویند». در آن
زمان، هنوز ادب فارسی و زبان خراسانی در دیگر نقاط
ایران پراکنده نشده بود و ناچار ابو هلال به زبان فارسی خوزستانی خود سخن می‌گفت؛ همین امر، بر اهمیت کلماتی که ابو هلال آورده، سخت می‌افزاید.
کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق، مقدمه‌ای به خامه مؤلف و ۴۰ باب است.
روش ابو هلال، در این کتاب، همان روش علمای
علم لغت پیش از خود است؛ یعنی به معرفی واژگانی می‌پردازد که در سخن، برای رساندن معنایی از معناها، در حالت‌های مختلف به کار می‌رود. وی، هم چنین به یادکرد واژگان مترادف و تفاوت‌هایی که بین آن‌ها از جهت معنایی وجود دارد، پرداخته و در این باره از شواهد قرآنی و
احادیث نبوی و نیز اقوال فصحای عرب و ابیات شعری قدیم که به
صحت و نیز به دقت ضبط آن‌ها اطمینان وجود دارد، در جهت توثیق درستی واژگانی که به کار می‌برد، سود می‌جوید.
این کتاب،
اثر سودمندی است که بر حسب دایره واژگانی یک موضوع، یا بر حسب رسته‌های اشیاء موجود در
جهان، تقسیم بندی شده است. این کتاب، در واقع، جامع آن کتاب‌های تک موضوعی کهن تری است که از دیرباز تالیف می‌یافت (مثلا خلق الانسان، یا اندام‌های گوناگون انسان و هر چه به آن‌ها مربوط است که بارها پیش از ابو هلال تالیف شده است).
کتاب، با موضوع
انسان آغاز گردیده و در آن، به بیان
آفرینش انسان و نیز صفات وی و هر آنچه به
حیات وی مرتبط است، پرداخته شده و تمام این مطالب ضمن هفده باب بیان گردیده است.
نام‌های اعضای انسان و یادکرد حمل و ولادت، نام‌های افعال انسانی و دگرگونی حالات وی، نام‌های پوشش‌ها و صفات آن‌ها و یادکرد خیاطی و نساجی و... ، یادکرد اسامی خانه‌ها و منازل و ادوات بناها و...
سپس ابو هلال، به موضوع
آسمان و
نجوم و زمان‌ها پرداخته و درباره
باد و
باران و سایر مظاهر
طبیعت، ضمن پنج باب مطالبی بیان نموده است.
به اسامی
گیاهان و
درختان و میوه‌ها و نیز کشاورزی و آلات آن و... ضمن چهار باب، پرداخته شده است.
در ادامه، به معرفی جمادات و نیز اسامی و صفات زمین و کوه‌ها و ریگ زارها و غیره، طی یک باب پرداخته شده است.
به موضوع
جنگ و
سلاح و نیز انواع و اقسام اسلحه و اسامی میادین جنگ، صفات سپاهیان و اسامی جنگ، در یک باب پرداخته شده است.
معرفی اسامی حیوانات، موضوع دیگری است که ضمن هفت باب، بدان پرداخته شده است.
اسامی صناعات، ادویه، کتاب‌ها و ادوات کتابت، بازی‌ها و سرگرمی‌ها نیز طی چهار باب، بیان گردیده است.
کتاب، با یادکرد نام اشیاء مختلف دیگری که در هیچ یک از ابواب سابق الذکر نمی‌گنجد پایان یافته است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
