ازلام در تفاسیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ازلام در قرآن به صورت‌های مختلفی آمده است و تعیین
مصداق ازلام
حرام از غیر آن،
تفاسیر مختلفی را موجب گردیده است. در
قرآن ازلام به صورت‌های مختلفی بیان گردیده است.
در دو
آیه از سوره
مائده/۵ از ازلام یاد‌شده است؛ نخستین بار آیه۳ مائده/۵
است که طی آن خداوند پس از حرام دانستن چندین
خوراکی از
حرمت استقسام به ازلام یاد کرده و همه این امور را
فسق دانسته است: «حُرِّمَت عَلَیکُمُ المَیتَةُ والدَّمُ ولَحمُ الخِنزیرِ وما اُهِلَّ لِغَیرِ اللّهِ بِهِ والمُنخَنِقَةُ والمَوقوذَةُ والمُتَرَدِّیَةُ والنَّطیحَةُ وما اَکَلَ السَّبُعُ اِلاّ ما ذَکَّیتُم وما ذُبِحَ عَلَی‌النُّصُبِ واَن تَستَقسِموا بِالاَزلـمِ ذلِکُم فِسقٌ....»
در آیه۹۰ همین
سوره ازلام (و‌نه استقسام به آن) در کنار
خمر و میسر و
انصاب،
[۳] و کاری
شیطانی شناخته شده است: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا الخَمرُ والمَیسِرُ والاَنصابُ والاَزلـمُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطـنِ فَاجتَنِبوهُ لَعَلَّکُم تُفلِحون.» ازلام مطرح شده در این
آیات از جهاتی متفاوتند؛ در آیه نخست کاربرد ازلام مطرح شده؛ در‌حالی‌که در آیه دوم رجس بودن و لزوم
اجتناب بر خود ازلام بار شده است و دیگر آن که در آیه دوم ازلام در کنار میسر طرح شده که خود یکی از کاربردهای ازلام است.
با توجه به‌کاربردهای متعدد ازلام در
عصر جاهلی این
ابهام وجود دارد که ازلام طرح شده در این آیات شامل کدام یک از کاربردهای رایج است و در این زمینه چه شواهدی وجود دارد.
آرای مفسران درباره مفهوم ازلام در آیات مورد نظر را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد.
ابن‌عطیه اندلسی و
بقاعی مفهوم ازلام را
مطلق گرفته و حرمت را شامل هر سه نوع کاربرد آن دانسته‌اند.
قرطبی،
سمرقندی و
علامه طباطبایی ازلام طرح شده در قرآن را میسر می‌دانند.
برخی از مفسران چون.
نسفی و
زمخشری از بین دو احتمال تعیین
خیر یا شر‌بودن کار یا میسر احتمال اول را
ترجیح داده‌اند.
تفاسیری چون
البحر المحیط،
و
زاد المسیر،
آرای متعددی را درباره مفهوم ازلام نقل کرده‌اند؛ امّا خود در این‌باره نظری نداده‌اند.
دیگر
تفاسیر شیعهو
سنی عموماً استقسام به ازلام را کاربرد نوع اول دانسته‌اند که بر ازلام آن «إِفعل» و «لاتفعل» نوشته شده بود. این عده از تفاسیر به
تناسب موضوع اقوالی را نیز در این زمینه نقل کرده‌اند.
از آن جا که ازلام کاربردهای متعددی داشته نمی‌توان بدون
شواهد کافی از واژه ازلام در قرآن به
مفهوم خاصی دست یافت.
غالب
مفسران هر چند ذیل آیات، اقوال متعددی را درباره مفهوم ازلام نقل کرده‌اند؛ امّا از ارائه
قراین لازم برای
استنباط هر یک از کاربردهای ازلام در آیات مورد نظر خودداری کرده‌اند. تنها برخی مفسران چون
فخر رازیو
نیشابوری به این گزارش اکتفا کرده‌اند که بسیاری از
لغویان ازلام را در آیات مورد نظر
برد و باخت گوشت شتر دانسته‌اند؛ امّا جمهور مفسران آن را وسیله‌ای برای شناخت خیر و شر امور آینده دانسته‌اند.
نکته دیگر آن که آنان ازلام ذکر شده در هر‌دو آیه را
مترادف دانسته‌اند و در تفسیر آیه۹۱ مائده/۵،
تعریف ازلام را به همان تعریف ارائه شده در آیه۳ مائده/۵ ارجاع داده‌اند.
علامه طباطبایی که ازلام را به‌معنای میسر دانسته، در هر
آیه به ارائه شواهد و قراین مورد نیاز اشاره کرده است. وی
سیاق آیه۳ مائده/۵
را در مورد
خوردنی‌های حرام دانسته و از آن به عنوان
قرینه‌ای برای تفسیر ازلام به‌معنای یاد‌شده میسر استفاده کرده است.
و در آیه ۹۲ مائده/۵
چون
متن را فاقد هرگونه قرینه یافته از
روایات اهل‌بیت در تفسیر آیه کمک گرفته است.
در تحلیل علت گرایش
جمهور مفسران به‌معنای دوم ازلام می‌توان به کاربرد فراوان ازلام در معنای مورد نظر اشاره کرد. کنار هم قرار گرفتن واژه میسر و ازلام در آیه۹۲ مائده/۵
هم می‌تواند بدان معنا باشد که این‌جا ازلام به مفهوم میسر نیست؛ مگر آن‌که
عطف را
عطف تفسیری بدانیم. چنان‌که
ابن‌کثیر هم با طرح همین دلیل، در یکی از نقل قول‌های
مجاهد که ازلام را به میسر تفسیر کرده
تردید کرده است.
برخی معتقدند که
خداوند در این آیه در پی
تحریم ازلام و
انصاب نبوده؛ چون انصاب (
قربانی بت‌ها) و ازلام (استقسام از
هبل و...) از
مناسک آیین
بت‌پرستی است؛ در‌حالی‌که آیه
مدنی است و خطاب به
مؤمنان در
مدینه است؛ از نظر ایشان این
آیه بیانگر تحریم
خمر و
میسر بوده که هنوز در میان
مسلمانان رواج داشت و برای آن‌که این دو را نیز از
سنن جاهلی و
مشرکانه بخواند در کنار انصاب و ازلام از آنها یاد‌کرده است.
از مدنی بودن هر دو آیه می‌توان نتیجه گرفت که ازلام در این دو آیه نمی‌توانسته خارج از مفهوم میسر (
برد و باخت گوشت) باشد؛ زیرا کاربردهای دیگر ازلام با مفهوم
توحید در میان مؤمنان سازگاری نداشت.
برخی از
اهل‌سنت از ازلام موجود در آیه دو‌نکته استفاده کرده‌اند؛
برخی ازلام را در این
آیات، میسر و
قمار تعریف کرده‌اند و در
حرمت آن به آیات مورد نظر استناد کرده‌اند.
و برخی دیگر
استخاره با
قرآن و
تسبیح را مشمول مفهوم ازلام گرفته و آن را
بدعت و حرام دانسته‌اند.
دانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، ج۱، ص۴۰۲-۴۰۳.
