الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل نوشته ابو الیمن علیمی، عبد الرحمن بن محمد معروف به مجیرالدین علیمی در موضوع جغرافیای شهرها و به زبان عربی می‌باشد. این اثر از گسترده‌ترین مصنفاتی است که دربردارنده
تاریخ بیت المقدس از
زمان خلقت تا سال ۹۰۰ هجری است و از مصادر با ارزشی که حیات علمی در بیت المقدس در
زبان ایوبی و مملوکی را دربر دارد.
مجیرالدین در صفحات اولیه اثر خود انگیزه‌هایی که او را به نگارش واداشته این گونه می‌آورد، به جزء در باب فضائل این
شهر، فتح آن به دست
عمر و قصه‌هایی درباره قیة الصحرة و علمایی که از بیت المقدس دیدن کرده‌اند، پیش از او کمتر مطلب مفیدی درباره تاریخ این شهر نوشته شده است. وی بخشی از این کوتاهی را به دلیل گسستن سنت اسلامی بر اثر فتوحات مسحیان می‌داند و شاهد می‌آورد که ابوالقاسم المکی که کتابی در این زمینه تدوین کرده، پیش از اتمام آن به دست
صلیبیون کشته شد. البته علت اصلی فقدان اطلاعات مربوط به بیت المقدس همانا تشخص آن به عنوان شهری مقدس بوده است که بیش از آنکه خود اهمیتی سیاسی، اداری یا فرهنگی داشته باشد، با تکیه بر موهوبات و عطایایی که از خارج نصیب آن می‌شده، روزگاری می‌گذرانیده است. در نیتجه در ارائه تاریخ آن، بیش از آنکه سعی در پرداختن گزارشی پیوسته باشد، باید به نکات برجسته آن پرداخت. بنابراین در نگارش این اثر بین ذکر بناهای تاریخی،
مساجد، مدارس و فضائل، فتوحات، شرح اموال علما،
فقهاء و ذکر مهم‌ترین حوادث شهر بیت المقدس را جمع کردم تا این کتاب دربر دارنده تاریخ کاملی از این شهر باشد. مؤلف در پانزدهم ذیحجة
سال ۹۰۰ هجری شروع به تالیف و در ظرف چهارماه به اتمامش رسانده است.
جلد اول، از یک مقدمه و متن اصلی اثر تشکیل شده است. این جزء اثر، تحلیل سیاسی شهر بیت المقدس می‌باشد. مقدمه این جزء توسط محقق اثر عدنان یونس عبدالمجید ابوتبانه نگارش یافته است. جلد دوم، کتاب هم از یک مقدمه و متن اصلی اثر تشکیل یافته است. این جزء به توصیف بناهای بیت المقدس و مناطق نزدیک آن و شرم احوال بزرگان این شهر پرداخته است. مقدمه این جزء هم توسط محقق آن محمود عوده کعابنه تحریر شده است.
مقدمه اول، به دو قسمت اساسی تقسیم می‌شود: قسمت اول به بررسی
عصر صاحب اثر می‌پردازد که از معرفی اسم،
نسب،
لقب،
کنیه، تاریخ
تولد و
رشد او شروع و سپس نام اساتید،
مسافرت‌های او، مسئولیت‌ها و پست‌های اجتماعی و در آخر
وفات او سخن گفته می‌شود و به بررسی ابعاد علمی عصر مؤلف پرداخته می‌شود که مشهورترین مدارس شام در این زمان، مدرسه عادلیه کبری و مدرسه حنبلیه است که مؤلف در این مدرسه به تحصیل مشغول بوده است. پس از مدارس موجود در بیت المقدس در عصر مملوکی صحبت می‌شود و در آخر این قسمت از مشهورترین مؤرخان در عصر صاحب مؤلف که شخصیت‌هایی؛ همچون
ابن حجر عسقلانی،
سیوطی،
صیرفی جوهری و
سخاوی می‌باشد که ضمن معرفی آنان، از آثار آنان هم نام برده می‌شود. قسمت دوم این مقدمه، اختصاص به معرفی کتاب دارد که شامل موضوع کتاب، مصادر و منابعی که مؤلف در تدوین اثر از آنها سود برده است و در آخر از
نسخ خطی که از این اثر موجود است و نسخه‌ای که اصل قرار گرفته و با نسخ دیگر مقابله شده، به طور کامل بحث می‌شود. موضوع کتاب شهر قدس می‌باشد. این شهر محل اولین
قبله مسلمین، دومین
مسجداسلام سومین حرم شریف (
مکه،
مدینه) می‌باشد. این شهر را
انبیاء علیه‌السّلام بنا کرده‌اند.
حضرت موسی علیه‌السّلام در این شهر نور رب را نگریست و در همین جا با
خداوند تکلم کرده،
حضرت مریم عذرا در بیت المقدس وفات یافت،
حضرت عیسی علیه‌السّلام در هیمن جا زاده شد و
عروج کرد، اسرای
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به اینجا و معراج آن حضرت از همین جا بود. مصادر و منابعی که مؤلف از آنها در تالیف سود جسته،
تورات،
قرآن کریم،
صحیح بخاری،
صحیح مسلم،
مسند احمد بن حنبل و دیگر کتب سنن و اخبار نبوی و از کتب تفاسیر از جمله
تفسییر ابن عباس،
تفسیر ابن جماعة،
تفسیر قرطبی،
تفسیر بیضاوی و
تفسیر ابن مرجان و تفاسیری دیگر که مؤلف به طور صریح از آنها نام نبرده است. و از مؤلف از کتب
تاریخ، فضائل و
مناقب و قصص از جمله کتب قصص
احمد بن محمد ثعلبی، کتاب
الفتح القسی فی الفتح القدسی عمادالدین ابو عبدالله اصفهانی، کتاب
المختصر فی اخبار البشر ابی الفداء، کتاب
مشیر الغرام الی زیارة القدس و الشام ابراهیم بن هلال مقدسی شافعی و کتاب
فضائل القدس و الشام ابوالمعالی مقدسی و... نیز در تدوین سود برده است. مؤلف از کتب
انساب،
تراجم و طبقات از جمله کتاب
صفرة الصفوة ابن جوزی، کتاب
وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ابن خلکان و
طبقات شافعیه عبد الوهاب بن علی سبکی در تدوین استفاده، نموده است. مؤلف از کتب
جغرافیا؛ از جمله
الاشارات الی معرفة الزیارات ابی بکر هروی، کتاب
البدیع فی تفصیل مملکة الاسلام محمد بن احمد بناء احمد بناء مقدسی، کتاب
تاریخ دمشق ابن عساکر دمشقی و
تهذیب الاسماء و اللغات نووی دمشقی و کتاب
عوارف المعارف محمد بن عبدالله سهروردی در تالیف اثر سود جسته است. این مقدمه محقق، اطلاعات گرانمایه به خواننده ارائه می‌دهد.
متن اصلی جزء اول با تشریح انگیزه برای تالیف شروع می‌شود که در معرفی اجمالی به طور مختصر گذشت و بعد تفسیر
آیه اول
سوره اسراء «سبحان الذی اسر ی بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی بار کنا حوله لنر یه من آیاتنا انه هو السمیع البصیر» «پاک و منزه است خدایی که بنده اش را در یک
شب، از
مسجد الحرام به
مسجد الاقصی -که گرداگردش را پربرکت ساخته‌ایم- برد، تا برخی از آیات خود را به او نشان دهیم؛ چرا که او شنوا و بیناست.»
نامی از مسجد الاقصی در آن آمده که تفسیر به مسجد بیت القدس شده است و از خلال تفسیر به گوشه‌ای از اهمیت دینی این زمین مقدس به میان می‌آید و به دنبال آن اقوال اولین کسی که مسجد بیت المقدس را قبل از
حضرت داود علیه‌السّلام بنا کرده چه شخصی می‌باشد؟ مطرح می‌شود. از اینجا همین طور که عادت تاریخ نویسان و مورخان می‌باشد، بحث ذکر اولین چیزی که خداوند سبحان خلق نموده، شروع و بلکه بحث خلق
عرش و
کرسی و عمل،
شمس و
قمر،
بهشت و
جهنم و
جن و
جان منتقل می‌شود. منابع و مصادر استفاده شده در این مباحث قرآنی و
احادیث می‌باشند.
بعد از مطرح شدن این مساحت، به بحث ذکر تاریخ انبیاء که از
حضرت آدم علیه‌السّلام و بعد
نوح،
هود،
صالح، علیه‌السّلام مطرح می‌شود و زمانی که به
حضرت ابراهیم خلیل علیه‌السّلام می‌رسد ارتباطی که بین این پیامبر الهی، و بین شهری که در آن ساکن و سپس در آن مدفون شده، مطرح می‌شود و بعد
تاریخ بناء
کعبه و ذکر فرزندان آن
حضرت اسماعیل و
اسحاق می‌آید و در ادامه قصه ذبیح ابراهیم علیه‌السّلام و سپس تاریخ اولاد ابراهیم اسماعیل و اسحاق علیه‌السّلام و همسران آنها و مکنان دفن آنها و ارتباطی که بین آنها، با این شهر مقدس است، گفتگوی می‌شود. این مباحث که همه با
آیات قرآن و
احادیث و اخبار نبوی به طور مستدل مطرح شده
سلیمان که از پسران حضرت داود علیه‌السّلام است و به تصریح قرآن،
نبوت و
سلطنت را با هم داشت. در زبان سلطنت خود بر روی مدفن ابراهیم علیه‌السّلام که در سرزمینی به نام
حبرون قرار داشت، بنایی ساخت. قبل از ابراهیم علیه السلام، ساره همسرش در این مکان دفن شده بود و بعد از ابراهیم علیه‌السّلام نیز پسرش اسحاق و همسرش، یعقوب و همسرش همگی در اینجا دفن هستند و چون مسلمانان در فلسطین جای گرفتند آن را مشهد ابراهیم نامیدند و مسجدی در آنجا ساختند و نیز این منطقه حبرون بعدها لقب ابراهیم را گفت و به الخلیل موسوم شد. مؤلف با ذکر این مطالب، سپس وارد
آداب زیارت حضرت ابراهیم علیه‌السّلام و بعد طول و عرض جغرافیایی این بنایی که حضرت سلیمان علیه‌السّلام و
لوط بردارزاده اش که از نخستین کسانی بود که همراه
ساره همسرش به وی گرویدند و
ایوب علیه‌السّلام و
شعیب علیه‌السّلام می‌شود و سرگذشت‌های این پیامبران الهی را با تحلیل حوادث آن بازگو می‌کند تا نوبت به
موسی علیه السلام، برگشت او به
مصر و برگزیده شدن از سوی خدا و داستان و برخورد با ساحران و تا سپردن سپاهیان
فرعون به
دریا و از یادآوری اینها مجیرالدین مؤلف اثر، پلی می‌سازد بین ارتباط و علاقه‌ای که موسی علیه‌السّلام به قوم
بنی اسرائیل و پیوندی که با
بیت المقدس داشته است، می‌رسد و از نفرتی که با ستمگران که بر این سرزمین حکومت می‌کند. در ادامه مؤلف، از دیگران پیامبران بزرگ که ارتباط و علاقه‌ای با این سرزمین و
مکان مقدس داشته‌اند، صحبت می‌کند. از داود، سلیمان و
یونس تا اینکه می‌رسد به سال ۶۰۰ قبل از میلاد و ویرانی شهربیت المقدس مقدس و آن تا ۷۰ سال به طول انجامید. پس در جنگی که بین
ایران و
بابل درگرفت، بیت المقدس به دست
کوروش هخامنشی فتح شد و از ۵۳۸ قبل از میلاد تا ۳۳۲ در تصرف آنها بود. در این دوره گروهایی از بنی اسرائیل که به سرزمین‌های عربی گریخته بودند، مجددا به بیت المقدس بازگشتند. در سال ۳۳۲ قبل از میلاد
اسکندر مقدونی با شکست امپراتوری ایران، این
شهر را فتح کرد. پس از اسکندر، بیت المقدس متناوبا زیر سیطره «
بطالسه مصر» و «
پادشاهان سلوکی» قرار داشت. و این وضع ادامه داشت تا اینکه در سال ۶۳ قبل از میلاد «رومیان»، و در ۴۰ قبل از میلاد «
پارتیان» ایرانی بر بیت المقدس مسلط شدند و اندکی بعد «
هرود» به یاری رومیان بر بیت المقدس استیلا یافت حضرت عیسی علیه‌السّلام در دوره
حکومت او به دنیا آمد. چهل سال بعد از مصلوب شدن حضرت مسیح و رفته او به
آسمان، «
طیطوس»
شاه رومی، در همان اولین سال حکومت خود به بیت المقدس حمله کرد و ابن شهر را ویران نمود. هیکل یا همان
معبد سلیمان علیه‌السّلام را به
آتش کشید و همه کتب آنها را بسوزاند و یهودیان مستقر در بیت المقدس را به
قتل رساند؛ مگر آنانی که گریختند یا مخفی شدند. این ویرانی دوم بیت المقدس بود. قوم یهود از این پس تاکنون برای آنها در این سرزمین (منظور سال تالیف اثر است) ریاست و حکومتی نبوده است. مؤلف در ضمن این برهه از تاریخ بیت المقدس، سرگذشت و حوادث تاریخی انبیاء
زکریا،
یحیی و عیسی علیهم‌السّلام با کمک گرفتن آیات از قرآن کریم و احادیث دنبال می‌کنند. سرزمین فلسطین و بیت المقدس در ۳۱۲ میلادی به متصرفات «قسطنطن» امپراتور مسیحی
روم افزوده شد.
در این دوره کلیسها و دینی مسیحی رو به توسعه نهاد و گروه‌های مسیحی به این شهر کوچ نموده و در آنجا اقامت گزیدند. این وضع ادامه داشت تا اینکه درپی شکست رومیان از
ساسانیان، بیت المقدس به تصرف ایرانیان درآمد؛ ولی با تحولات سیاسی و نظامی که رخ داد تا فتح آن به دست
مسلمانان (۱۵ قمری) در سلطه مسیحیان بود. مؤلف با رسیدن به فتح بیت المقدس توسط
مسلمانان بخشی را اختصاص به زندگانی
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم (میلاد، نسب،
بعثت،
هجرت، رابطه با انصار، غزوات، صفات، سخوات، همسران و وفات آن حضرت می‌دهند. و با کمک آیات، روایات و کتب تاریخی به تحلیل حوادث این برهه می‌پردازد. بعد از مطرح نمودن این مباحث، دوباره مؤلف به بررسی اهمیت دینی مسجدالاقصی و بیت المقدس و ذکر فضائل آن با اشتهاد به آیات قرآنی، احادیث شریفه نبوی، سخنان
صحابه و
تابعین می‌پردازد و آن اینکه بیت المقدس ارض محشر و در قیامت محل تجمع آدمیان است. مؤلف فتح بیت المقدس که با عنوان الفتح در اثر آمده، را به طور مفصل که از طریق کثیره و با الفاظ مختلف وارد شده و او آنچه از آنها را بهتر از همه می‌داند،
روایت می‌کند. سپس تعدادی از صحابه به آنهایی را ساکن، زائر یا در بیت المقدس دفن شده‌اند، ذکر می‌کند؛ از جمله
ابوعبیدة الجراح،
حناد بن جبل انصاری،
بلال بن ریاح،
عیاض بن غنم،
ابوذر غفاری،
بلال حبشی،
خالد بن ولید،
تمیم بن اوس داری،
عبدالدین سلام و... در این قسمت به طور مختصر به شرح احوال آنها نیز می‌پردازد. در بعضی دیگر روایاتی را می‌آورد که در
آخرالزمان شخصی ظهور می‌کند، به نام صاحب الزمان علیه‌السّلام که او به شهر بیت المقدس مهاجرت می‌کند.
بعد از دوره فتح، نوبت به
دوره امویان (۱۹- ۱۳۲ هجری) می‌رسد.
معاویة بن ابی سفیان به فرماندهی
سپاه اسلام در
فلسطین و
شام منصوب شد. او مدت چهل سال به عنوان والی و سپس به عنوان
خلیفه، بر این سرزمین حکم راند. مسجد الاقصی و بنای
قبة الصخرة، قدیمی ترین، نفیس‌ترین و منظم‌ترین بناهای شهر بیت المقدس می‌باشد که توسط
عبدالملک بن مروان خلیفه پنجم اموی در سال ۷۳ ساخته شد که مؤلف به توصیف این بنا از حیث ساخت، مساحت، ابواب، و قنادیل و دیگر اوصاف این بناء با شکوه می‌پردازد. در این قسمت به ذکر جماعتی از بزرگان تابعین، علماء و زائرن که به این شهر آمده و بعضی از آنها بیت المقدس را وطن خویش قرار دادند، قبل از تسلط حاکم ترتح، می‌پردازد. از جمله
اویس بن عامر قرنی،
ابو نعیم،
ابو زبیر،
ابو سلام حبشی،
ابو جعفر جرشی،
ام درداء هجیمه،
ابوعوام و... که با شرح مختصری از احوال آنها همراه است. دوره بعد که مؤلف به ذکر حوادث آنها بعد از این توصیف می‌پردازد، مربوط به دوره
عباسیان (۱۳۲- ۳۵۸) اختصاص می‌دهد.
بعد از این دوره، دوره
فاطمیان و مؤلف به ذکر حوادث و اخبار آنها و این قسمت می‌پردازد: نخستین خلیفه فاطمی
عبیدالله بن مهدی در سال ۲۹۷ قمری به
حکومت رسید (متوفای). پس از او فرزندش
ابوالقاسم محمد با لقب قائم بامرالله (ابوالقاسم) (متوفای ۲۳۴) بعد پسر او اسماعیل با لقب
منصور بنصرالله (متوفای ۳۴۱). بعد از پسر او
ابو تمیم معد با لقب
مغزالدین الله (متوفای ۳۶۵) که شهر
قاهره و
جامع الازهر در زمان او بنیاد بعد از او پسرش
منصور نژاد ملقب به عزیز بالله (متوفای ۳۸۶) و بعد از او پسرش ابوعلی منصور ملقب به
حاکم بامرالله (متوفای ۴۱۱) به حکومت رسیدند و او دستور به تخریب کلیسای قمامه در
بیت المقدس (۴۰۸ هجری) و کلیساهای دیگر داد، و بعد از او فرزندش الظاهر لا غراز دین الله (متوفای ۴۲۷)، بعد از پسرش ابوتمیم، معد ملقب به
مستنصر بالله (متوفای ۴۸۷) و بعد فرزندش ابوالقاسم، احمد ملقب به
المستعملی بامر الله (۴۹۵) هجری به جای او نشست. در
زمان او اداره امور کشور به دست افضل بود، و او چون فردی نالایق بود، شام از قلمرو و حکومت فاطمه بیرون رفت و به دست
صلیبیون افتاد و از خاک آنجا که بیت المقدس به سرعت نقش بزرگ در تحولات سیاسی و نظامی قلمرو غربی اسلام و بلکه
اروپا داشت و جنگجویان صلیبی به قصد تسخیر این شهر و تسلط بر بزرگترین مرکز مسحیت، به فلسطین سرازیر شدند و با محاضره بیت المقدس بیش از ۴۰ روز در ۱۳
شعبان ۴۹۲ قمری، فرنکان (فرنج) قدیس را از مصریان گرفتند و چنان به کشتار و غارت دست یازیدند که مؤلف شمار کشتگان در مسجد الاقصی را بیش از ۷۰ هزار نفر می‌نویسد... و مؤلف در این قسمت به طور کامل تاریخ شامل بیت المقدس را در دوران حاکمان فاطمی و سلجوقی بررسی نموده است. (نخستین حاکم فاطمی عبیدالله مهدی تا آخرین آنها الناصر الدین الله) بین المقدس به مدت ۹۲ سال (۴۹۲- ۸۵۳) در دست صلیبیان بود. در این مدت فرمانروایان مسیحی، یهودیان را نیز از بیت المقدس بیرون نمودند و گروه‌های مسیحی را که از غرب می‌آمدند، در شهر و اطراف آن جای دادند. صلیبیان در این مدت به بازسازی کلیساها و مراکز مسیحی دست زندند و مجموعه‌ای از دینی بوجود آوردند. در این سال (۵۸۳ قمری) صلاح الدین ایوبی پس از پیروزی قاطع بر صلیبیان در «حطین» به طرف بیت المقدس پیش رفته و این شهر را به محاصره خود درآورد. پس از مذاکرات فراوان، در
رمضان ۵۸۳ قمری پیمانی با صلیبیان منعقد شده بر اساس آن، سکنه شهر اجازه یافتند که پس از پرداخت
فدیه خود را آزار سازند. و شهر در مدت کوتاهی چهره‌ای کاملا اسلامی به خود گرفت و مسجد الاقصی را که رو به ویرانی نهاده بوده، دوباره بنا کردند. و این امر در زمان حکومت المستفی بالله به وقوع پیوست که مؤلف در قسمتی که با عنوان «ذکر الفتح الصلاحی» آمده، این واقعه را به طور کامل و مبسوط بیان نموده است.
این مجلد هم از یک مقدمه که تدوین، توسط محقق محمود عوده کعابنه انجام پذیرفته و متن اصلی تشکیل یافته است. در مقدمه، محقق؛ همانند مجلد اول، قسمت اول به معرفی احوال مجیرالدین علیمی حنبلی و بررسی علمی عصر مؤلف پرداخته، اما به طور مختصر و در آخر این قسمت از مصادر و منابعی که در نگارش اثر سود جسته و بعد از روش نگارش او سخن رانده است. قسمت دوم این مقدمه، اختصاص به معرفی این مجلد؛ شامل موضوعاتی که مطرح شده و در آخر از
نسخ خطی که از این جزء موجود است و از ویژگی نسخه‌ای که اصل قرار گرفته و یا نسخ دیگر مقابله شده، به طور کامل بحث می‌کند. در پایان این قسمت تصویری از تمامی نسخ؛ همانند مجلد اول درج نموده است.
متن اصلی این جزء که در ادامه تاریخ
بیت المقدس می‌باشد و بیش از ۱۳ صفحه نمی‌باشد، با عنوان فتح ملک ناصری- داوری آغاز می‌شود. بیت المقدس تا سال ۶۲۶ قمری در دست مصیریان بود. در الکامل برادر العظم (متوفای ۶۵۶) معاهده‌ای با امپراتور
روم منعقد نمود، طبق این معاهده شهر بیت المقدس به مدت ۱۱ (۶۲۶ تا ۶۳۸) به آنها سپرده شد. در سال ۶۴۱ قمری ایوبیان مصر (ملک صالح ایوب) به توسط ممالیک
ترک باز بر آنجا مسلط شدند. گرچه مدتی بعد بر اثر کشمکش‌های مجلی و تهاجم
خوارزمیان، شهر به دست صلیبیان افتاد، در این هنگام سلطان نورالدین سروان
سپاه خود «شیرکوه» به دیار مصر فرستاد (در مرتبه سوم) که جنگ سختی میان دو سپاه در گرفت و سرانجام «شیرکوه» پیروز شد. بعد از فوت شیرکوه (۶۴۴) عاضرالدین الله خلیفه ناطهی، یوسف صلاح الدین را به جای او بر مسند وزارت نشاند. بعد از مدتی سلطان نورالدین از شام نامه‌ای به وی نوشت که از این پس فاطمین را از خطبه محو سازد و خطبه به نام خلیفه عباسی خوانده شود و بیت المقدس در دست مصریان بازماند که مؤلف تمام این وقایع را به طور مفصل و کامل تحلیل نموده است و در زمان او هنوز مصریان بر بیت المقدس حکم می‌رانند تا این که در سال ۹۲۳ قمری سلطان سلیم (پادشان عثمانی) به این شهر دست یافت. از صفحه ۴۵ تا پایان (صفحه ۵۰۴) مؤلف اول به معرفی آثار و بناهای تاریخی بیت المقدس از جمله مساجد، کلیساها، مدرسه‌ها زوایا، تکایا، رباطها، مقابر و قلاع و استکامات می‌پردازد ؛ مجموعه حرم شامل مسجد الاقصی و قبة الصخره (مسجد عمر) که از زیباترین، قدیمی‌ترین بناهای این شهر می‌باشد، می‌پردازد که از جمله آنها
محراب داود علیه‌السّلام جامع الغاریه مهد عیسی علیه السلام، قبة السلسة،
قبه معراج، مقام النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، مقام
خضر علیه السلام، قبه سلیمان، قبه موسی،
ابواب مسجدالاقصی باب الرحمة، با التوبة، باب البراق (دری که پیامر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در شب معراج از آنجا داخل مسجد الاقصی شد) یا باب الجنائن، باب الاسباط و از مدارس بیت المقدس، مدرسه فخریه، تنکزیه، بلدیه، عثمانیه، ارغونیه، خاتونیه، جوهریه (مدارس که در غرب کلیسای آن واقع هستند) و مدرسه جاولیه، ملکیه، اصعردیه، فاسیه، دواداریه و... (از سمت شمال) از
کلیساها کلیسای قمامه، صهیون ماریعقوب و کلیسای مصلبه و از زوایا می‌توان زاویه الازرق، شیخ یعقوب عجمی، بلاسی، طواشیه و... کلیسای مصلبه و از زوایا می‌توان زاویه الارزق، شیخ یعقوب عجمی، بلاسی، طواشیه و... مؤلف از ۶
برکه (آب انبار) هم نام می‌برد؛ از جمله برکه بنی اسرائیل، سلیمان علیه‌السّلام عیاض، که در داخل شهر بیت المقدس هستند و برکه ماملا و دو برکه مرجیع که در خارج آن شهر واقع هستند. از قریه‌هایی هم که در نزدیک بیت المقدس؛ از جمله
بیت لحم نام می‌برد که ما بین بیت المقدس و بیت لحم، قبر راحیل مادر حضرت یوسف علیه‌السّلام قرار دارد. و در بخش دوم به ذکر نام والیان از زمان فتح اسلامی تا زمان خود بر شهر بیت المقدس و شهر ابراهیم خلیل علیه‌السّلام می‌پردازد و هر کدام که کاری خیری یا بنا یا آبادی در اییها انجام داده باشند، آنها را نام می‌برد؛ در ادامه به معرفی علماء،
قضات، خطباء،
فقهاء، دیگر بزرگان و مشایخ
صوفیه و زهاد این دو مکان مقدس از مذاهب چهارگانه
اهل سنت به ترتیب
شافعیه،
حنفیه،
مالکیه و
حنابله می‌پردازد. ذکر این اشخاص از زبان صلاح الدین- یوسف بن ایوب است که بیت المقدس را فتح و دستگاه فاطمی را از این شهر بر چند تا زمان خود صاحب اثر می‌باشد. شرح حال این بزرگان و علماء شامل تاریخی ولادت و فوت، لقب و کنیه، مناقب و مسئولیت‌های اجتماعی ایشان، حوادثی که در زمان آنها به وقوع پیوسته، تالیفات و شرح حالی از صفحات پسندیده آنها می‌باشد که از میان آنها می‌توان اشخاصی؛ همچون
بهاءالدین تمیم اسدی (شخصی که مؤلف به آن آغاز نموده است)،
فخرالدین عساکر دمشقی،
نجم الدین داود کردی،
صلاح الدین علائی دمشقی، ابن هاشم، هروی، ابن محمرة، سراج الدین حمصی مخزومی،
محیی الدین ابوالمعالی، ابن صائغ، ابن مؤقت، قزازی، ابن نقیب و... نام برد. آخرین فردی که مؤلف به طور کامل و مسبوط به شرح حال او می‌پردازد، کمال الدین ابوالمعالی سبط ابن عمو جان می‌باشد.
روش محققین در خصوص دو مجلد بدین شرح است، مناط آن دقیق‌ترین و از نظر ضبط کم اشتباه‌ترین بوده، دو مجلد هر کدام دارای ۶ نسخه می‌باشد و آنچه نسخه اصل قرار گرفت و نسخ دیگر بر آن تطبیق داده شد، نسخه‌هایی بود که در کتابخانه
لندن نگهداری شده است و در صورتی که بین اصل یا ۵ نسخ دیگر در مرحله دو مجلد اختلافی رخ داده است، در پاورقی آن اختلافات دیگر ذکر شده است. متن اصلی دارای
آیات،
احادیث،
اعلام،
اماکن و
اصطلاحات است، در مواردی متن احتیاج به توضیح برای رفع ابهام داشته که تمام موارد فوق از نظر ارجاعات و سر در پاورقی‌ها برای خواننده روشن شده است و آدرس، شرح احوال و توضیحات لازم و کافی در خصوص الفاظ، مصطلحات و شهرها درج شده است. در هر دو مجلد در آخر مقدمه محققین، تصویری از نسخه‌های موجود از دو مجلد آمده است. در پایان هر دو جزء صفحات متعددی به ذکر مصادر و منابع، ذکر مؤسساتی که این منابع را چاپ و مشخصات کتب آورده شده است و در ادامه نام مقالات و موضوعات گنجانده شده است و در آخر فهرست اعلام، اماکن و فهرست موضوعات آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
