• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوسعید محمد بن علی جاوانی عراقی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جاوانی، ابوسعید (یا ابوعبدالله) محمد بن علی بن حمدان حِلّی عراقی (۴۶۸-۵۶۱ ق/۱۰۷۶-۱۱۶۶م)، فقیه، نحوی، ادیب و شاعر است.





۱.۱ - نسب

جاوانی منسوب است به جاوان، قبیله‌ای کرد که در حلّه می‌زیستند.
[۱] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۲] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
ابن شاکر کتبی
[۳] ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
او را «جوانی»، و بغدادی
[۴] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.
وی را «کاوانی» خوانده‌اند. معلمی یمانی ، مصحح الانساب سمعانی متذکر شده است که اصل این نسبت گامرانی است و به کامرانی یا جاوانی تعریب شده است.
[۵] معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، ج۳، ص۱۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
حاجی خلیفه
[۶] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
نسبت او را حاوانی و حاوی آورده که احتمالاً تصحیف است. بروکلمان محل تولد وی را اربل می‌داند. نسبت حِلّی و گاه حِلّوی او نیز می‌تواند بیانگر تولد یا زندگی او در شهر حلۀ عراق باشد.

۱.۲ - محل زندگی

جاوانی چندی در اربل اقامت داشت؛ آنگاه راهی ایران شد؛
[۸] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۹] کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
اما از چگونگی زندگی او در ایران اطلاعی در دست نیست.

۱.۳ - وفات

جاوانی سرانجام در خُفتیان، نزدیک اربل درگذشت و پیکرش در بَوازیج (شهری نزدیک تکریت، از توابع موصل)
[۱۰] یاقوت، بلدان، ج۱، ص۷۵۰.
به خاک سپرده شد.
[۱۱] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۱۲] کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
حاجی‌خلیفه
[۱۳] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
وفات او را در مصر دانسته است، اسنوی تاریخ درگذشت او را ۵۶۰ ق آورده است.
[۱۴] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
حاجی خلیفه و سبکی تاریخ درگذشت او را ۵۱۰ ق و ۵۴۰ ق آورده اند.
[۱۵] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
[۱۶] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.



جاوانی نخست به بغداد رفت و در آن‌جا نزد محمد غزالی (د ۵۰۵ ق/۱۱۱۱م) و کیا هراسی (د ۵۰۴ ق) شاگردی کرد.
[۱۷] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۸] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۱۹] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
به گزارش منابع، وی کتاب الجام العوام غزالی را روایت کرده است.
[۲۰] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۲۱] همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، ج۱، ص۲۵۳، تهران، ۱۳۱۸ش.

جاوانی در بغداد مقامات را نزد حریری (د ۵۱۶ ق/۱۱۲۲م) خواند.
[۲۴] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
از دیگر استادان او می‌توان ابوعبدالله حمیدی ، عبدالواحد قشیری ، ابوبکر شامی قاضی
[۲۵] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
و محمد بن حسین برصی
[۲۶] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
را نام برد.


از کسانی که نزد وی دانش آموخته‌اند، قاضی عتیق علوی (د ۵۷۵ ق)، حسن بن عبدالله شافع دمشقی ، ابوصمصام ذوالفقار حسینی استاد قطب‌الدین راوندی و ابن شهر آشوب ، ابن طاهر خزاعی و عبدالکریم بوازیجی (د ۶۱۱ ق) را می‌توان نام برد.
[۲۷] اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۲۹] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۳۰] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
شیخ سعد بوازیجی از ملازمان او بود.




۴.۱ - خطی

۱. الذخیرة لاهل البصیرة .
۲. ذکر الانفس و ریاضتها حتی تصیر نفساً واحدة ، که آن را در ۵۴۳ ق/۱۱۴۸م تألیف نمود.
۳. روضة العشاق و نزهة المشتاق (یا نزهة الناظر و سلوة القلب و الخاطر ). نسخه‌ای از این کتاب در اسکوریال موجود است.
۴. نزهة الانفس و روضة المجلس . وی در این اثر، به بیان آنچه از کلام عرب توسط عوام استعمال شده است و آنان به حقیقتش پی نبرده‌اند و نیز به بیان امثال جایز الاستعمال و علل تصحیف عوام و جز آن‌ها پرداخته، و آن را به پیشنهاد ابوالقاسم نصر بن حسن صفار براساس ترتیب الفبایی تألیف نموده است.

۴.۲ - یافت نشده

۱. شرح مقامات حریری .
۲. عیون الشعر .
۳. الفرق بین الراء و الغین (یا العین).
۴. البیان (یا التبیان) لشرح الکلمات .
۵. المنتظم فی سلوک الادوات .
۶. مسائل الامتحان . وی در این اثر مسائل پیچیدۀ نحوی را بیان کرده است.
۷. فصول وعظ و رسائل .
[۳۲] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۳۳] ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
[۳۴] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۳۵] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۳۶] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳۷] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
[۳۸] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۵۵.
[۳۹] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۶۷.
[۴۰] بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.
[۴۱] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.

۸. دیوان شعر .
[۴۲] بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.

صفدی هم او را صاحب اشعار می‌داند. ابیات بسیار اندک، اما شیوا و عاشقانه‌ای از وی توسط صفدی، سبکی، اسنوی، سیوطی
[۴۵] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۴۶] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۴۷] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
و کمال‌الدین
[۴۸] کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
نقل شده است.


(۱) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
(۲) اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۳) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۴) بغدادی، ایضاح.
(۵) بغدادی، هدیه.
(۶) حاجی خلیفه، کشف.
(۷) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
(۸) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۹) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۱۰) کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۱۱) معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۲) همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، ۱۳۱۸ش.
(۱۳) یاقوت، بلدان.


۱. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲. اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳. ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
۴. بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.
۵. معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، ج۳، ص۱۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
۶. حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
۷. اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۲، ص۹۴، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۸. سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۹. کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
۱۰. یاقوت، بلدان، ج۱، ص۷۵۰.
۱۱. سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۱۲. کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
۱۳. حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
۱۴. اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۵. حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
۱۶. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۱۷. صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۱۸. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۱۹. اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۰. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲۱. همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، ج۱، ص۲۵۳، تهران، ۱۳۱۸ش.
۲۲. اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۲، ص۹۵، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۲۳. صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۲۴. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲۵. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲۶. سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۲۷. اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۸. اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۸۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۲۹. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۳۰. سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳۱. اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۷۴، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۳۲. صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۳۳. ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
۳۴. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۳۵. اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳۶. سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳۷. حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
۳۸. حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۵۵.
۳۹. حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۶۷.
۴۰. بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.
۴۱. بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.
۴۲. بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.
۴۳. صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۴۴. صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۴۵. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۴۶. اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۴۷. سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۴۸. کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جاوانی»، ج۱۷، ص۶۳۹۸.    


رده‌های این صفحه : ادیبان | تراجم | شاعران عرب




جعبه ابزار