افضلیت برهان مستقیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
افضلیت برهان مستقیم یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای
رجحان برهان مستقیم بر
برهان خلف است.
یکی از بحث‌هایی که
ارسطو در تعلیم اول به آن پرداخته و
ابن‌سینا در
شفاء متعرض آن شده، این است که برهان کلی بر جزئی، برهان موجَب بر سالب، و
برهان مستقیم بر
خلف رجحان و افضلیت دارد.
قبل از بیان افضلیت برهان مستقیم بر خلف باید دانسته شود:
هرگاه برای اثبات مطلوبی از مقدمات مثبته آن استفاده شود آن را «
قیاس مستقیم» یا «برهان مستقیم» گویند، ولی هرگاه برای اثبات آن، نقیض مطلوب به یکی از مقدمات ضمیمه شود تا نتیجه محال بر آن مترتب شود، آن‌گاه معلوم شود که نقیض مطلوب، باطل است و سپس استنتاج شود که عین مطلوب، حق است، آن را «
قیاس خلف» نامند.
در اثبات افضلیت و اولویت برهان مستقیم بر برهان خلف به وجوهی تمسک شده است، از جمله:
آن قیاسی که به تنهایی و
بذاته از صدقش، صدق نتیجه‌اش؛ بدون استمداد از
قیاس دیگر حاصل می‌شود، افضل از قیاسی است که با کذبِ نتیجه، نه ذاتاً و نه به‌تنهایی، بلکه همراه قیاس دیگر، صدق نتیجه را ایجاب می‌کند. توضیح اینکه برای اثبات مطلوبی همچون: «هیچ ج الف نیست» از راه برهان مستقیم چنین استدلال می‌شود: «هر ج ب است» و «هیچ ب الف نیست»؛ نتیجه می‌دهد: «هیچ ج الف نیست».
اما از راه برهان خلف چنین عمل می‌شود: اگر «هیچ ج الف نیست» درست نباشد،
نقیض آن درست است؛ پس «بعض ج الف است». این را ضمیمه می‌کنیم به «هیچ ب الف نیست»، نتیجه می‌دهد: «هر ج ب نیست»، در حالی که فرض شده بود «هر ج ب است». از این نتیجه می‌شود که «بعض ج الف است»
محال است؛ در نتیجه، نقیض آن یعنی «هیچ ج الف نیست» درست است.
در برهان مستقیم این سخن که «هر ج ب است»، همراه «هیچ ب الف نیست» ذاتاً نتیجه را ایجاب می‌کند، ولی در برهان خلف از کذب «بعض ج الف است» که به ضمیمه «هیچ ب الف نیست» به‌دست می‌آمد، نتیجه گرفته می‌شد صدق نقیض آن یعنی «هیچ ج الف نیست».
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
(۲)
قوام صفری، مهدی، ترجمه برهان شفا. (۳)
صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «افضلیت برهان مستقیم»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۱/۹.
