• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

استغراق

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



یکی از اصطلاحات بکار رفته در ادبیات فارسی، استغراق بوده که در لغت به معنی «همه را فراگرفتن» و در اصطلاح علم معانی آن است که حُکمی کلّی بر همۀ افراد یک جنس دلالت کند، مگر آن‌که بعضی را از آن حکم استثنا کنند، و این در علم معانی از حالاتی است که متوجه مسندالیه می‌شود.



در زبان عربی، لامِ نشانۀ تعریف، هرگاه افادۀ چنین معنایی کند، لامِ استغراق نامیده می‌شود، مانند:
«اِنَّ الْاِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ» «یقینا همه انســان‌ها در زیانــند». که در کلمۀ «الانسان» لام تعریف قائم مقامِ لفظ «کلّ» است.


در زبان فارسی، مهم‌ترین شیوه‌های بیان استغراق از این قرار است:
۱) آن که مسندٌ‌الیه اسم جنس باشد، مانند کلمۀ «سخن» در این بیت:
سخن چون برابر شود با خرَد• • • • روانِ نـــیوشـنده رامــش بَرَد (فردوسی)
در این حالت، مسندٌالیه هم معرفه است و هم شامل همۀ افراد جنس خود می‌باشد.
۲) آن‌که پیش از مسندٌالیه، صفت مبهمِ «هر»، «همه»، یا لفظ دیگری بیاید که افادۀ معنی عموم کند. مانند کلمۀ «که» در این بیت:
هر که آمد عمارتی نو ساخت• • • • رفت و منزل به دیگری پرداخت (سعدی)
۳) آن‌که مسندٌالیه به صیغۀ جمع باشد، مانند کلمۀ «عاشقان» در این بیت:
عاشقان کشتگان معشوق‌اند• • • • بـــــر نیایـد ز کشــتگان آواز (سعدی)


برای استغراق تقسیمی باین شده است که به شرح زیل بوده:

۳.۱ - استغراقِ حقیقی

استغراقِ حقیقی: آن است که حکم، تمام افراد یک جنس را شامل شود، مانند «چشمه» در این بیت:
مبدعِ هر چشمه که جودیش هست• • • • مختــــرعِ هر چه وجودیـش هسـت (نظامی گنجوی)

۳.۲ - استغراقِ عُرفی

استغراقِ عُرفی: آن است که حکم، بیشترِ افراد یک جنس را، که مطابق عُرف از معنی آن استنباط می‌شود، دربرگیرد، مانند «بزرگان» در این بیت:
بـزرگانِ گــیتی شدند انجمن• • • • چو بنشست سالار با رای‌زن (فردوسی)
که در این بیت، بیشتر بزرگان منظور است، نه همۀ بزرگان دنیا.
[۲] دانش‌نامه زبان و ادب فارسی، سعادت، اسماعیل، تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ج۱، ص۳۷۳.



۱. عصر/سوره۱۰۳، آیه۲.    
۲. دانش‌نامه زبان و ادب فارسی، سعادت، اسماعیل، تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ج۱، ص۳۷۳.



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «استغراق»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۷.    






جعبه ابزار