• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن‌ زکریای رازی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



دیگر کاربردها: رازی (ابهام‌زدایی).
زکریای رازی
ابوبکر محمد بن زکریای رازی (۲۵۱-۳۱۳ق)، طبیب، کیمیادان و فیلسوف مشهور ایرانی در قرن سوم و چهارم هجری قمری بود.
طبق برخی گزارش‌ها رازی در جوانی شعر می‌گفت و عود نیز می‌نواخت و به زرگری و صرافی اشتغال داشت و به همین علت به کیمیاگری روی آورد، اما در سنین بالاتر به طب پرداخت و از طبیبان بزرگی شد که امراء برای طبابت نزدش می‌آمدند، و چندی هم ریاست بیمارستان بغداد و ری را برعهده داشت. او در زمان حیات و پس از آن شهرت فراوان یافت و برخی او را ستوده‌اند، هرچند به خاطر آرای فلسفی و برخی از عقایدش مثل انکار نبوت، مخالفان فراوان داشت و موجب تکفیر اهل مذهب و علماء قرار گرفته است، با این‌حال برخی معتقدند این‌ها اتهاماتی است که به رازی نسبت داده‌ شده. وی در موضوعات مختلف علوم و پزشکی تالیفات بسیاری دارد که نویسندگان، فهرست‌هایی از آثار او را در موضوعات پزشکی، طبیعی، منطق، ریاضی، نجوم، تفاسیر، فلسفه، مابعدالطبیعه، الهیات، کیمیا و آثار کفرآمیز جمع‌آوری کرده‌اند. آرای پزشکی رازی، چه در زمان خودش و چه پس از مرگ او، در سرزمین‌های اسلامی و خارج از آن، بسیار تأثیرگذار بود به‌گونه‌ای که آثار او به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه و مورد استفاده است. رازی را پدر علم شیمی و بنیان‌گذار آن و یکی از شیمی‌دانان متنفذ جهان اسلام خوانده‌اند.

فهرست مندرجات

۱ - زندگی‌نامه
       ۱.۱ - نام و تاریخ ولادت
       ۱.۲ - جوانی و تحصیلات
       ۱.۳ - استادان
       ۱.۴ - شاگردان
       ۱.۵ - ارتباط با امراء
       ۱.۶ - مخالفان و موافقان
       ۱.۷ - درگذشت
۲ - آثار
       ۲.۱ - فهرست ابن ندیم و قفطی
       ۲.۲ - فهرست ابوریحان بیرونی
       ۲.۳ - فهرست ابن ابی‌اصیبعه
       ۲.۴ - فهرست‌های نو
       ۲.۵ - آثار چاپ شده
       ۲.۶ - ترجمه‌های آثار
۳ - روش تحقیق و نوآوری‌ها در پزشکی
       ۳.۱ - استقلال فکری
       ۳.۲ - پیروی از پزشکان
       ۳.۳ - تک‌نگاری‌ها
       ۳.۴ - عمل‌ جراحی
       ۳.۵ - خدمات پزشکی
       ۳.۶ - تالیف رساله‌های مستقل
       ۳.۷ - درمان درد چشم و دندان
       ۳.۸ - رعایت موازین اخلاقی
       ۳.۹ - روش آموزش پزشکی
       ۳.۱۰ - رساله‌ها در پزشکی
       ۳.۱۱ - نوآوری‌ها
۴ - تأثیر رازی در پزشکی
       ۴.۱ - در قلمرو اسلامی
       ۴.۲ - در غرب
              ۴.۲.۱ - هند
              ۴.۲.۲ - در منابع لاتین
              ۴.۲.۳ - ترجمه المنصوری
              ۴.۲.۴ - شرح بر المنصوری
              ۴.۲.۵ - ترجمه الحاوی
              ۴.۲.۶ - ترجمه الجدری
              ۴.۲.۷ - ترجمه دیگر کتب
              ۴.۲.۸ - ترجمه آثار به عبری
۵ - کیمیای رازی
       ۵.۱ - استادان کیمیا
              ۵.۱.۱ - پدر و کیمیاگران دیگر
              ۵.۱.۲ - جابر بن حیان
                     ۵.۱.۲.۱ - تفاوت‌های سنّت جابر و رازی
                     ۵.۱.۲.۲ - اشتراکات جابر و رازی
       ۵.۲ - نظریه فلزی
       ۵.۳ - رویکرد و روش علمی
       ۵.۴ - آثار کیمیایی
              ۵.۴.۱ - دوازده اثر
              ۵.۴.۲ - مهم‌ترین اثر
              ۵.۴.۳ - آثار دیگر
       ۵.۵ - مبانی نظری و مواد و فرایندها
       ۵.۶ - الکل
       ۵.۷ - اسیدهای معدنی و آلی
       ۵.۸ - قلیا و ترکیب‌های بازی
       ۵.۹ - فلزشناسی
       ۵.۱۰ - اکسیر
       ۵.۱۱ - کیمیا و پزشکی
       ۵.۱۲ - رویکردهای عملی و کاربردی
       ۵.۱۳ - میراث
              ۵.۱۳.۱ - اثرگذاری بر مسلمانان
              ۵.۱۳.۲ - اثرگذاری بر غرب
              ۵.۱۳.۳ - لزوم پرهیز از اغراق درباره رازی
              ۵.۱۳.۴ - مقدمه شیمی نوین
۶ - آرا و عقاید
       ۶.۱ - شیوه رازی
       ۶.۲ - در فلسفه و اخلاق
       ۶.۳ - اعتقاد به قدمای خمسه
       ۶.۴ - انکار نبوت
              ۶.۴.۱ - دلیل انکار
              ۶.۴.۲ - رد نظریه رازی
              ۶.۴.۳ - احتمال اتهام به رازی
              ۶.۴.۴ - رد احتمال اتهام
       ۶.۵ - نظریه اخلاقی درباره لذت
              ۶.۵.۱ - تعریف لذت
              ۶.۵.۲ - نظریه اخلاقی رازی
       ۶.۶ - ناقدین رازی
۷ - آثار فلسفی
۸ - فهرست منابع
۹ - پانویس
۱۰ - منبع


در ابتدا به مختصری از زندگی‌نامه محمد بن زکریای رازی اشاره می‌شود.

۱.۱ - نام و تاریخ ولادت

نام وی محمد و کنیه‌اش ابوبکر بود از زندگی رازی اطلاع چندانی در دست نیست، اما به استناد گزارش ابوریحان بیرونی،
[۲] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمدبن زکریاء الرازی، ج۱، ص۴، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
او در ۲۵۱ در ری به دنیا آمد.

۱.۲ - جوانی و تحصیلات

ظاهراً از کودکی به علوم عقلی و ادبی علاقه‌مند بود و بنابر منابع، در جوانی شعر می‌گفت و عود نیز می‌نواخت، اما پس از چهل سالگی و روی آوردن به فلسفه و طب آن‌ها را رها کرد
[۳] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
به گفته برخی، رازی در جوانی به زرگری و صرافی مشغول بود و لقب صیرفی او به همین شغل اشاره دارد
[۶] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.
رازی از طریق همین شغل به علم کیمیا گرایش یافت و بر اثر اشتغال به آن و نزدیکی با آتش و بوهای تند، به بیماری چشم دچار گردید؛ وقتی برای معالجه به طبیب مراجعه کرد، علم طب را اصیل‌تر از کیمیا یافت و به طب پرداخت و چنان در آن پیشرفت کرد که بسیاری از جمله امرا و بزرگان او را برای طبابت نزد خود می‌خواندند
[۸] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
[۹] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.
به نظر می‌رسد، شهرت رازی در طب به بعد از چهل سالگی او برمی گردد، اما پیش از آن نیز در سی و چندسالگی به بغداد رفته بود و در آن‌جا به آموختن طب و نیز طبابت در بیمارستان اشتغال داشت و پس از آن در بیمارستان‌هایی در ری و بغداد عهده‌دار ریاست شد.
[۱۰] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.


۱.۳ - استادان

درباره استادان رازی اختلاف‌نظر هست. ابن ندیم شخصی به نام بلخی را استاد رازی خوانده و در ادامه به شرح حال شهید بلخی (متوفی ۳۲۵) پرداخته و نوشته، رازی با بلخی مناظراتی داشته است و آن دو کتاب‌هایی در رد و نقض یکدیگر نوشته‌اند.
جز شهید بلخی، ابوالقاسم بلخی و ابوزید احمد بن سهل بلخی (متوفی ۳۲۲) نیز معاصر رازی بوده‌اند و از عنوان برخی از آثار رازی بر می‌آید که وی با این دو تن نیز آشنا بوده است به دلیل شهرت ابوزید احمد بلخی در فلسفه، برخی محققان احتمال می‌دهند که رازی به واسطه او با فلسفه یونان آشنا شده باشد.
[۱۵] ماکس مایرهوف، من الاسکندریة الی بغداد: بحث فی تاریخ التعلیم الفلسفی و الطبی عندالعرب، ج۱، ص۸۲، در التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، الف بینها و ترجمها عبدالرحمان بدوی، قاهره: مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۶.
[۱۶] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۴-۱۵، تهران ۱۳۵۲ش.

به نوشته ناصرخسرو
[۱۷] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۸۹، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
ابوالعباس ایرانشهری دیگر استاد رازی بوده و ظاهراً رازی از طریق او با افکار مانوی آشنا شده است
[۱۸] ابوریحان بیرونی، البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص۵، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
به گزارش برخی منابع، استاد رازی در طب علی بن رَبَّن طبری، مؤلف فردوس الحکمة فی الطب، بوده است. (ابن ابی اصیبعه
[۲۱] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۲-۱۳، تهران ۱۳۵۲ش.
تردیدهای موجود درباره این موضوع را بررسی کرده است.)

۱.۴ - شاگردان

درباره شاگردان رازی نیز اطلاع دقیقی در دست نیست. گفته شده است، یحیی بن عَدی، فیلسوف و مترجم قرن سوم و چهارم، روش فلسفی رازی را داشته و طب و منطق را نزد او خوانده است
[۲۳] Nicholas Rescher, The development of Arabic logic, Pittsburgh ۱۹۶۴، v۱، p۱۳۰.
به گزارش منابع، ابوالقاسم مَغانِمی، ابن قارِن رازی و ابوغانم طبیب از دیگر شاگردان رازی در طب بوده‌اند.
[۲۴] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۳، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
[۲۷] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۶، تهران ۱۳۵۲ش.


۱.۵ - ارتباط با امراء

رازی با امرای سامانی مناسبات خوبی داشت، چنان‌که کتاب المنصوری فی الطب را به نام منصور بن اسحاق بن احمد بن اسد، حاکم ری (ﺣﮑ: ۲۹۰ـ۲۹۶)، تألیف و به او تقدیم کرد و نیز کتابی با نام الطب الملوکی نگاشت و آن‌را به حاکم طبرستان اهدا کرد.
[۲۹] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۸-۷۹، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
[۳۰] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، پانویس ۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

محمد بن زکریا در بغداد نیز از حمایت حاکمان عباسی بهره می‌برد و در دوران مکتفی (ﺣﮑ: ۲۸۹ـ۲۹۵) ریاست بیمارستانی را در بغداد به عهده داشت.

۱.۶ - مخالفان و موافقان

رازی در دوران حیات خود و پس از آن شهرت فراوان یافت و شرح‌حال‌نگاران از او با عناوینی چون یگانه عصر، جالینوس عرب، و طبیب مسلمانان یاد کرده‌اند.
[۳۳] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
هرچند، او به جهت آرای فلسفی و الهیاتی‌اش از همان ابتدا مخالفان فراوانی نیز داشت. به همین دلیل، ابوریحان بیرونی
[۳۵] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۳، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
از پیروی وی برائت جسته، ابن سینا او را «متکلف فضولی» خوانده
[۳۶] ابوریحان بیرونی و ابن سینا، ابوریحان بیرونی و ابن سینا: الاسئلة و الاجوبة، ج۱، ص۱۳، چاپ حسین نصر، و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۲ش.
و ابن صاعد اندلسی
[۳۷] ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، ج۱، ص۳۳، چاپ لویس شیخو، بیروت ۱۹۱۲، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
نیز وی را به سبب مخالفت با آرای ارسطو و گرایش به مذهب اهل شرک، ثنویت، براهمه و صابئین تقبیح کرده است. قفطی
[۳۸] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
نیز اضطراب در رأی، تقلید آرای نادرست و انتحال مذاهب زشت را به وی نسبت داده است.

۱.۷ - درگذشت

رازی در همه عمر، پیوسته به خواندن و نوشتن اشتغال داشت و در اواخر عمر نابینا شد. درباره سال و محل درگذشت او اختلاف هست، اما بنابر مشهور، رازی در ۳۱۱ یا ۳۱۳ در بغداد یا ری درگذشت
[۳۹] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۶، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
هرچند، گزارش‌های دیگری مبنی بر زنده بودن او تا دوران ابن عمید (متوفی ۳۶۰) وزیر آل بویه، وجود دارد و گفته می‌شود رازی کتاب الحاوی فی الطب را به او تقدیم کرده است. بر این اساس، وفات وی را ۳۲۰ نیز گزارش کرده اند.
[۴۲] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۲، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(قفطی
[۴۵] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
سال ۳۶۴ را نیز گزارش کرده‌اند.)


تألیف کتاب‌های متنوع در موضوع‌های مختلف علوم، به همراه اشتهار رازی در پزشکی، که به آثار پزشکی او اعتبار خاصی می‌بخشیده است، و نیز بحث‌های صورت گرفته درباره آرا و عقاید فلسفی رازی باعث شد تا مدت کوتاهی پس از درگذشت او (۳۱۱ یا ۳۱۳) فهرستی از آثارش تهیه شود.

۲.۱ - فهرست ابن ندیم و قفطی

ابن ندیم (متوفی ۳۸۵) نخستین فهرست موجود از آثار رازی را تقریباً ۶۴ سال پس از درگذشت او تهیه کرده است، اگرچه به گفته ابن ندیم آنچه ذیل کتاب‌های تألیفی رازی آورده از فهرست خود رازی اخذ کرده است. بنا به قرائن نیز به نظر می‌رسد فهرست ابن ندیم از فهرستی نقل شده است که خود رازی در میانه‌های عمرش تهیه کرده بود، چنان‌که در فهرست ابن ندیم از کتاب بُرْء الساعَه، احتمالاً آخرین یا یکی از آخرین آثار رازی، نامی به میان نیامده است.
[۴۷] نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۴، تهران ۱۳۳۹ش.

در این فهرست ابن ندیم کتاب‌های رازی را در موضوع‌های مختلفی چون پزشکی، نجوم، احکام نجوم، الهیات و فلسفه، بدون تقسیم‌بندی خاص و مشتمل بر حدود ۱۵۰ عنوان کتاب و رساله برشمرده است. تنها تقسیم‌بندی موضوعی ابن ندیم درباره کتاب‌های رازی در زمینه کیمیاست که آن‌ها را در جایی دیگر و در ذکر اخبار کیمیاگران
[۴۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۲، جزء۱، ص۴۵۹-۴۶۰.
معرفی کرده و مشتمل بر دو مجموعه کتاب، یکی شامل یک کتاب
[۵۰] فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
و دیگری شامل هفت کتاب است.
فهرست ابن ندیم را، حدود سه قرن پس از او، کمابیش قفطی (متوفی ۶۴۶)
[۵۱] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۷، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیک ۱۹۰۳.
نیز ذکر کرده است. در فهرست قفطی نیز هیچ‌گونه ترتیب موضوعی برای کتاب‌ها وجود ندارد، صرفاً فهرست ابن ندیم قدری خلاصه شده است و همچنان نام برء الساعة در آن دیده نمی‌شود.

۲.۲ - فهرست ابوریحان بیرونی

ابتکار تهیه فهرست موضوعی از آثار رازی، پیش از همه، از آنِ ابوریحان بیرونی (متوفی پس از ۴۴۲) است. ابوریحان بیرونی در این فهرست
[۵۲] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۵- ۱۸، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۸۴ کتاب از رازی را در یازده موضوع مختلفِ پزشکی، طبیعی، منطق، ریاضی، نجوم، تفاسیر و خلاصه‌هایی که رازی از آثار دیگران تهیه کرده است، فلسفه، مابعدالطبیعه، الهیات، کیمیا، آثار کفرآمیز و سایر موضوعات دسته‌بندی و معرفی کرده است. تأثیر این دسته‌بندی ابوریحان بیرونی بیش از همه در فهرست‌هایی دیده می‌شود که نویسندگان معاصر از آثار رازی تهیه کرده‌اند، ازجمله فهرستی که محمود نجم آبادی
[۵۳] کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.
در کتابی مستقل با عنوان مؤلَّفات و مصنَّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی (تهران ۱۳۳۹ش) درباره آثار رازی تهیه کرده است. نجم آبادی در این فهرست ۲۶۶ اثر از رازی را
[۵۴] فهرست کتابهای فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
معرفی کرده است. با توجه به این‌که در فهرست ابوریحان بیرونی نیز نام کتاب برء الساعه نیامده، احتمالاً فهرست نجم آبادی نیز تحت تأثیر فهرست خود رازی بوده است.

۲.۳ - فهرست ابن ابی‌اصیبعه

جامع‌ترین و مفصّل‌ترین فهرست آثار رازی را ابن ابی اُصَیبعه (پزشک و تذکره‌نویس متوفی ۶۶۸) تهیه کرده است. در فهرست ابن ابی اصیبعه در مجموع ۲۳۲ اثر رازی معرفی شده و برای نخستین‌بار نام رساله برء الساعه در آن آمده است. به نظر می‌رسد ابن ابی اصیبعه در تهیه این فهرست، علاوه بر استفاده از فهرست‌های پیشین و به ویژه فهرست ابن ندیم، خود نیز نام آثار رازی را جمع‌آوری کرده است، چرا که اگرچه بخش‌های نخست فهرست ابن ابی اصیبعه تقریباً با فهرست ابن ندیم برابر است و ابن ابی اصیبعه
[۵۹] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
کتاب‌های کیمیایی رازی را، به همان ترتیبی که ابن ندیم آورده، در انتهای این بخش از فهرست خود افزوده است، از پایان فهرست کتاب‌های کیمیایی تا آخر فهرست ابن ابی اصیبعه
[۶۰] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۶-۳۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
دیگر ترتیب موضوعی خاصی دیده نمی‌شود.
گزارش‌هایی که برخی نویسندگان دیگر درباره آثار رازی داده‌اند
[۶۱] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷-۷۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
بیش از آن‌که معرف کتاب جدیدی از رازی باشد، نام‌های مختلف کتاب‌های رازی است که ابن ابی اصیبعه یا ابن ندیم بیان کرده‌اند.
[۶۴] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۹-۸۰، ش ۱۰ و ۲۴، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.


۲.۴ - فهرست‌های نو

مهم‌ترین ویژگی فهرست‌های نو از آثار رازی آن است که این فهرست‌ها بر معرفی آثار موجود از رازی مبتنی است.
در فهرست بروکلمان
[۶۵] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۲۶۸-۲۷۱.
[۶۶] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۴۱۷-۴۲۱.
گزارشی از آثار پزشکی و کیمیایی رازی، موجود در کتابخانه‌های مهم چند کشور، آمده است. در فهرست سزگین
[۶۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۸-۲۹۴.
[۶۸] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۹-۲۸۲.
[۶۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۶، p۱۸۷-۱۸۸.
[۷۰] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۷، p۲۷۱-۲۷۲.
آثار رازی بر اساس موضوع‌های مختلف و سپس موجود بودن یا نبودن آن‌ها معرفی شده است
[۷۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، ج۳، ص۲۷۸-۲۹۴.
(که ابتدا ۷۶ کتاب پزشکی موجود از رازی و سپس ۵۴ اثر او را، که تاکنون به دست نیامده‌اند، معرفی کرده است) قره بلوط
[۷۲] علی‌رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، ج۴، ص۲۷۳۸-۲۷۴۲، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).
به معرفی ۵۴ اثر از رازی در موضوع‌های عموماً پزشکی و سپس کیمیا، فلسفه و علوم غریبه، که در سراسر دنیا پراکنده‌اند، پرداخته است. درایتی
[۷۳] درایتی، مصطفی، فهرست‌واره دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، ج۱۱، ص۵۰۸- ۵۰۹، تهران ۱۳۸۹ش.
بر اساس آثار موجود رازی در کتابخانه‌های ایران، ۷۵ اثر را عمومآ در زمینه پزشکی و سپس کیمیا و فلسفه معرفی کرده است. در فهرست رمضان ششن و همکاران
[۷۴] رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۱۱۰- ۱۱۹، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۳۳ اثر پزشکی و کیمیایی رازی، موجود در کتابخانه‌های ترکیه، ذکر شده است و بر همین اساس، در فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی
[۷۵] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۱۶-۳۴۷، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
۵۱ اثر پزشکی رازی معرفی شده است که در کتابخانه‌های ایران موجودند. فصل مشترک آثار رازی در فهرست‌های ذکر شده در مجموع ۹۵ اثر از رازی را ــ عموماً در پزشکی، کیمیا و فلسفه و علوم غریبه ــ دربرمی‌گیرد.

۲.۵ - آثار چاپ شده

با رواج صنعت چاپ، دست‌کم ۲۵ اثر رازی به زبان عربی به صورت سنگی و سربی، به صورت چاپ عکسی، یا به صورت تصحیح متن چاپ شده‌اند (برای گزارشی از نخستین چاپ‌های آثار رازی ) در بین این آثار، مجموعه کتاب الحاوی فی الطب، که در ۲۱ جزء در سال‌های ۱۳۳۴ـ ۱۳۴۶ش/ ۱۹۵۵ـ ۱۹۶۷ در هند و به سرپرستی محمد عبدالمجیدخان چاپ شد، از همه مشهورتر است (تجدید چاپ از همین چاپ توسط محمد محمد سعید در هشت مجلد، بیروت ۲۰۰۰) از دیگر آثار چاپی او، تقاسیم العلل (یا التقسیم و التشجیر، چاپ صبحی محمود حمامی، حلب ۱۹۹۲) و المنصوری فی الطب (چاپ رایسکه، هاله ۱۷۷۶) است. رسائل الفلسفیه (چاپ کراوس، قاهره ۱۹۳۹، تجدید چاپ سزگین، فرانکفورت ۱۹۹۹) و مجموعه رسائل طبی محمد بن زکریای رازی (چاپ فخرالدین نصیری، تهران ۱۳۴۳ش، تجدید چاپ تهران ۱۳۸۴ش) از آثاری هستند که به صورت مجموعه چاپ شده‌اند.
از آثار منفرد نیز به ویژه این کتاب قابل ذکر است: الشکوک علی جالینوس للطبیب الفیلسوف، چاپ محقق، مهدی همراه با ترجمه فارسی (تهران ۱۳۷۲ش). پاول کراوس، خاورشناس اتریشی، در تصحیح خود مجموعاً یازده رساله رازی در زمینه فلسفه و الهیات را گردآوری کرده است. نکته مهم در تصحیح کراوس از آثار رازی آن است که او چهار رساله از رازی را براساس تحریر آنها
[۷۷] فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
در کتاب زاد المسافرین ناصرخسرو به چاپ رسانده است. در مجموعه فخرالدین نصیری نیز شش رساله پزشکی از رازی، همگی به عربی (شامل کتاب فی الفَصد، کتاب مایقدَّم مِن الفواکه و الاغذیة و مایؤخّر؛ منافع السکنجبین؛ مقالة فی اختلاف الدم؛ اتخاذ ماءالجبن و فی صفة المومیا و منافعه)، چاپ شده است (برای گزارشی از آثار چاپ شده رازی
[۷۸] کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۱۱۴- ۱۱۵، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.
[۷۹] صالحیه، محمدعیسی، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۳، ص۹-۱۶، قاهره ۱۹۹۳.
) از جدیدترین نمونه چاپ‌های عکسی آثار رازی، کتاب مفید الخاص فی علم الخواص (مشهد ۱۳۸۵ش) است.

۲.۶ - ترجمه‌های آثار

کراوس بخش‌های مختلفی از نوشته‌های ناصرخسرو در کتاب زاد المسافرین را نقل آرای رازی دانسته و از این‌رو برای بازیابی گروهی از آثار رازی در موضوع‌های فلسفه و الهیات این نوشته‌های ناصرخسرو را جمع‌آوری کرده است،
[۸۰] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۲۲۰-۲۲۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست تهران (بی تا).
[۸۱] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۷۳-۷۷، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
[۸۲] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۹۶-۱۰۸، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
[۸۳] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۴، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
[۸۴] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۵، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
بر این اساس، به نظر می‌رسد آثار رازی حدوداً از قرن پنجم به زبان فارسی ترجمه می‌شده است.
در میان آثار پزشکی رازی، کتاب برء الساعه بیش از همه به فارسی ترجمه شده که در مجموع از آن هفت ترجمه از مترجمان معلوم و چند ترجمه از مترجم‌های ناشناس دردست است. (برای آگاهی از این ترجمه‌ها
[۸۵] منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۱۳-۳۳۱۵، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
[۸۶] منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۳۶، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
[۸۷] منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۳۹-۳۳۴۰، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
[۸۸] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
[۸۹] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
[۹۰] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
[۹۱] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۳، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
و یکی از این ترجمه‌ها بارها چاپ شده است (برای آگاهی درباره این چاپ‌ها
[۹۲] محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، فهرست‌واره کتاب‌های چاپ سنگی پزشکی ایران، ج۱، ص۵۳-۵۵، تهران ۱۳۹۰ش.
)
در بین آثار غیرپزشکی رازی نیز کتاب‌های المدخل التعلیمی فی الکیمیاء و سرّ الاسرار (درباره این ترجمه‌ها
[۹۳] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۲۶۲-۲۶۳، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ش.
و مقالة المومیایی و منافعه
[۹۴] ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۹، ص۱۱۰- ۱۱۱، تهران ۱۳۷۱ش.
) ترجمه شده‌اند.
در دوره معاصر، رساله‌های بیشتری از رازی به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند، از جمله: الاسرار، در کیمیا (ترجمه حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۶ش)؛ کتاب السیرة الفلسفیه (با نام سیرت فلسفی، ترجمه عباس اقبال، تهران ۱۳۱۵ش؛ بازچاپ آن به انضمام «شرح احوال و آثار و افکار» از مهدی محقق، ۱۳۷۱ش)؛ و الجدری و الحصبه (با نام آبله و سرخک، ترجمه محمود نجم آبادی، تهران ۱۳۴۴ش؛ برای گزارشی از مجموعه آثار رازی که پس از ورود صنعت چاپ به ایران به فارسی ترجمه و چاپ شدند
[۹۵] موسی الرضا باشتنی و دیگران، فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی از آغاز تا سال ۱۳۷۰، ج۲، ص۷۷۶-۷۷۷، مشهد ۱۳۸۰ش.
[۹۶] فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، ج۳، ص۱۴۴۷، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
)
در دوره معاصر کوشش‌های بسیاری برای ترجمه کتاب الحاوی به فارسی صورت گرفته است (از جمله بخش بیماری‌های مغز، ترجمه محمود طباطبایی، تهران ۱۳۶۹ش؛ بیماری‌های چشم، ترجمه محمود طباطبایی، تهران ۱۳۷۷ش؛ مفردات دارویی، ترجمه محمود طباطبایی، تهران ۱۳۸۳ش؛ مفردات دارویی، ترجمه سلیمان افشاری پور، تهران ۱۳۸۴ش؛ بیماری‌های ریه، ترجمه محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۸۹ش؛ بیماری‌های مری و معده، ترجمه محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۹۰ش و کتاب استفراغات، ترجمه محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۹۱ش) در ۱۳۹۰ش، ترجمه‌ای متعلق به قرن ششم از کتاب من لایحضره الطبیب به صورت عکسی در تهران منتشر شده است.
برخی آثار رازی از جمله برء الساعه، بخشی از الحاوی و نیز کتاب المنصوری به ترکی ترجمه شده است
[۹۷] رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۱۱۲، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۹۸] علی‌رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، ج۴، ص۲۷۳۹، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).
در قرون وسطا، در اروپا آثار متعدد رازی به لاتین ترجمه شده است، از جمله بخش‌هایی از الحاوی را فرج بن سالم (طبیب و مترجم یهودی سیسیلی)، ترجمه کرده
[۹۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۰.
و کتاب المنصوری را ژرار کرمونایی/ گراردوس کرمونایی، مترجم آثار عربی به لاتین (متوفی ۵۸۳/ ۱۱۸۷)، ترجمه کرده است
[۱۰۰] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
(برای مجموعه‌ای از چاپ‌های لاتین از کتاب الجدری و الحصبه
[۱۰۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۳.
) ژرار کرمونایی التقسیم و التشجیر را نیز به لاتین ترجمه کرده است
[۱۰۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۴.
مجموعه‌ای از آثار رازی به عبری نیز ترجمه شده است، از جمله کتاب‌های المنصوری، الاقراباذین، و التقسیم و التشجیر. در دوران معاصر همچنین تعدادی از آثار رازی به زبان‌های اروپایی ترجمه شده است، از جمله بخشی از کتاب المنصوری،
[۱۰۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
الجدری و الحصبه،
[۱۰۴] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۳.
برء الساعه،
[۱۰۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۵.
و ابدال الادویه
[۱۰۶] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۵، p۴۱۱.
رانکینگ فهرست آثار رازی را بر اساس گزارش ابن ابی اصیبعه به همراه ترجمه همین فهرست به زبان لاتین، که سلیمان نگری انجام داده در هفدهمین همایش بین المللی پزشکی (لندن ۱۹۱۳) به چاپ رسانده است. کتاب برء الساعه به زبان اردو نیز ترجمه شده است.
[۱۰۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۵.



زکریای رازی از پزشکانی است که نوآوری‌هایی در پزشکی داشت.

۳.۱ - استقلال فکری

رویکرد رازی به آثار پیشینیانش همواره توأم با استقلال فکری، و مبتنی بر آزمودن نظریات دیگران و تأکید بر مشاهدات شخصی‌اش بوده است. او خود را محق دانسته است که استنتاج‌های پزشکان دیگر را تغییر دهد و تکمیل، رد یا ابقا کند. این تجربه‌گرایی به معنای بی‌توجهی و فروگذاردن جنبه علمی و نظری مطالب نیست. از دیدگاه وی، تکیه صرف بر تجارب بدون قیاس و مطالعه کتاب‌ها مانع از رسیدن به موفقیت می‌شود.
[۱۰۸] رازی، محمد بن زکریا، المرشد او الفصول، ج۱، ص۱۶۱، چاپ اسکندر، البیر زکی، برگرداننده: محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۸۴ش.
البته رازی در رساله اخلاق الطبیب
[۱۰۹] رازی، محمد بن زکریا، اخلاق الطبیب، ج۱، ص۷۷-۷۹، چاپ عبداللطیف محمد عبد، قاهره ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
پزشکان را از تجربه کردن بر روی بیماران برحذر داشته است.

۳.۲ - پیروی از پزشکان

رازی، در شناخت بیماری‌ها، در بسیاری از موارد پیرو جالینوس (متوفی ۱۹۹ یا ۲۰۰م) است. در الحاوی فی الطب، در بیش‌تر موارد، نخست، نظر جالینوس و سپس، آرای پزشکان دیگر را نقل می‌کند، اما در درمان بیماری‌ها بیش‌تر تابع اصول طب بقراطی است: یعنی تا حد امکان، درمان با تدابیر بهداشتی و رژیم غذایی و مراقبت در سیر بیماری،
[۱۱۰] Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱، v۲، p۱۶۹.
[۱۱۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۵.
[۱۱۲] اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، ج۱، ص۲۲۰، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).
با این حال، رازی از آرای این دو پزشک یونانی انتقاد هم کرده است
[۱۱۳] اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۹، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).
علاوه بر کتاب الشکوک علی جالینوس، در برخی دیگر از تألیفات رازی مانند منافع الاغذیة و دفع مضارها
[۱۱۴] رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ج۱، ص۲، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.
و الجُدَری و الحصبه
[۱۱۵] رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، ج۱، ص۳، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.
نیز از جالینوس انتقاد شده است.

۳.۳ - تک‌نگاری‌ها

شماری از تک‌نگاری‌ها را رازی مبتکرانه و برای نخستین‌بار نوشته است و بسیاری از موضوعات آن‌ها منحصربه‌ فردند. اگرچه پیش از او نیز کسانی به شماری از موضوعات پرداخته بودند، اما دانش پزشکی رازی آثار او را متمایز کرده است. گاه متن اصلی عربی ازبین رفته، ولی ترجمه لاتین یا عبری آن‌ها موجود است.
معروف‌ترین تک‌نگاری رازی، که در پزشکی دوره اسلامی و اروپای قرون وسطا تأثیر بسزایی داشته، رساله الجدری و الحصبه (رساله‌ای در باب سرخک و آبله) است
[۱۱۶] Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱، v۱، p۱۷۰.
که نخستین‌بار در ۹۰۳/۱۴۹۸ با نام درباره طاعون به لاتین ترجمه شد. جالب توجه است که در ترجمه عنوان این رساله نام یک بیماری آمده است و نه دو بیماری مجزا. ظاهراً یونانیان دو بیماری جداگانه حصبه و جدری را نمی‌شناختند و شاید این دو بیماری را دو مرحله یا دو تظاهر بالینی از یک بیماری تصور می‌کردند. از این اثر ترجمه لاتین دیگری با عنوان درباره آبله و سرخک در ۱۱۸۰/ ۱۷۶۶ انجام و به تدریج به زبان‌های گوناگون ترجمه شد.
[۱۱۷] Mehrnaz Katouzian،Safadi, "Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval", in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol،Marzouk, Paris: Classiques Garnier, ۲۰۱۲، v۱، p۲۹.

مهم‌ترین نکته در مورد این تک‌نگاری وصف و تشخیص افتراقی دقیق و روشن دو بیماری حصبه و جدری است. در این اثر، تأثیر دانسته‌های کیمیایی رازی در تبیین علل این دو بیماری و درمان آن‌ها مشهود است (جهت اطلاع بیشتر
[۱۱۸] Mehrnaz Katouzian،Safadi, "Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval", in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol،Marzouk, Paris: Classiques Garnier, ۲۰۱۲، v۱، p۳۱-۳۲.
[۱۱۹] رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.
)
از دیگر تألیفات جالب توجه رازی، رساله‌ای مستقل است با نام علاجات الابنه در باب همجنس‌گرایی در مردان (الابنة) و درمان آن. در ابتدای این رساله، رازی
[۱۲۰] Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, "Ar،Râzî on the hidden illness", Bulletin of the history of medicine, ۵۲ (۱۹۷۸) , repr، v۱، p۵۱.
از نوشته‌های پیشینیان درباره همجنس‌گرایی مردان نام می‌برد و ادعا می‌کند در این آثار، مطلب به خوبی بیان نشده است، ازاین رو تصمیم به نوشتن رساله‌ای مستقل در این باب گرفته است.
[۱۲۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۹۱.
(سزگین به اشتباه آن را درباره «میخچه» دانسته است) ترجمه انگلیسی این رساله را در ۱۳۶۵ش/ ۱۹۸۷ فرانتس روزنتال در مجله تاریخ پزشکی
[۱۲۲] in Franz Rosenthal, Science and medicine in Islam: a collection of essays, Aldershot, Engl ۲۰۰۱.، v۵۲، p۴۵-۶۰.
منتشر کرده است.
رساله بُرْء الساعه (درمان فوری) و رساله شمیه از دیگر تألیفات بدیع رازی به شمار می‌روند. رساله شمیه در باب زکام، افزایش حساسیت و آبریزش بینی در زمان رویش گل سرخ است.
[۱۲۳] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، تهران ۱۳۳۹ش.
در طب اطفال، رساله فی تدبیر الصبیان از دیگر آثار رازی است که اصل عربی آن از بین رفته و ترجمه لاتین آن موجود است. برخی از نویسندگان متأخر، رازی را نخستین مؤلف رساله ای مستقل در این زمینه دانسته اند، (بخش ۴ کتاب مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی
[۱۲۴] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، تهران ۱۳۳۹ش.
درباره تأثیر رازی در پزشکی قلمرو اسلامی و تمدن‌های دیگر).
در میان سه کتاب شناخته شده درباره اَبدال (بدل) در پزشکی دوره اسلامی، یعنی آثار بَدیغورَس/ بادیغورس، ماسَرجویه، و رازی، کتاب ابدال الادویه رازی به جهت توضیحات و اضافات شخصی و ترتیب الفبایی در معرفی داروها منحصربه فرد است
[۱۲۵] Martin Levey, Substitute drugs in early Arabic medicine, with special reference to the texts of Ma¦ sarjawaih, al،Ra¦ z¦i, and Pythagoras, Stuttgart ۱۹۷۱، v۱، p۱۰-۱۱.
این کتاب در اروپا شناخته شده و ترجمه لاتین آن موجود است.
[۱۲۶] Carl Brockelmann، GeschichtederarabischenLitterature، v۱، p۲۷۰، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
قرابادین (داروهای ترکیبی) از دیگر آثار مهم رازی در زمینه داروست. اَخَوینی بُخاری (سدة چهارم)، که با یک واسطه شاگرد رازی بوده، در مواضع مختلف از قرابادین رازی و داروهای پیشنهادی وی نام برده است
[۱۲۷] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
[۱۲۸] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
[۱۲۹] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۵۸۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
او در هدایة المتعلمین فی الطب
[۱۳۰] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
از ترکیبی دارویی به نام حَبّ زکریا یاد کرده است. در ۱۳۶۵ش/ ۱۹۸۶، الکساندر بکی قرابادین رازی را به عنوان موضوع رساله دکتری خویش انتخاب و آن‌را به آلمانی ترجمه کرده است. رازی در رساله طب الفقراء به درمان بیماری‌ها با داروهای ارزان و در دسترس همگان پرداخته است. همچنین او کتاب من لایحضره الطبیب را در ۳۷ فصل و در بیان بیماری‌ها و معالجات آن‌ها برای کسانی تألیف کرده است که به پزشک دسترسی ندارند. این کتاب براساس کتاب‌هایی مشابه در یونان باستان نام‌گذاری شده، چنان‌که ابن ماسه (قرن سوم) نیز پیش از رازی اثری با همین نام تألیف کرده است. همچنین در طب الملوکی
[۱۳۱] رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
رازی تصریح کرده است به سبب بی‌میلی برخی همچون کودکان و زنان حساس به خوردن دارو، کوشیده تا حتی‌ المقدور روش‌های درمانی براساس مواد غذایی را هم عرضه کند؛ تا آن زمان کسی‌ به‌طور جامع به این موضوع نپرداخته بود.

۳.۴ - عمل‌ جراحی

در مورد انتساب انجام دادن عمل‌های جراحی به رازی، به رغم وجود دستورهای متعدد جراحی در آثار او مانند الحاوی و المنصوری فی الطب (به ویژه در بخش هفتم)، نمی‌توان با قاطعیت سخن گفت، زیرا طبق سنّت مرسوم در نگارش متون پزشکی آن دوره، برخی از دستورهای یک عمل جراحی ــ که گاه بسیار مفصّل و دقیق است ــ در واقع نقل گفته و کارهای دیگران است نه تجربه نویسنده
[۱۳۲] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۱۲۲.
در کتاب التجارب، روش درمانی رازی مبتنی بر پاک‌سازی بدن (از طریق فصد، حجامت و مُسْهِل)، پرهیز، تجویز دارو و موادغذایی است و جراحی در درمان نقشی ندارد.
[۱۳۳] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۱۱۹.
اما باتوجه به کتاب الحصی فی الکلی و المثانه و روش جراحی پیشنهادی رازی برای درمان سنگ مثانه، به نظر می‌رسد رازی گاه خودش به عمل جراحی دست می‌زده است. از دیگر ویژگی‌های رازی، به کارگیری دانسته‌های کیمیایی‌اش در آرای پزشکی و داروسازی است، از جمله این‌که او از تجربه شخصی‌اش در خوراندن جیوه ــ از عناصر کلیدی و مهم در علم کیمیاــ به میمون سخن گفته است.
[۱۳۴] رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، ج۱، ص۳۶۸، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.


۳.۵ - خدمات پزشکی

از خدمات رازی (ناخواسته یا غیرمستقیم) به تاریخ پزشکی، ثبت شرح‌حال بیمارانی است که با آن‌ها برخورد داشته است. به این شرح‌حال‌ها در گذشته و امروزه بسیار توجه شده است. در الحاوی شرح‌حال بالینی ۳۳ بیمار و مشاهدات رازی ثبت شده است. ماکس مایرهوف (چشم پزشک و خاورشناس آلمانی، متوفی ۱۳۲۴ش/ ۱۹۴۵) این شرح‌حال‌ها را بر اساس نسخه‌ای در کتابخانه بودلیان آکسفورد تصحیح و به انگلیسی ترجمه کرده است. این شرح‌حال‌ها در قرون وسطا به لاتین ترجمه شد و اوسی تمکین در ۱۳۲۱ش/۱۹۴۲ آن‌را با عنوان «ترجمه قرون وسطایی از مشاهدات بالینی رازی» منتشر کرد. به علاوه، یکی از شاگردان رازی پس از مرگ او شرح‌حال بسیاری از بیمارانی را که رازی دیده و ثبت کرده بود (در حدود نهصد مورد) جمع‌آوری و تنظیم کرد که با نام التجارب منتشر شده است.
[۱۳۶] Cristina Alvarez Millan, "Graeco،Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts", Social history medicine, vol۱۲, no۱ (Apr ۱۹۹۹)، v۱، p۳۴.
این کتاب در ۳۱ فصل در درمان بیماری‌ها از سر تا پا و بر اساس تجربیات و مشاهدات رازی تنظیم شده است. متن عربی این کتاب را در ۱۳۸۱ش/ ۲۰۰۲ خالد حربی در اسکندریه منتشر کرده است. این‌گونه شرح‌ها در آثارپزشکی یونانی هم رواج داشته، اما سبک رازی در ثبت شرح‌حال بیماران متفاوت است (برای مقایسه این شرح‌حال‌ها در آثار جالینوس و الگوی این شرح‌حال‌ها در این اثر رازی
[۱۳۷] Cristina Alvarez Millan, "Graeco،Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts", Social history medicine, vol۱۲, no۱ (Apr ۱۹۹۹)، v۱، p۳۶.
)
از دیگر خدمات رازی به تاریخ پزشکی، آوردن نام افراد و کتاب‌هایی است که از آن‌ها استفاده کرده است. برخی از این کتاب‌ها اکنون از بین رفته‌اند و دانسته‌های ما از این آثار و افراد صرفاً از طریق نقل قول‌های (خلاصه شده) موجود، به ویژه در الحاوی، است. ازجمله نقل‌های فراوان رازی در این کتاب از گروهی از پزشکان جُندیشاپور است که او از آن‌ها با عنوان خوز یاد می‌کند. این پزشکان تألیفاتی به زبان سریانی داشته‌اند که اکنون اصل آن‌ها از بین رفته است
[۱۳۸] ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۴۵-۴۶، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
در این شرح‌حال‌ها، رویکرد و روش گذشتگان و رازی در درمان بیماری‌ها نشان داده شده است. همچنین برطبق آن‌ها بخش‌هایی از زندگی رازی آشکار می‌شود، چنان‌که بر اساس گزارش رازی در رساله علاجات الابنه
[۱۳۹] Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, "Ar،Râzî on the hidden illness", Bulletin of the history of medicine, ۵۲ (۱۹۷۸) , repr، v۱، p۵۴.
از مشاهده زنی ریش‌دار در زمان خلافت معتضد عباسی (۲۷۹-۲۸۹)، به نظر می‌رسد رازی پرداختن به حرفه پزشکی را از جوانی آغاز کرده است.
[۱۴۰] اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، ج۱، ص۱۶۸-۱۷۷، المشرق، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).


۳.۶ - تالیف رساله‌های مستقل

در میان پزشکان دوره اسلامی، رازی از شاخص‌ترین پزشکانی است که رسائلی مستقل در توضیح بخش‌های مختلف بدن، همچون قلب، اُنثیین (بیضه‌ها)، صماخ، چشم، و کبد تألیف کرده (برای نام رساله‌ها
[۱۴۱] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۱۰۶-۱۱۰، تهران ۱۳۳۹ش.
) که ازبین رفته‌اند.

۳.۷ - درمان درد چشم و دندان

بنابر شواهدی چون آزمودن آثار برخی داروها مانند جیوه بر میمون، به نظر می‌رسد اگر رازی جسد انسان را تشریح نکرده باشد، جسد حیوانات از جمله میمون را تشریح کرده است. به نوشته هیرشبرگ (چشم پزشک و تاریخ‌نگار چشم پزشکی؛ متوفی ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵)، جزء دوم الحاوی، در باب چشم و بیماری‌های آن، بیشتر مشتمل بر مطالب دانش چشم پزشکی در دوره اسلامی است. او استفاده از داروهای بی‌حس کننده چشم برای جلوگیری از درد شدید ناشی از ورم آن، ذکر تجربیات شخصی و سودمند رازی در بیمارستان در باب بیماری‌های چشمی و درمان آنها، تشخیص افتراقی اختلال دید ناشی از مغز و عصب بینایی و مردمک، استفاده از مرهم جیوه در درمان برخی بیماری‌های چشمی، و ذکر چندین نوع عمل جراحی از جمله نوعی عمل آب مروارید را از موارد حائز اهمیت در الحاوی دانسته است. هیرشبرگ
[۱۴۲] Julius Hirschberg, "Geschichte der Augenheilkunde", in Augenheilkunde im Islam: Texte, Studien und übersetzungen, vol۳, ed Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute für Geschichte der Arabisch،Islamischen Wissenschaften, ۱۹۸۶، v۲، p۱۰۵.
اشاره به واکنش مردمک به نور را از موارد بسیار مهم در مقاله نهم المنصوری می‌داند. (برای جزئیات بیش‌تر و اطلاع از مباحث چشم پزشکی در تقاسیم العلل رازی) مایرهوف
[۱۴۳] Max Meyerhof, Die Optik der araber: ein sammelbericht, Berlin ۱۹۲۰، v۱، p۲۱.
بر اساس نام رساله‌ای مفقود از رازی، که در کتاب عیون الاَنباء ذکر شده است، یعنی فی کیفیة الابصار یُبیِّن فیه اَنّ الابصار لیس یکون بالشعاع یَخرج من العین (درباره کیفیت بینایی که در آن روشن می‌شود بینایی بر اثر خروج نور از چشم به وجود نمی‌آید) نتیجه گرفته که رازی نظریه ابصار اقلیدس را مبنی بر این‌که خروج اشعه از چشم سبب دیدن اشیا می‌شود، رد کرده است
[۱۴۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۷.
به نوشته نویبورگر،
[۱۴۶] Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱، v۲، p۲۰۹.
رازی دندان‌های پوسیده را با استفاده از مخلوط مَصطکی و زاج سفید پر می‌کرد.

۳.۸ - رعایت موازین اخلاقی

رازی به رعایت موازین اخلاقی در پزشکی و پرهیز از حیله‌گری برای جذب بیمار بسیار معتقد بود و در این باب، رساله فی الاسباب المُمَیِّلة لقلوب الناس عن افاضل الاطباء الی اَخِسّائهم (دلایلی که مردم از طبیبان دانشمند روی می‌گردانند و به طبیبان متوسط متمایل می‌شوند) را نگاشته است.
[۱۴۷] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۳۹ش.
اصل عربی این رساله از بین رفته، اما ترجمه عبری آن برجا مانده که اشتاین اشنایدر آن‌را به آلمانی ترجمه و در ۱۲۸۳/۱۸۶۶ در الطب الاسلامی
[۱۴۸] رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج ۲۴، ص ۳۹-۶۳، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
منتشر کرده است.

۳.۹ - روش آموزش پزشکی

روش رازی در آموزش پزشکی به شاگردانش نیز درخور توجه است (گرچه ظاهراً در آن دوره شیوه معمولی بوده است
[۱۴۹] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۸۳.
) شاگردان در چند گروه در اطراف او قرار می‌گرفتند، نخست شاگردان مبتدی بیمار را معاینه می‌کردند، در صورت وجود مشکل، درمان به شاگردان باتجربه‌تر و در صورت لزوم به رازی محول می‌شد و به این ترتیب، دانشجویان به صورت فعال و مسئولیت‌پذیر به درمان بیماران می‌پرداختند.

۳.۱۰ - رساله‌ها در پزشکی

رازی (همچون جالینوس) رساله‌ای در امتحان کردن پزشکان و طریقه تشخیص پزشک ماهر، با نام محنة الطبیب و تعیینه تألیف کرده که بسیار مهم است. متن عربی آن‌را در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ البیر زکی اسکندر در مجله المشرق
[۱۵۱] اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، المشرق، ش۵۴، ص۴۷۱-۵۲۲، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).
چاپ کرده است.
[۱۵۲] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۸۵ ـ۸۶.

رازی به درمان بیماری‌ها و پیشگیری از آن‌ها حتی المقدور بر اساس رژیم غذایی و پرهیز معتقد بوده است
[۱۵۳] رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، ج۱، ص۹۹، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
او علاوه بر آن‌که در الحاوی و المنصوری، در باب غذاها و خواص آن‌ها و تمهیدات مناسب در مورد آن‌ها سخن گفته است، چندین تألیف مستقل نیز در این باب دارد که رساله منافع الاغذیة از مهم‌ترین آنهاست. رازی در ابتدای این رساله
[۱۵۴] رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ج۱، ص۲، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.
از کاستی‌های تألیفات جالینوس و ابن ماسویه (متوفی ۲۴۳) در مورد دوری از مضار غذاها یاد و مقصودش را نوشتن رساله‌ای جامع در این باب بیان کرده است. رساله مایُقدَّم من الفواکه و الأغذیه و ما یؤخّر از رازی درباره خوردن میوه قبل یا بعد از غذاست. رزا کونه برابانت متن عربی رساله را به همراه ترجمه اسپانیایی آن در ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۱ و ترجمة انگلیسی آن‌را در ۱۳۷۲ش/۱۹۹۳ منتشر کرده است. از دیگر تألیفات مهم و بدیع رازی کتاب ما الفارق است که در آن‌ به‌طور مفصّل به تشخیص افتراقی بیماری‌ها پرداخته است. متن عربی این کتاب را سلیمان قطایه در ۱۳۵۷ش/ ۱۹۷۸در حلب منتشر کرده است
[۱۵۵] رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، مقدمة محمد یاسرزکّور، ص ۶۵، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
رازی به تقلید از بقراط رساله الفصول یا المرشد را تألیف کرد، چون کتاب الفصول بقراط را نامنظم و متن آن‌را برای شاگردان دشوار می‌دانست. متن عربی آن را البیر زکی اسکندر در ۱۳۴۰ش/۱۹۶۱ منتشر کرده، در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۸۰ به فرانسه ترجمه شده و ترجمه فارسی آن‌را محمدابراهیم ذاکر در ۱۳۸۴ش در تهران منتشر کرده است.

۳.۱۱ - نوآوری‌ها

ابن ابی اصیبعه حکایتی منسوب به رازی نقل کرده که نشان دهنده ابتکار وی در انتخاب محل احداث بیمارستان عضدی بغداد است؛ بر اساس این حکایت، به دستور رازی، قطعات گوشت را در نقاط مختلف شهر آویزان کردند و در محلی که گوشت سالم مانده بود بیمارستان عضدی را تأسیس کردند. الگود
[۱۵۷] Cyril L Elgood, A medical historyof Persia andtheEasternCaliphate: from the earlieast times until the year AD ۱۹۳۲, Cambridge ۱۹۵۱، v۱، p۲۰۳.
بدون هرگونه توضیحی چندین نوآوری را به رازی نسبت داده است، از جمله کاربرد جیوه به عنوان مسهل، به کارگیری پماد سرب سفید در داروسازی، که در قرون وسطا در اروپا Album Rhasis نام داشت، نوعی شیاف چشمی به نام Arab soap یا Trochiscus Rhasis، و استفاده از روده حیوانات در جراحی.
[۱۵۸] رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.



تأثیر رازی در پزشکی قلمرو اسلامی و تمدن‌های دیگر:
آرای پزشکی رازی، چه در زمان خودش و چه پس از مرگ او، در سرزمین‌های اسلامی و خارج از آن، بسیار تأثیرگذار بود.

۴.۱ - در قلمرو اسلامی

اخوینی بخاری (متوفی ﺣ ۳۷۱)، که با یک واسطه شاگرد رازی بود
[۱۵۹] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۳، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
در هدایة المتعلمین فی الطب بارها از آرای رازی یاد کرده
[۱۶۰] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
[۱۶۱] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
[۱۶۲] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۴، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
و او را استاد خویش نامیده است.
[۱۶۳] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
[۱۶۴] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۶۷۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
علی بن عباس مجوسی (متوفی ۳۸۴) در مقدمة کامل الصناعة، که حدود پنجاه سال پس از رازی نوشته شده، از المنصوری فی الطب و الحاوی فی الطب نام برده و گفته که دو نسخه از الحاوی را دیده است. ابن سینا در القانون فی الطب از رازی نام نبرده است. درحالی‌که او بخشی از قانون را در شهر ری نوشته و به یادداشت‌های رازی دسترسی داشته است و با مقایسه محتوایی بخش‌هایی از الحاوی و قانون معلوم می‌شود ابن سینا در تألیف کتابش، از الحاوی استفاده کرده است.
[۱۶۵] William E Gohlman, The life of Ibn Sina, Albany ۱۹۷۴، p۹۲ـ۹۴.
[۱۶۶] A Z Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library, London ۱۹۶۷، v۱، p۲۹-۳۲.
اسماعیل بن حسین جرجانی (متوفی ۵۳۱) در ذخیره خوارزمشاهی (برای نمونه
[۱۶۷] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۷۸، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
[۱۶۸] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۸۱، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
[۱۶۹] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
[۱۷۰] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۴۷۷، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
) نظرهای رازی در موضوعات مختلف را نقل کرده است. نظامی عروضی (متوفی ۵۶۰) در چهار مقاله
[۱۷۱] نظامی عروضی، احمد بن عمر، چهار مقاله، ج۱، ص۱۱۰، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۴ش.
الحاوی را از کتاب‌هایی برشمرده که خواندنش برای هر پزشک ضروری است. ابوریحان بیرونی (متوفی ۴۴۰) نیز از آثار رازی بسیار سود برده است. او در صیدنه فراوان از رازی نام برده
[۱۷۲] ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۴۵، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
[۱۷۳] ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۷۳، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
[۱۷۴] ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۱۰۰، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
[۱۷۵] ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۲۶۷، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
[۱۷۶] ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۳۱۱، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
و آثار رازی از منابع پربسامد این کتاب است.

۴.۲ - در غرب

در غرب قلمرو اسلامی نیز سنّت پزشکی رازی مؤثر بوده است، از جمله ابن رشد (فیلسوف و پزشک اندلسی متوفی ۵۹۵) که در الکلیات فی الطب در جاهای مختلف آرای رازی را نقل کرده
[۱۷۷] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۲۴۹، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
[۱۷۸] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۲۵۱، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
[۱۷۹] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
[۱۸۰] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۷۶، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
و در این کتاب
[۱۸۱] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
از کتابی از رازی با نام تجارب المارستانیة مطالبی ذکر کرده است. امروزه نسخه‌ای از تجارب المارستانیه در دست نیست.

۴.۲.۱ - هند

در دوره بابریان (ﺣﮑ: ۹۳۲-۱۲۷۴)، به سبب حضور ایرانیان و رسمیت داشتن زبان فارسی در دربار آنان، پزشکی اسلامی، در کنار دیگر علوم، در شبه قاره هند نفوذ و تأثیر فراوان یافت. در دوره اکبرشاه (ﺣﮑ: ۹۶۳-۱۰۱۴) و اورنگ زیب (ﺣﮑ: ۱۰۶۸-۱۱۱۸)، آثار رازی از منابع تألیفات پزشکی هند بوده است، از جمله عین الملکِ شیرازی که در ابتدای عِلاجات داراشکوهی،
[۱۸۲] عین‌الملک شیرازی، محمد بن عبداللّه، علاجات داراشکوهی = طب داراشکوه، ج۱، ص۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۸ش.
آثار رازی را از منابع خود معرفی کرده است. تأثیر آثار رازی در طب اکبری، نوشته حکیم اکبر شاه ارزانی (برای نمونه
[۱۸۳] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۱۴۷، قم ۱۳۸۷ش.
[۱۸۴] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۲۰۰، قم ۱۳۸۷ش.
[۱۸۵] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۳۶۰، قم ۱۳۸۷ش.
[۱۸۶] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۲، ص۷۸۱، قم ۱۳۸۷ش.
) مشهود است. در ۱۳۰۸، بُرء السّاعَه در لکهنو
[۱۸۷] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۴۱۹ـ ۴۲۰.
و در سال‌های اخیر، المنصوری، الحاوی و کتاب الفاخر رازی به اردو ترجمه شده‌اند.

۴.۲.۲ - در منابع لاتین

در منابع لاتین، رازی شناخته شده و تاثیرگذار بوده و نام او به شکل‌های مختلف ضبط شده است، از جمله Rhazes, Rasi/ Razi Rhasis, Rhases, Albubachar, Albubater.
[۱۸۸] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۵.

پیش از ترجمه آثار رازی به لاتین، قسطنطین آفریقایی (متوفی ۴۸۰/۱۰۸۷)، کامل الصناعة را به لاتین ترجمه کرد و به این ترتیب نام رازی به منابع لاتین راه یافت. شمار زیاد کتاب‌های رازی، که به لاتین و دیگر زبان‌های اروپایی ترجمه شده‌اند، نشانه توجه اروپاییان به آثارش و تأثیر این آثار بر پزشکی اروپاست.
[۱۸۹] Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲)، v۱، p۷.


۴.۲.۳ - ترجمه المنصوری

از بین آثارش المنصوری با نام‌های Liber Almansorios ,Liber medicinalis ad Almansorem
[۱۹۰] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۵.
بسیار مورد توجه بوده است. ژرار کرمونایی/ گراردوس کرمونایی (متوفی ۵۸۳/۱۱۸۷) المنصوری را در اسپانیا ترجمه کرده و در ۸۸۶/۱۴۸۱، این کتاب در میلان به چاپ رسیده است،
[۱۹۱] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۶- ۶۸.
بخش نهم این کتاب (درباره بیماری‌های بدن از سر تا پا)، در اروپای قرون وسطا، ترجمه و شرح‌های گوناگونی بر آن نوشته شد و چند قرن در مدارس پزشکی تدریس می‌شد.
[۱۹۲] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۷-۶۸.
ترجمه دیگری هم از المنصوری به لاتین انجام شد. در اروپا در قرون وسطا، این کتاب در قیاس با الحاوی از اقبال گسترده‌تری برخوردار بود. شاید از علل مهم مقبولیت این کتاب حجم کمتر و نظم و طبقه‌بندی مطالب آن باشد. نسخه‌های متعددی از این کتاب، به عربی و لاتین، در کتابخانه‌های اروپا وجود دارد (برای نسخه‌های عربی
[۱۹۳] ش ۸۵۸ـ ۸۶۰، Hartwing Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, vol۲, fasc۲, Paris ۱۹۴۱، v۲، p۶۷-۷۰.
(برای نسخه‌های لاتین در کتابخانه ملی فرانسه در پاریس) در سده هشتم/ چهاردهم، تسوکرو بنچیونی از روی ترجمه ژرار کرمونایی المنصوری را به زبان فلورانسی ترجمه کرد. از این ترجمه تاکنون پنج نسخه شناسایی شده و در ۱۳۹۰ش/۲۰۱۱ رزا پیرو آن‌را منتشر کرده است.
[۱۹۴] Mu¤hammad b Zakar¦ây¦a’ R¦az¦â, L’Almansore: Volgarizzamento Fiorentino del XIV Secolo, Italian translation along with original Arabic text, ed Rosa Piro, Firenze ۲۰۱۱.، p۱۶.
)
در سده نهم/ پانزدهم، چهار بخش نخست المنصوری به فرانسه ترجمه شد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود المنصوری از سده هشتم/ چهاردهم جزو برنامه درسی دانشکده‌های اروپا و بسیار تأثیرگذار بود
[۱۹۵] Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris ۱۹۹۰، v۱، p۱۸۱.
از جمله در دانشگاه‌های مونپلیه، بولونیا و پاریس همراه با دیگر آثار رازی و ابن سینا تدریس می‌شد.
[۱۹۶] Cyril L Elgood, A medical history of Persia, and the Eastern Caliphate: from the earliest times until the year A D ۱۹۳۲, Cambridge ۱۹۵۱، v۱، p۲۰۷.
[۱۹۷] Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris ۱۹۹۰، v۱، p۱۷۱.
در ۷۹۷/۱۳۹۵، الحاوی یکی از نه کتاب کتابخانه دانشکده پزشکی پاریس بود.
[۱۹۸] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۸.
ترجمه لاتین و متن عربی المنصوری، پیش از چاپ در کشورهای اسلامی، در اروپا در ۱۱۹۰/۱۷۷۶ توسط یوهان یاکوب رایسکه، و در ۱۳۲۱/۱۹۰۳ در لیدن چاپ شد.
[۱۹۹] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۲.
[۲۰۰] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۸.
[۲۰۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
ترجمه‌ای یونانی نیز از المنصوری وجود دارد که در مورد سال ترجمه یا نشر آن اطلاعی دردست نیست.
[۲۰۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۳.


۴.۲.۴ - شرح بر المنصوری

بر المنصوری، به ویژه کتاب نهم آن، شرح‌های متعددی به لاتین و ایتالیایی نوشته شد.
[۲۰۳] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۸.
سزگین
[۲۰۴] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۱ـ۲۸۳.
حدود سی شرح مختلف لاتین بر کتاب المنصوری را نام برده است که شارح حدود نیمی از آن‌ها ناشناس‌اند.
[۲۰۵] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۵-۱۳۶.

برخی از این شرح‌ها عبارت‌اند از: شرح ژرار دوسولو (نیمه نخست قرن هشتم/ چهاردهم) و آندرئاس وسالیوس (متوفی ۹۷۱/ ۱۵۶۴ پدر کالبدشناسی جدید،
[۲۰۶] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۵-۱۳۶.
[۲۰۷] Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲)، v۱، p۴-۵.
(برای تأثیر رازی بر دیگر آثار وسالیوس
[۲۰۸] Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲)، v۱، p۱۳ـ۱۷.
) با وجود شرح‌های متعدد به لاتین و عبری، تنها یک شرح به عربی بر المنصوری شناخته شده است، ابن الحشاء، پزشک تونسی (قرن هفتم)، الفاظ طبی این کتاب را شرح کرد و آن را مفید العلوم و مبید الهموم نام نهاد. این کتاب در ۱۳۲۰ش/۱۹۴۱ در مغرب (مراکش) چاپ شد.
[۲۰۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.


۴.۲.۵ - ترجمه الحاوی

در ۶۷۸/ ۱۲۷۹، فرج بن سالم (پزشک یهودی سیسیلی) کتاب الحاوی را با عنوان Continens به لاتین ترجمه و آن‌را به شارل آنژویی، پادشاه ناپل که نسخه‌ای از آن‌را از طریق خاندان حَفصیان تونس به دست آورده بود، اهدا کرد. این کتاب در پنج مجلد و مشتمل بر ۲۵ بخش است. این ترجمه نفیس اکنون در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود. نسخه دیگری در واتیکان وجود دارد که رونویسی از همین نسخه است
[۲۱۰] Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al،H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰، v۱، p۹۳-۹۴.
تاکنون نسخه عربی کاملی از الحاوی وجود ندارد که قدمتی بیش از این ترجمه لاتین داشته باشد. کیفیت این ترجمه بسیار مناسب است و نخستین‌بار در یک جلد با قطع بزرگ، پیشتر از متن عربی الحاوی (متن ناموثق منتشرشده در حیدرآباد دکن در ۱۳۳۴-۱۳۵۲ش/۱۹۵۵-۱۹۷۳) در ۸۷۲ ـ۸۷۳/ ۱۴۶۸ در برشا در ایتالیا چاپ شد. (برای اطلاع از تاریخ دیگر چاپ‌ها
[۲۱۱] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۲.
[۲۱۲] Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al،H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰، v۱، p۱۰۰.
[۲۱۳] دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۲۰، ص۵۱، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل «الحاوی» (از مهرناز کاتوزیان).
)

۴.۲.۶ - ترجمه الجدری

از میان تک‌نگاری‌های پزشکی رازی، رساله الجُدَری و الحَصبه در اروپا بسیار مورد توجه قرار گرفت و با عنوان‌های De pestilentia و De variolis et morbilis به لاتین ترجمه شد. در ۷۵۰/۱۳۴۹، آبراهام کاسلاری ایتالیایی این رساله را به لاتین ترجمه کرد و در حدود چهار قرن، نزدیک به ۳۵ بار به زبان‌های مختلف از جمله یونانی، فرانسه، ایتالیایی و انگلیسی ترجمه شد (برای اطلاع از محل چاپ‌ها
[۲۱۴] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۹-۷۱.
[۲۱۵] Jacques ، Charles Brunet, Manuel du libraire et de l’amateur de livres, Paris ۱۸۶۰،۱۸۶۵، v۴، p۱۲۶۳.
(نیز برای اطلاع از محتوای رساله و سیر تاریخی آن الجدری و الحصبه))

۴.۲.۷ - ترجمه دیگر کتب

تقاسیم العلل با نام لاتین Liber divisionum (میلان ۸۸۶/۱۴۸۱)، اوجاع المفاصل با نام لاتین iuncturarum De egritudinibus (میلان ۸۸۶/ ۱۴۸۱)، المدخل الی الطب با نام لاتین Introductio in medicinam (و نیز ۹۰۲/۱۴۹۷)، و القرابادین با نام لاتین Antidotarium (و نیز ۹۰۲/۱۴۹۷) را ژرار کرمونایی و دیگر مترجمان ترجمه کردند
[۲۱۶] Danielle Jacquart, "The influence of Arabic medicine in the medieval West", in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol۳, London: Routledge, ۱۹۹۶، v۱، p۹۸۱- ۹۸۴.
ژرار کرمونایی کتاب الحصی فی الکلی و المثانه، درباره تشکیل سنگ در کلیه و مثانه و درمان آنها، را به لاتین ترجمه کرد که در ۱۳۱۴/۱۸۹۶ پیتر دو کونینگ آن را با نام رساله درباره سنگ کلیه و مثانه به فرانسه ترجمه و چاپ کرد. ترجمه ای لاتین با نام Liber pretiosus هم از کتاب الفاخر موجود است
[۲۱۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۵.
ژیل دو سنتاریین در سده هفتم/ سیزدهم، در پرتغال مقاله فی سر الصناعة الطب رازی را با عنوان De secretis medicine و الفصول (مرشد) او را با عنوان Aphorismi Rasis به لاتین ترجمه کرد که این دو همراه با ترجمه لاتین رساله تدبیر الصبیان رازی، با عنوان Practica Puerorum، در ۸۸۶/۱۴۸۱ در میلان چاپ شدند.
[۲۱۸] Danielle Jacquart, "The influence of Arabic medicine in the medieval West", in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol۳, London: Routledge, ۱۹۹۶، v۱، p۹۸۱-۹۸۴.
رساله تدبیر الصبیان را، که ظاهراً اصل عربی آن ازبین رفته است، ساموئل رادبیل در ۱۳۵۰ش/۱۹۷۱ به عنوان نخستین رساله مستقل در باب طب اطفال به انگلیسی و در پی آن، پزشک عراقی، محمود حاج قاسم، به عربی ترجمه کردند. ترجمه فارسی این کتاب با نام رساله پزشکی کودکان در ۱۳۹۱ش در تهران چاپ شد.

۴.۲.۸ - ترجمه آثار به عبری

پزشکان یهودی قرون وسطا با آثار رازی آشنا بودند و ترجمه‌های فراوانی هم از آثار رازی به عبری، غالباً از روی ترجمه‌های لاتین، صورت گرفته است. در منابع، به ترجمه عبری الحاوی اشاره شده که برخی احتمال داده‌اند همان متن عربی بوده که با رسم الخط عبری بازنویسی شده است
[۲۱۹] Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al-H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰، v۱، p۹۳.
نسخه ای از ترجمه عبری المنصوری در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود که شرح‌هایی به عبری بر آن نوشته شده است. لئون جوزف (متوفی ۸۲۱/۱۴۱۸) شرح لاتین ژرار دوسولو بر المنصوری را به عبری ترجمه کرد (برای جزئیات ترجمه‌ها و شرح‌ها به عبری
[۲۲۰] Anne Sylvie Guenoun, "Le médicament chez Gérard de Solo, médecin montpelliérain du XIVe siècle", Revue d’histoire de la pharmacie, no ۳۲۴ (۱۹۹۹)، v۱، p۴۶۶.
) گزارشی از ترجمه‌های عبری و نسخه‌های موجود آن‌ها شامل اوجاع المفاصل (دردهای مفاصل)، تدبیر الصبیان (در پزشکی کودکان)، الفصول، خواص الاشیاء، تقسیم و التشجیر (تقسیم‌ها و علت‌های بیماری‌ها)، قرابادین، فی اسباب (الاغراض) الممیلة) ظاهراً درباره علت تمایل مردم به پزشکان غیرحاذق (و رساله فی الفصد را عرضه کرده است. از رساله فی الاسباب الممیلة نسخه‌ای به عربی یا ترجمه لاتین آن گزارش نشده است.
[۲۲۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۹۱.
نسخه ای از ترجمه عبری الکافی در کتابخانة بودلیان (ش ۴۲۷) دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود.
بروکلمان
[۲۲۲] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۲۷۰.
نیز به ترجمه عبری دو رساله العرق و سفر هپسوقوط اشاره کرده است. علاوه بر ترجمه آثار رازی به زبان‌های مختلف اروپایی و وجود نسخه‌های متعدد از آنها، وجود تندیس رازی در دانشکده پزشکی پاریس دکارت، نقش برجسته رازی در میان ۴۵ شخصیت تأثیرگذار در تاریخ پزشکی بر دیوار بیرونی این دانشکده (ساخته مارسل گومون)، و تندیس او در خانه مشاهیر در شیکاگو از تأثیر عمیق او بر پزشکی غرب نشان دارد.
[۲۲۳] نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۲۴] نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۷۲-۷۳، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۲۵] نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۶۶ش.



از مهم‌ترین جنبه‌های علمی رازی و از موجبات اصلی شهرت رازی کیمیا است. همچنین رویکرد وی به دانش شیمی (به معنای کنونی آن) ویژه و متفاوت بوده است. رازی را پیشتاز و پدر شیمی علمی و بنیان‌گذار آن
[۲۲۶] Julius Ruska, "Al-R¦az¦â als Bahnbrecher einer neuen Chemie", Deutsche Literaturzeitung, ۴۴ (۱۹۲۳) repr in ibid، p۱۱۷-۱۲۴.
[۲۲۷] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
[۲۲۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۳۷-۱۳۸، به نقل از روسکا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
نیای پزشک ـ شیمی‌دانان
[۲۲۹] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۱، p۵۸۷.
و به همراه جابر بن حیّان یکی از دو شیمی‌دان متنفذ جهان اسلام
[۲۳۰] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۷.
[۲۳۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
خوانده‌اند.
مهم‌ترین فعالیت او را در علم شیمی تقسیم مواد و دسته‌بندی آن‌ها و وصف دقیق آزمایشگاه شیمی دانسته‌اند.
[۲۳۲] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶-۸۷.
[۲۳۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۰۶
حرفه رازی در جوانی و نیز پدرش زرگری و صیرفی بود
[۲۳۴] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
و احتمالاَ همین امر توجه و علاقه او به کیمیا را برانگیخت
[۲۳۶] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۳، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
حکایت‌هایی از پذیرایی رازی از قاسم بن عبیداللّه (وزیر مکتفی، خلیفه عباسی) در ظرف‌های طلا و این‌که وی به رومیان شمش‌های زر می‌فروخته، در دست است.
[۲۳۷] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
در گزارش‌هایی، بیماری چشم رازی در جوانی به عوارض ناشی از تجربه‌های کیمیایی وی
[۲۳۸] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۳۹] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
و نابینایی‌اش در پایان عمر (به مکافات)) و حتی مرگش هم به کیفر دعاوی اثبات نشدنی‌اش در کیمیا نسبت داده شده است.
[۲۴۱] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۴، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
این روایت‌ها حتی در زمان حیات رازی نیز موجب نقد و طعن او شده بود، از جمله در مجادله‌اش با کعبی، رازی به سبب عجز در پرداخت مهریه همسرش، با وجود ادعایش در کیمیا، تمسخر شده است. به رغم افسانه انگاشتن چنین داستانی
[۲۴۳] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹، v۱، p۲۶۸.
[۲۴۴] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۸۴، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
اهمیت کیمیا در زندگی او بیش‌تر نمایان می‌شود.

۵.۱ - استادان کیمیا

اینکه رازی کیمیا را چگونه و نزد چه استاد یا استادانی آموخت دانسته نیست، اما سرچشمه‌های کیمیای او از آثارش هویدا یا دست‌کم حدس‌زدنی است.

۵.۱.۱ - پدر و کیمیاگران دیگر

اشتغال رازی به کیمیا را به آغاز فعالیتش، یعنی پیش از سی تا چهل سالگی و حتی پیش از روی آوردنش به طب، مرتبط دانسته‌اند.
[۲۴۶] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
با این حال به نظر می‌رسد او این مهارت و دانش را نزد پدر یا بر اساس متون و منابع موجود آموخته باشد.
[۲۴۷] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۸، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
[۲۴۸] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۷۸، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
میراث اندیشه‌های یونانی و اسکندرانی و مصری، در آثار کیمیایی رازی به چشم می‌خورد. به رغم ادعای کاملاً قابل تردید شیبانی
[۲۴۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات، ص ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
که رازی با زبان یونانی آشنا بود و مستقیماً از آثار کیمیایی یونانیان بهره می‌برد، به نظر می‌رسد رازی از طریق جابر بن حیّان با این میراث آشنا شده باشد.
[۲۵۰] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
او در کتاب الشواهد از حدود ۲۴ دانشمند غیرمسلمان از تمدن‌های بین النهرین، ایران، یونان و روم نام می‌برد، ازجمله هرمس، آگاثاذیمون (عاذیمون)، ماریه، ارسطو و زوسیموس (
[۲۵۱] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۵
[۲۵۲] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۶- ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
علاوه بر این، بخش عمده‌ای از منابع کیمیایی رازی در آثار آشوری، بابلی، کلدانی و صابئی یافت می‌شود. استیپلتون و همکاران
[۲۵۳] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid.p۳۴۰-۳۴۲
با استناد به پژوهشی درباره فلز خارصینی (آهن چینی) و وابستگی علی بن ربّن طبری (استاد رازی در طب) و مدارس طبرستان، جندیشاپور و جبال به مکتب حَرّان، تأثیر منابع سریانی و بابلی بازمانده در حرّان را نشان داده‌اند. علاوه بر این، سالم حرّانی دانشمندی که رازی در کتاب الشواهد از او فراوان نام برده است
[۲۵۴] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۱
[۲۵۵] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۸-۱۲۱، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
یا خود یا نسبش به حرّان می‌رسد. بسامد چشمگیر نام‌های فارسی، مشابهت بسیار تفکر مانوی و جهان شناسی رازی، در کنار تعلق او به تمدن و فرهنگ ایران و احتمالِ زیاد تأثیرپذیری‌اش از باقی‌مانده علوم پهلوی و ساسانی، آموزه های مدارس بلخ و مرو و سمرقند، و کیمیای مغانی
[۲۵۶] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۱
[۲۵۷] James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۲-۱۹۶.
[۲۵۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۲۲- ۱۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۵۹] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۲ش.
نیز از آبشخورهای فارسی کیمیای رازی حکایت می‌کند.
همچنین با توجه به آشنایی رازی با دانشوران هندی، چون صنجهل سوشروتا و چرکه و احتمالاً مطالبی از کیمیای هند
[۲۶۱] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
(۴۶) Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۴
نباید تأثیر کیمیای هند را در آثار رازی نادیده گرفت.

۵.۱.۲ - جابر بن حیان

به رغم برخی تفاوت‌های بنیادی، اصلی‌ترین منابع کیمیای رازی آثار جابر بن حیّان است
[۲۶۲] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۵-۳۳۸
[۲۶۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
رازی جابر را پیش کسوت در این علم و استاد خود خوانده
[۲۶۴] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۵
هرچند شاگرد بلافصل او نبوده است
[۲۶۵] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۹، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
[۲۶۶] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
آثار کهن‌تر از افرادی چون مَریانوس (معلم خالد بن یزید) و خالد بن یزید بن معاویه رازآمیزتر و بسیار متفاوت‌تر از آن هستند که مأخذی برای کیمیای رازی شمرده شوند.
[۲۶۷] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۶
ارتباط سنّت علمی جابر و رازی، دو کیمیاگر برجسته و بانفوذ جهان اسلام
[۲۶۸] Eric John Holmyard, "Chemistry in Islam", Scientia, ۴۰ (۱۹۲۶) , repr in Natural sciences in Islam, vol۵۵: chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the HistoryofArabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱.p۲۹۰.
[۲۶۹] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
که تکامل کیمیاگری در غرب مرهون یا مرتبط با نام ایشان است
[۲۷۰] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۴۲.
[۲۷۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۶.
بحث برانگیز است.
به باور کراوس
[۲۷۲] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۱، p۶۱-۶۲.
[۲۷۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۱۵.
از مجموعه آثار منسوب به جابر، رازی‌ به‌طور قطع کتاب الرحمه را می‌شناخت. او تأثیر جابر بر رازی را ناچیز و تقریباً هیچ دانسته است.

۵.۱.۲.۱ - تفاوت‌های سنّت جابر و رازی

روسکا
[۲۷۴] Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۲۵-۲۶.
ارجاعات رازی را در کتاب الاسرار به جابر، افزوده‌ها و تحریفات پسینیان می‌داند
[۲۷۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۶-۲۷۷.
حتی به ادعای برخی، بخشی از آثار منسوب به جابر، در واقع نوشته رازی و متعلق به سنّت کیمیایی اوست که علوم حرّانیان کافرکیش و چه بسا آثارِ با منشأ ایران قدیم را برای در امان بودن از انتقاد، به شاگرد امام صادق (علیه‌السلام) نسبت داده است.
[۲۷۶] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۷۷] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

علاوه بر اینها، تفاوت‌های دیگری نیز میان سنّت جابر و رازی وجود دارد که عبارت‌اند از: به کارنبردن تمثیل‌های رمزی معمول در کیمیای جابر، از قبیل نظریه میزان، توسط رازی
[۲۷۸] Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷، v۱، p۲۶۸-۲۶۹.
[۲۷۹] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۸۰] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۵، تهران ۱۳۸۲ش.
اختلاف‌نظر در نظریه تکوین فلزات از گوگرد و جیوه یا تأییدنکردن آن
[۲۸۱] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۸۲] Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷، v۱، p۲۷۷.
[۲۸۳] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶.
(درباره هم‌خوانی دیدگاه رازی با جابر در این مورد) توجه رازی به اهداف عملی و دستورالعمل‌های کوتاه و کاربردی در برابر مقاصد روحی مورد تأکید جابر؛ تفاوت در نظام فکری و عملی، تفاوت در سبک نگارش و پیروی نکردن رازی از روش بیان یک موضوع به شکل‌های گوناگون.
[۲۸۴] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۷.
[۲۸۵] Lenn Evan Goodman, "Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al،R¦az¦â", in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt۱، v۱، p۲۰۵، London: Routledge, ۱۹۹۶.


۵.۱.۲.۲ - اشتراکات جابر و رازی

برخی اشتراک جابر و رازی را در بسیاری از مبانی، آثار، و دستاوردها یا نتایج عملی بیش از آن دانسته‌اند که نادیده گرفته شود، برخی از اشتراکات جابر و رازی در مبانی عبارت‌اند از: تلقی مشابه از جوهر و جسم،
[۲۸۶] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۱۷۰.
اعتقاد به نظام چهار عنصری
[۲۸۷] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶.
و امکان استحاله فلزات
[۲۸۸] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
تشابه پنج اصل جابر و قدمای خمسه رازی (به ترتیب جوهر اولیه، مادّه، صورت، زمان، و مکان
[۲۸۹] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۱ش.
) و حتی نزدیکی مفهومی نظریه ذره گرایی رازی با عبارات جابر در کتاب التصریف
[۲۹۰] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۱۵۴.
در کتاب رتبة الحکیم منسوب به مَجریطی (متوفی ۳۹۸)، به پیوستگی و ارتباط این دو سنّت اشاره شده و طُغرایی (متوفی ۵۱۵) رازی را در کتاب الحجر به سرقت یا رونویسی از کتاب المجردات جابر متهم کرده است.
[۲۹۱] ۲۱۴ـ ۲۱۹، v۴، p۲۱۴، Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷.
[۲۹۲] .۲۷۶p ، v۴، Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷.
رازی در کتاب الشواهد، اثر دیگر خودش با عنوان کتاب الترتیب (یا الراحة) را تفسیر نظر جابر در کتاب الرحمه بیان کرده است.
[۲۹۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۱۴.
به علاوه، رازی کتاب الأس جابر را به نظم درآورده
[۲۹۴] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۲۰، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
[۲۹۵] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۱، p۶۱.
[۲۹۶] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۶.
و گزیده‌ای از العلم المخزون جابر در القوانین الطبیعیه، منسوب به رازی، نقل شده است.
[۲۹۷] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۲۹۹-۳۰۲.
[۲۹۸] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۱، p۸۶.

دست‌کم چهارده اثر این دو عالم کیمیا، عنوانی یکسان یا کاملاً مشابه دارند
[۲۹۹] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۶-۳۳۷
که حتی اگر در رویکرد و طرز بیان مطالب متفاوت باشند، نشان دهندة تأثیر جابر بر رازی است. حتی روسکا
[۳۰۰] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۲۹۲.
به رغم همه تردیدهایش ارتباط آثار کیمیایی رازی (دوازده کتاب و سرّالاسرار) را با آرای جابر بسیار بیش‌تر از آنچه گمان می‌شد برآورد می‌کند.
[۳۰۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
[۳۰۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۱۸.
در کیمیای عملی و راهکارها و تجربه‌های کیمیایی و آزمایشگاهی جابر و رازی نیز ارتباط و اشتراک وجود دارد؛ سرچشمه نظام طبقه‌بندی رازی به رساله ۳۱ (از مجموعه هفتاد رساله) و رساله اول (از مجموعه ۱۱۲ رساله جابر یعنی اُسطقس الاس الاول) بازمی‌گردد
[۳۰۳] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۷
و در فرایندهایی چون تقطیر
[۳۰۴] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۱۰
تهیه اسیدهای معدنی، ترکیبات قلیایی از قبیل نوشادر
[۳۰۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۴۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
نَطرون، و نمک قلیا
[۳۰۶] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۹۷
دستورالعمل‌های مشابه یا پیشینه مشترک دیده می‌شود. بر این اساس، رازی را باید تنظیم کننده و توسعه دهنده کیمیای جابر دانست، چنان‌که به اعتقاد مجریطی
[۳۰۷] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹
او بر مباحث جابری چیزی نیفزود، حتی آزمایشگاه مجهزش را بر همان بنیاد و سامانه بنا کرد،
[۳۰۸] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۸.
و در دسته‌بندی مواد معدنی با جابر هم‌نظر بود، اما دسته‌بندی و توضیحاتش بسامان‌تر
[۳۰۹] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۷۸.
و گاه کامل‌تر
[۳۱۰] Syed Nomanul Haq, Name, natures and things: the alchemist Jâbir ibn Hayyân and his book of stones, Dordrecht ۱۹۹۴.، p۲۲۹.
می نماید. رازی نیز چون جابر روحیi آزادپژوهشی داشت، و بسیاری از پشتوانه‌های فلسفی‌شان مشابه بود.
[۳۱۱] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۵.


۵.۲ - نظریه فلزی

رازی‌ به‌طور کلی امکان استحاله فلزات را پذیرفته، اما در دو اثر کیمیایی‌اش (المدخل التعلیمی و الاسرار) در مورد نظریه شکل‌گیری فلزات از دو عنصر گوگرد و جیوه سکوت کرده است.
[۳۱۲] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۵.
[۳۱۳] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid.p۳۲۶-۳۲۷
با وجود این، افزودن عنصر سوم نمک برای تعادل بخشیدن به ترکیب فلزی در نظریه پیش گفته، که در آثار کیمیایی سپسین و غربی به وفور آمده، به رازی نسبت داده شده است.
[۳۱۴] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۵.
[۳۱۵] Gerard Heym, "Al،R¦az¦â and alchemy", Ambix, ۱ (۱۹۳۷،۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakariy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institude for History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۸۹.
[۳۱۶] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۹.
درک و تحلیل کیمیای رازی منوط به درنظرگرفتن آرای فلسفی اوست. او با توجه به جنبه‌های مادّی و خواص آزمودنی اشیا، از علوم خفیه و بیان رمزی و نمادگرایی مندرج در آن روی برمی‌تابد (
[۳۱۷] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۹، تهران ۱۳۷۱ش.
[۳۱۸] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۱۰۱، تهران ۱۳۷۱ش.
[۳۱۹] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۵، تهران ۱۳۸۲ش.
[۳۲۰] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۵، بخش ۶، تهران ۱۳۸۲ش.
آرا و آثار فلسفی) زبان آثار کیمیایی رازی نیز واضح و بدون رمز و نماد است
[۳۲۱] کالین رونان، تاریخ علم کمبریج، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۲، ترجمة حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
بیان و کاربرد واژگان در آثار کیمیایی رازی چنان دقیق است، که اگر در ارزش محتوای علمی‌اش هم تردید شود، از زبان علمی و اصطلاح شناسی فاخر آن نمی‌توان چشم پوشید.
[۳۲۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، مقدمه دانش‌پژوه، ص۳-۴، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.


۵.۳ - رویکرد و روش علمی

رازی خرد را در شناخت همه علت‌های پدیده‌ها، موجبات پیدایش خواص و کیفیت‌های مواد ناتوان دانسته است
[۳۲۳] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۹۵.
از این‌رو، وجود قوای مکنون را نفی نکرده و به رغم آگاهی از امکان متهم شدنش به تناقض، کتاب الخواص را نگاشته و ضرورت ثبت و انتقال گزاره های اثبات نشده و مشکوک ــ و نه مردودــ را یادآوری کرده است.
[۳۲۴] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۲۹۲.
[۳۲۵] Manfred Ullmann, Islamic medicine, Edinburg ۱۹۷۸، v۱، p۱۰۸-۱۰۹.
کیمیای رازی با تکیه انتقادی بر دستاوردهای پیشینیان و با اعتماد به سیر تکاملی دانش در تقابل با واپس‌گرایی سنّتیِ ارسطوییان شکل گرفته و امتیاز دانش جدید را در شناخت میراث پیشین، پرهیز از دوباره کاری و نهایتاً دستیابی به افق‌های نو دانسته است.
[۳۲۶] Lenn Evan Goodman, "Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al،R¦az¦â", in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt۱، v۱، p۲۰۶، London: Routledge, ۱۹۹۶.
همین توجه خاص و شاید منحصربه فرد رازی به تجربه و آزمایش در شیمی از یک سو و ترک تأملات ذهنی و باطنی از سوی دیگر، سبب ساز انقلاب او در پایه‌ریزی شیمیِ «علمی» شده است.
[۳۲۷] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶.


۵.۴ - آثار کیمیایی

شمار و عناوین آثار کیمیایی رازی متفاوت
[۳۲۸] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷-۷۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
[۳۳۰] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۱۶-۱۷، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
[۳۳۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۹-۲۸۲.
و افزون بر پنجاه اثر ــ همگی به عربی ــ گزارش شده است.
در دسترس نبودن نسخه‌های اصیل یا درخور اعتماد، احراز نکردن اصالت (صحت انتساب به رازی) تصحیف عنوان، انتساب چند عنوان به یک کتاب یا رساله، و تنوع تلقی از مضامین و موضوع آثار، موجب این گوناگونی یا تشتّت است. با این حال، بنیان آثار کیمیایی رازی بر نوشته‌هایی است که تقریباً بر وجود و اصالت آن‌ها اتفاق نظر هست.

۵.۴.۱ - دوازده اثر

به نظر می‌رسد دوازده عنوان از آثار رازی، محور فراگیری کیمیا از دیدگاه رازی را شکل می‌دهند.
رازی در دیباچة الشواهد و در المدخل التعلیمی
[۳۳۳] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۹۰-۹۱، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
ضمن نام بردن از این دوازده اثر و وصفی مختصر از محتوایشان، ترتیب نگارش
[۳۳۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، مقدمه دانش‌پژوه، ص۲-۳، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
[۳۳۵] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، گفتار نخست شیبانی، ص ۳-۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
و نظم آموزشی آن‌ها را برشمرده است.
[۳۳۶] Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۱۰-۱۱.
ترتیب این کتاب‌ها به نقل از المدخل التعلیمی
[۳۳۷] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۹۰-۹۲، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
عبارت است از: المدخل التعلیمی؛ المدخل البُرهانی یا علل المعادن (یا «تکوّن الاحجار»)؛ اثبات الصنعه؛ الحجر؛ التدبیر؛ الإکسیر؛ شرف الصناعة (الصنعة و فضلها)؛ الترتیب، که آن را الراحة هم خوانده است
[۳۳۸] Henry E. Stapleton and Rizkalla F. Azo, "An alchemical compilation of the thirteenth century, A.D.", Memoirs of the Asiatic Society of Bengal, ۳ (۱۹۱۰-۱۹۱۴), repr. in Natural sciences in Islam, vol.۶۱: Chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱. p۶۹.
التدابیر؛ المحن؛ الشواهد (نُکَت الرّموز)؛ سرّ الحکماء و حِیَلهم (الحیل).
از میان آثار دوازده گانه، فقط المدخل التعلیمی، به طور کامل، قسمتی از الشواهد و یک فصل از کتاب الإثبات چاپ شده است (برای مشخصات کامل
[۳۳۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۰-۲۸۱.
)

۵.۴.۲ - مهم‌ترین اثر

کتاب الاسرار و کتاب سرّ الاسرار را مهم‌ترین آثار رازی در کیمیا دانسته اند. تصحیح، ترجمه و شرح‌هایی از این دو اثر منتشر شده است، از جمله: ترجمه انگلیسی (دو بخش نخست الاسرار در
[۳۴۰] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۶۹-۳۹۲
ترجمه آلمانی از روسکا
[۳۴۱] Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
ترجمه روسی سرّ الاسرار از کریم اف (۱۹۵۷) تصحیح متن الاسرار و نسخه برگردان سرّ الاسرار، همراه با ترجمه گزیده مانندی به فارسی کهن با نام تجارب شهریاری از شهریار بهمنیار پارسی، که به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه چاپ شده است (تهران ۱۳۴۳ش) و ترجمه و شرح فارسی الاسرار از شیبانی.
[۳۴۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۴۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۹-۲۸۰.

به اعتقاد برخی، در سرّ الاسرار آزمایش‌های فوری کیمیایی گردآوری شده و از الاسرار بیست باب کمتر است و به رغم برخی نظرها، این دو اثرْ در اصل مستقل از یکدیگر، و نه دو تحریر از یک اثر و نه گزیده یکی از دیگری، هستند.
[۳۴۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۸، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
[۳۴۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۱۱، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
(برای دیگر کتاب‌های او در کیمیا که هنوز‌ به‌طور جدّی بررسی نشده‌اند.
[۳۴۶] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۳، تهران ۱۳۳۹ش.
[۳۴۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۱-۲۸۲.
)
علاوه بر استمرار سنّت رازی به همت ابن سینا و محمد بن عبدالمالک صالحی خوارزمی کاثی و دیگران، و نیز تألیف متون کیمیایی اصیل یا اقتباسی، همچون تجارب شهریاری به فارسی
[۳۴۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۴، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
[۳۴۹] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۱۲، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
برخی نوشته‌های مؤثر در سنّت کیمیایی غرب نیز بر اساس ترجمه الاسرار یا سایر آثار کیمیایی، یا با انتساب به نام و مکتب کیمیایی رازی شکل گرفته است. کتاب اسرار ابوبکری را، که ظاهراً بازنویسی کتاب ابوبکر رازی است و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های ایتالیا (در پالرمو، و نیز، و فلورانس) و فرانسه (پاریس) وجود دارد، ترجمه‌ای از کتاب الاسرار دانسته‌اند.
[۳۵۰] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۳۰۶-۳۱۰، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۳۵۱] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۹۷، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
[۳۵۲] Ahmad Yu¦ suf HassanAhmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۷۶

آثار لاتین متعددی برگرفته از الاسرار یا منسوب به سایر تألیفات کیمیایی رازی، با نام‌های گوناگون و عموماً متفاوت از عنوان‌های اصلی آنها، وجود دارد. سابقه ترجمه یا پیدایش این آثار به سده‌های ششم و هفتم/ دوازدهم و سیزدهم بازمی‌گردد و ژرار کرمونایی/ گراردوس کرمونایی (متوفی ۵۸۳/ ۱۱۸۷)، مترجم آثار عربی به لاتین، و ونسان دوبووه (متوفی ۶۴۴/ ۱۲۴۶)، شارح و مؤلف فرانسوی، در این میان سهم عمده‌ای داشته‌اند.
[۳۵۳] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۳، p۱۶۵.
[۳۵۴] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۷۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۳۵۵] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۸۰، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۳۵۶] Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹) , in ibid، v۱، p۱۹۰-۱۹۱.
همچنین به ترجمه‌های کمتر شناخته شده کسانی چون تسوکّرو بنچیونی (مترجم فلورانسی، رونقَش حدود ۷۱۰ـ۷۱۳/ ۱۳۱۰ـ۱۳۱۳
[۳۵۷] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۳، p۴۶۳.
) از آثار رازی از فرانسه به ایتالیایی و تأثیر مستقیم رازی بر کیمیاگرانی چون آلبرتوس کبیر (آلبرت کبیر، متوفی ۶۷۹/ ۱۲۸۰) آلمانی و بیکن (متوفی ۶۹۳/ ۱۲۹۴) انگلیسی نیز باید اشاره کرد. در این‌که نُه متن لاتین، ترجمه آثار رازی باشند تردید هست، تا آنجاکه حتی آن‌ها را مجعول دانسته‌اند.
[۳۵۸] Julius Ruska, "Pseudepigraphische Rosis - Schriften", Osiris, ۷ (۱۹۳۹) , repr in ibid. p۳۱-۹۳.
[۳۵۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۲.


۵.۴.۳ - آثار دیگر

توجه به برخی دیگر از آثار رازی، برای درک بهتر دانش کیمیایی او ضروری است، از جمله کتاب‌های الرَّدُ علی الکندی فی ردِّه علی الکیمیا و فی الرَّد علی محمد بن اللَّیث الرسائلی فی رَدِّه علی الکیمیائیین که ابوریحان بیرونی
[۳۶۰] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۱۶-۱۷، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
آنها را ضمن آثار کیمیایی رازی نام برده و اگرچه تاکنون نسخه‌ای از آن‌ها به دست نیامده است، آنها را می‌توان دفاع رازی از دانش کیمیا دانست که کتاب اول را جزو آثار کیمیایی رازی ذکر کرده است)؛ مجموعه‌ای از آثار شامل کتاب الخواص، مفیدالخاص فی علم الخواص، فی خواص الاکسیر و اسرار علم الاکسیر که سزگین
[۳۶۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۱.
از آن‌ها نام برده است و واجد جنبه‌هایی خاص از دانش «شیمی» رازی هستند. برای نمونه، در مفیدالخاص فی علم الخواص درباره چگونگی دورکردن حشرات موذی و جانوران گزنده از خانه
[۳۶۳] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۸ -۱۸، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
[۳۶۴] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۵۲-۵۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
تهیه سرکه
[۳۶۵] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۲۲-۲۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
روش نگهداری میوه‌ها
[۳۶۶] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۷۱-۸۰، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
چگونگی کاشت بعضی درختان
[۳۶۷] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۸۱- ۹۰، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
مطالبی ذکر شده که در مواردی طبقه‌بندی آن‌ها در گروه خاصی از دانش‌ها یا آثار دشوار است.

۵.۵ - مبانی نظری و مواد و فرایندها

نظریه رازی درباره تشکیل مادّه از جزء لایتجزّا (جوهر فرد) تا هشت سده بعد، یعنی تا زمان پیدایش نظریه اتمی بویل (متوفی ۱۱۰۲/ ۱۶۹۲)، در بین کیمیاگران منحصر به‌فرد است، با این تفاوت که رازی اصل همه مواد را هیولی و ازاین رو مواد را تبدیل‌پذیر به یکدیگر دانسته است.
[۳۶۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۱۳- ۱۱۴، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
او مواد شیمیایی (عقاقیر) را به طبیعی و ساختگی (عقاقیر المولِدة) تقسیم و عقاقیر طبیعی را، برحسب قلمرو، در سه رده خاکی (خود در شش دسته)، گیاهی و جانوری، و عقاقیر ساختگی را در دو دسته اجساد (فلزات) و غیراجساد بررسی می‌کند که کارهای پس از او بر همین اساس است.
[۳۶۹] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۲۲-۳۲۴
[۳۷۰] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۹۸-۱۰۱، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

روسکا
[۳۷۱] Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۳۷.
در رده عقاقیر طبیعی، دسته‌بندی سنگ‌ها و نمک‌ها را اساساً ابتکاری می‌داند. بخش دیگر، معرفی ابزارهای کیمیاگری و شرح چگونگی ساخت یا تدارک آنهاست. ابزارهایی مانند حمام الحکماء
[۳۷۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۴۱-۴۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۷۳] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۴۳۶-۴۳۷، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
و مُبرِّد دستگاه تقطیر
[۳۷۴] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ج۱، ص۴۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
شایسته توجه ویژه است. این بخش، اگر نوآورانه هم نباشد، به سبب توجه رازی به جزئیات و دقت در وصف، از تجربه‌های عملی او حکایت می‌کند.
[۳۷۵] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۰-۱۰۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.


۵.۶ - الکل

انتساب تهیه و حتی کشف الکل و بعضی از اسیدهای معدنی (به ویژه اسیدسولفوریک) و مواد قلیایی به رازی بسیار مشهور است
[۳۷۶] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
با این حال، نشانه قابل اتکایی در تأیید کشف الکل و کاربرد آن، نه از آثار موجود او و نه از نقل قول‌های اخلافش، به دست نیامده است. به نظر می‌رسد خطای فردیناند هوفر (پزشک و فرهنگ نویس آلمانی، متوفی ۱۲۹۵/ ۱۸۷۸)
[۳۷۷] M Hoefer, Histoire de la chimie depuis les temps les plus reculés jusqu’à notre époque, Paris ۱۸۴۲،۱۸۴۳، v۱، p۳۴۲.
که تهیه جوهر گوگرد و تقطیر الکل را ابتکار رازی دانسته، سبب شهرتی تحقیق ناشده برای او از آن زمان (۱۲۵۸/ ۱۸۴۲) شده است
[۳۷۸] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۳۱۴، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۳۷۹] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۲۰۵- ۲۰۶، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
اگرچه صدور حکم قطعی در این زمینه نیازمند پژوهش‌های مستقل و مفصّل است.

۵.۷ - اسیدهای معدنی و آلی

آشنایی رازی با اسیدها قطعی به نظر می‌رسد. اگرچه دستورالعمل‌هایی برای تهیه جوهر شوره (اسیدنیتریک)
[۳۸۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۹۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
و تیزاب سلطانی
[۳۸۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۴.
[۳۸۲] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۲۴۷-۲۵۰.
به سنّت جابر و رازی منسوب است، دلیلی بر نوآوری رازی در اختیار نمی‌گذارد.
مجموعه‌ای از انواع آبها یا محلول‌های غیرخنثی ــ یعنی سرکه (اسیداستیک)، آبهای ترش لیمو یا نارنج (اسیدسیتریک) و ماست (حاوی جوهر شیر یا اسیدلاکتیک) ــ در کتاب الاسرار معرفی شده است که با مجموعه آبهای معرفی شده در کتاب الریاض جابر شباهتی چشمگیر دارد.
[۳۸۳] James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۶.
[۳۸۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۷۰-۱۷۴، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۸۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۴۲- ۲۴۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۸۶] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۵۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.


۵.۸ - قلیا و ترکیب‌های بازی

رازی با مواد قلیایی سود، پتاس، کربنات‌های سدیم و پتاسیم و آمونیوم، و نیز با گلیسیرین و بوره آشنا بود و در موارد متعدد طرز تهیه آن‌ها را شرح داده است
[۳۸۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۳۱-۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۸۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۷۰-۱۷۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۸۹] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۰۴-۲۰۵ ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۹۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۲۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۹۱] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۷۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۹۲] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۰۷، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۳۹۳] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۷.
[۳۹۴] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۵۰.
اما کار او در این حوزه بدیع به نظر نمی‌رسد.

۵.۹ - فلزشناسی

یکی دیگر از جنبه‌های درخور توجه در کیمیای رازی، دسته‌بندی، نوع شناسی، شیوه‌های استحصال و کاربرد فلزات است. رازی، برخلاف پیشینیان و شاید به عنوان یک نوآوری، خارصینی را شناخت و جزو هفت فلز اصلی به شمار آورد.
[۳۹۵] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid.p۳۴۰-۳۴۲
بنیان مواد معدنی ساختنی (مصنوع) نزد وی (از قبیل اُسرِنج و اِسفیداج و رُسختَج) نیز فلزی است
[۳۹۶] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۲۲-۳۲۴
رازی دست‌کم ترکیب‌هایی از نقره (کلرور: «زنجار ابیض»، سولفید: «کِلْس اسود»، کربنات: «الفِضّة المشمّع»، و چه بسا نیترات و سولفات و ارسنات نقره) را می‌شناخته و تهیه می‌کرده‌ است
[۳۹۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۱۶-۴۱۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
جیوه در کیمیای رازی اهمیتی بسزا دارد. تهیه و وصف خواص کلرورها (کالومل و سوبلیمه) سولفات (شنگرف) و اکسید جیوه (ملکروج)
[۳۹۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۰۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۹۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۰۸-۱۱۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
از نوآوری‌های رازی یا، به تعبیری محتاطانه، دستاورد سنّت او و جابر است.
[۴۰۰] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۴۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۴۰۱] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۶۸، Osnabrück ۱۹۶۷.

روسکا
[۴۰۲] Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۱۲۵.
آشنایی با آلیاژهای ارسنیک و به ویژه دستیابی به ارسنیک خالص، با عنوان «جوهر زرنیخ» به روش احیا، را از ابتکارات رازی دانسته است. برخی از دستاوردهای فلزشناختی کیمیایی رازی عبارت‌اند از: تهیه فلز منگنز از طریق احیای اکسید آن با نطرون (نیترات پتاسیم) و روغن، قرن‌ها پیش از کشف آن توسط یوئان گوتلیب گان سوئدی در ۱۱۸۸/ ۱۷۷۴
[۴۰۳] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۸۸-۳۹۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۰۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۶، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
احتمال به دست آوردن فلز روی از احیای توتیا
[۴۰۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۵۳-۱۵۴، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۰۶] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۵، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
احیای نمک‌ها با روغن یا نفت برای تهیه سدیم و پتاسیم
[۴۰۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۶۰، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۰۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۲۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
و دستورالعمل‌هایی برای تهیه، ذوب و بهسازی آهن و مس با استفاده از نطرون.
[۴۰۹] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۵۲.
[۴۱۰] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۵۹.
[۴۱۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۴۵ـ۲۴۶.


۵.۱۰ - اکسیر

در کیمیای رازی، مواد معدنی در تهیه اکسیر اهمیت ویژه‌ای داشتند و برخلاف جابر، از مواد با منشأ گیاهی و جانوری سخن چندانی به میان نمی‌آید
[۴۱۲] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۳.
[۴۱۳] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران ۱۳۷۱ش.
اما کاربرد مواد حیوانی چون شیرزج/ شیرزق (شیر خفاش)، رنگ زدایی به کمک چربی حیوانی، و فرایندهای تقطیر مو و تهیه نوعی اکسیر از آن
[۴۱۴] James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۸۶.
[۴۱۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۹۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
دیده می‌شود.

۵.۱۱ - کیمیا و پزشکی

توجه به درمان با داروهای شیمیایی پیش از رازی سابقه داشته است، اما به سبب مقام برجسته رازی در پزشکی، او را از نخستین کسانی دانسته‌اند که دانش یا مهارت کیمیایی خود را در پزشکی به کار برد و با کیمیای عملی و پژوهش‌های کاربردی‌اش، راهی به داروشناسی پیشرفته گشود.
[۴۱۶] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۸.
توجه به خاصیت سمّی جیوه و آزمودن اثر آن بر حیوان که در قرون وسطا در غرب، «سفید رازی» خوانده می‌شد
[۴۱۸] Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷، v۱، p۲۷۱- ۲۷۲.
از نوآوری‌های منسوب به رازی در کاربرد شیمی/ کیمیا در پزشکی است.

۵.۱۲ - رویکردهای عملی و کاربردی

در کارنامه کیمیایی رازی، موارد مهم دیگری هست که فارغ از آن‌که ابتکاری یا استمرار سنّت پیشینیان باشد، به لحاظ تاریخ علم و فنّاوری و نوع رویکرد و کاربرد، شایان ذکر است، از جمله شناخت نفت (سفید) به عنوان مایعی که آتش در آن شعله‌ور نمی‌شود
[۴۱۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۱۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
تقطیر نفت سیاه و اجرای روش‌های آزمایشگاهی آن
[۴۲۰] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ص۲۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۲۱] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
کاربرد نفت برای اندودکردن
[۴۲۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۲۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
دستورالعمل تهیه گلیسیرین و صابون
[۴۲۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۱۹.
[۴۲۴] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۵۱.
توجه به مباحث رنگ کردن مواد
[۴۲۵] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۲۴.
دستورالعمل ساخت سنگ‌های قیمتی بدل
[۴۲۶] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۲۱.
[۴۲۷] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹.p۱۹۶.
و تهیه شیشه‌های رنگی (به ویژه آونتورین).
[۴۲۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۵-۴۵۶، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

برخی از ویژگی‌های کلی کار کیمیایی رازی، که باید به آن‌ها توجه کرد، عبارت‌اند از: اهمیت قائل شدن به ذکر وزن واکنش دهنده‌ها و اندازه‌گیری وزن مخصوص و چگالی سیالات و غیره؛ توجه به تأثیر حرارت در واکنش‌ها و دسته‌بندی میزان و شدت آن در قالب مراتب شش‌گانه آتش؛ آشنایی اجمالی و عملی با تأثیر محیط واکنش (اُکسایش و احیا)؛ شناخت اهمیت اندازه اجزای واکنش دهنده (به لحاظ خردی و ساییده بودن)؛ دقت در نام‌گذاری مواد؛ شرح کامل و روشن ابزارها و آزمایش‌ها به شیوه‌ای نزدیک به موازین شیمی تجربی جدید؛ و داشتن آزمایشگاهی مجهز و تکیه بر آن در وصف و تبیین عملیات کیمیایی.
[۴۲۹] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۳۶- ۲۳۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۳۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۳۱] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۴۹-۴۵۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۳۲] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶ - ۸۷.
[۴۳۳] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۸.


۵.۱۳ - میراث

علم کیمیای رازی میراثی برای دانشمندان بعد از او شده است.

۵.۱۳.۱ - اثرگذاری بر مسلمانان

با استناد به مقدمة کتاب الاسرار رازی
[۴۳۴] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۲۱، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
محمد بن یونس یگانه شاگرد بی‌واسطه رازی در کیمیاست. مبانی طبیعیات و کیمیای رازی، در ابن سینا اثری دوگانه اما متضاد گذاشته است؛ از یک سو، به نظر می‌رسد ابن سینا جهان شناسی کیمیایی و نظریه تکوین فلزی رازی را‌ به‌طور کلی پذیرفته باشد و از سوی دیگر، امکان استحاله را انکار نموده و حتی سخن رازی در کیمیا را یاوه پنداشته است
[۴۳۵] نصر، حسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ج۱، ص۳۸۱-۳۸۲ و پانویس ۴۰، تهران ۱۳۷۷ش.
(برای تحلیل این مخالفت
[۴۳۶] صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، ج۱، ص۴۹، مجلة المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
[۴۳۷] صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، ج۱، ص۵۱، مجلة المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
)
درباره تأثیر رازی در ابن اُمَیل (کیمیاگر سده چهارم) نظرهای متفاوتی بیان شده است
[۴۳۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۳۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۴.
همچنین کاثی را از طریق استادش، ابوزید احمد بن سهل بلخی (متوفی ۳۲۲) در حوزه کیمیا بسیار تحت تأثیر رازی دانسته‌اند.
[۴۴۰] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۰۷.
[۴۴۱] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۱-۱۳۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
و کتاب عین الصنعة و عون الصنعه محمد کاثی (اهداشده در ۴۲۶) کاملا در سنّت رازی (و جابر) تعبیر می‌شود.
[۴۴۲] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۰۶-۳۰۷.

تأثیر تعلیمی و نظام طبقه‌بندی رازی در مفاتیح العلوم ابوعبداللّه خوارزمی (متوفی ۳۸۷)
[۴۴۳] خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۷۴-۲۸۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
در قسمت کیمیا (باب نهم از مقاله دوم)، هویداست. این قسمت، تقریباً به طور کامل، رونوشت یا اقتباسی از المدخل التعلیمی و المدخل البرهانی رازی است.
[۴۴۴] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۶۲- ۳۶۸
با آن‌که طغرایی پیرو سنّت جابری است، به احتمال زیاد بخش‌هایی از الجوهر النضیر فی صناعة الاکسیر را تحت تأثیر سرّ الاسرار رازی نوشته است.
[۴۴۵] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۱۰.

در سده پنجم، رتبة الحکیمِ مَسلمه بن احمد مجریطی سرشار از اشاره‌ها به رازی (همراه با جابر) و آثار اوست
[۴۴۶] Eric John Holmyard, "Chemistry in Islam", Scientia, ۴۰ (۱۹۲۶) , repr in Natural sciences in Islam, vol۵۵: chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the HistoryofArabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱. p۲۹۷.
[۴۴۷] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۴-۱۳۵، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
کیمیاگران در مقایسه با جابر به رازی کمتر پرداخته اند؛ مثلا جَلدکی (قرن هشتم) در نهایة الطلب ده بار صرفاً به یک اثر رازی اشاره کرده، اما در همان کتاب از ۴۲ اثر جابر، ۱۹۴ بار یاد کرده است.
[۴۴۸] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.


۵.۱۳.۲ - اثرگذاری بر غرب

کیمیاگری در غرب، در سده‌های میانه، نیز کمابیش استمرار سنّت جابر و رازی و در پیوند با نام و آثار ایشان است
[۴۴۹] Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۴۲.
پس از ترجمه ژرار کرمونایی از آثار رازی، نخستین تأثیر در آثار ونسان دو بووه یافت می‌شود.
[۴۵۰] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۸۶-۲۸۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۴۵۱] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۳۱۱، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۴۵۲] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۲، p۳۳۸.
[۴۵۳] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۲، p۹۲۹.
آلبرتوس کبیر فقط یک بار از جابر نام برده، اما بارها به دیدگاه‌های رازی، آنگونه که در ترجمه‌های لاتین آثار او آمده، اشاره کرده است
[۴۵۴] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۹۱، Osnabrück ۱۹۶۷.
[۴۵۵] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۹.
گستره نفوذ و اثرگذاری سنّت رازی را بر جواهرنامه‌های منسوب به هنریک‌هارپسترنگ (متوفی ۶۴۲/ ۱۲۴۴، پزشک اریک چهارم، پادشاه دانمارک)
[۴۵۶] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۲، p۶۶۰.
و راجر بیکن
[۴۵۷] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۷۲، Osnabrück ۱۹۶۷.
و کیمیاگرانی چون پیترو بونو ی ایتالیایی، جان داستین انگلیسی (هر دو سده هشتم/ چهاردهم)
[۴۵۸] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۳، p۷۵۱- ۷۵۳.
نیکلاس فلامل فرانسوی (متوفی ۸۲۱/ ۱۴۱۸) و پاراسلسوس سویسی (متوفی ۹۴۸/ ۱۵۴۱)
[۴۵۹] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۸.
[۴۶۰] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، ج۱، ص۱۸۵، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
می توان دید و تأیید یا رد آرای آن‌ها را تا طلیعه دوره نوزایی (رنسانس) می‌توان پی گرفت. اثر طبیعت شناسی و آرای رازی درباره فلزات با تأکید بر عنصر نمک، در نوشته‌ها و کار دو دانشمند نامدار کیمیا در سده چهاردهم/ بیستم، فولکانلی و شوالر (متوفی ۱۹۶۱/ ۱۳۴۰ش) نیز مشهود است.
[۴۶۱] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۹.


۵.۱۳.۳ - لزوم پرهیز از اغراق درباره رازی

به رغم مقام برجسته رازی در کیمیا (برای برخی وصف‌ها دراین باره
[۴۶۲] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
[۴۶۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
) نباید در تحلیل آثار و وصف جایگاه او به عنوان «آغازگر استحاله کیمیا به علم شیمی»
[۴۶۴] کالین رونان، تاریخ علم کمبریج، ج۱، ص۳۳۲، ترجمة حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
راه اغراق پیمود و تأثیر انکارناشدنی میراث سنّتی کیمیاگران و به ویژه جابر بن حیّان را ــ با توجه به شواهد و مستندات تأمل برانگیز، حتی با درنظرگرفتن تردیدهای جدّی درباره شخصیت و آثار جابرــ نادیده گرفت (جابر بن حیان) بسیاری از نظریات، دسته‌بندی‌ها و فرایندها در آثار رازی، در سنّت پیش از او ریشه دارد و در موارد متعدد، تکرار سخن یا شرح آرای پیشینیان است.
[۴۶۵] James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۴.
[۴۶۶] James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۶.
[۴۶۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۰۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۶۸] Ahmad Yu¦ suf HassanAhmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
(با استناد به رتبة الحکیم))
به علاوه، بیشتر نتیجه گیری‌ها درباره کیمیای رازی فقط بر اساس المدخل التعلیمی، الاسرار یا سرّ الاسرار شکل گرفته که ناکافی است. همچنین ابتکاری یا تقلیدی دانستن عملکرد کیمیایی رازی و تأثیرگذاری‌اش، بدون پژوهش و بررسی دقیق آثار پیشینیان و پسینیان ممکن نیست و قبل از آن فقط می‌توان به گمانه‌زنی و طرح فرضیه پرداخت.
[۴۶۹] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
[۴۷۰] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۵- ۱۰۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۷۱] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۲۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.


۵.۱۳.۴ - مقدمه شیمی نوین

اشتغال رازی به کیمیا گویا امری جانبی و فرعی در مقایسه با اشتغالات طبی و حِکْمی او بوده است و آثار کیمیایی‌اش نیز حداکثر یک چهارم نوشته‌هایش را شامل می‌شود. همچنین به رغم باورمندی به صنعت کیمیا و اثبات آن با دلایل منطقی و تجربی، رازی در چند اثرش
[۴۷۲] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۹۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
برای نیل به برترین مراتب صنعت کیمیا و بهره‌گیری کافی از آن، تا اندازه‌ای آموختن علم کلام را نیز توصیه کرده، اما جایگاهی برای ریاضیات در نظر نگرفته است.
[۴۷۳] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ج۱، ص۱۱۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۷۴] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۱۲۲، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۷۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۸-۲۷۹.

رویکرد رازی به کیمیا، به لحاظ مفاهیم و روش‌ها، بسیار متفاوت با شیمی تجربی نوین است
[۴۷۶] Gerard Heym, "Al،R¦az¦â and alchemy", Ambix, ۱ (۱۹۳۷،۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakariy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institude for History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۸۸.
و برای دستیابی به درکی صحیح از کیمیای رازی و مواد، ابزارها و روش‌ها، شروط و نتایج مورد استفاده او، بررسی و آزمون شیمیایی آن‌ها ضرورت دارد،
[۴۷۷] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۹۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۷۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴۷۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۵-۱۰۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
بااین همه، همین تجربه‌گرایی مقدماتی، که تکمیل آن به گفته برخی منابع هفت سده به درازا کشید، سرچشمه منابعی مهم در شیمی غرب و شرق شد، چنان‌که آن را نقطه عزیمت، تحول یا حتی انقلابی در شیمی شمرده‌اند.
[۴۸۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۴۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۸۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۸۹.



بررسی و تحلیل آرا و عقاید رازی به سبب دردست نبودن برخی از آثار مهم و بحث انگیزش کار ساده‌ای نیست. در این خصوص با دو دسته از منابع روبه‌رو هستیم: نخست، آثار موجود رازی که در انتساب آن‌ها به وی تردیدی نیست، مانند الطب الروحانی، السیرة الفلسفیه و الشکوک علی جالینوس؛ دوم، آثاری که اصل آن‌ها موجود نیست و فقط گزارش‌ها و مطالبی از آن‌ها در منابع مختلف بعدی نقل شده است، مانند العلم الالهی، کتاب اللذة و فی النبوات (نقض الادیان). این گزارش‌ها و نقل قول‌ها نیز بیش‌تر در آثار مخالفان رازی و به نیت رد و نقض اقوال وی آمده است. از این میان، منابعی که مشتمل بر گزارش مناظرات رازی با مخالفان معاصر اوست، مانند اعلام النبوه ابوحاتِم رازی (متوفی ۳۲۲)، اهمیت ویژه‌ای دارند. بخشی از این کتاب حاوی مناظرات ابوحاتم با زکریای رازی و بخش عمده‌ای از آن نیز در رد و ابطال آرای محمد بن زکریاست در کتابی که در انکار نبوت نوشته بود. از برخی عبارات کتاب بر می‌آید که آن مناظرات در مجالس متعدد، از جمله در حضور امیر و قاضی شهر ری، برگزار می‌شد و احتمالاً برخی از فیلسوفان و دانشمندان دیگر نیز در آن شرکت داشتند
[۴۸۲] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۰، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۴۸۳] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، مقدمة اعوانی، ص۹ ـ ۱۰، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۴۸۴] کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
چنان‌که نام ابوبکر ختن تمّار، نویسنده کتابی در رد الطب الروحانی، ذکر شده است
[۴۸۵] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۵-۲۷، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
(پل کراوس نام او را ابوبکر حسین تمار ضبط کرده است
[۴۸۶] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۳۱۳، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
)
الاقوال الذهبیه حمیدالدین کرمانی (متوفی ۴۱۱) و زاد المسافر ناصرخسرو قبادیانی (متوفی ۴۸۱) نیز از دیگر منابع مهم برای دستیابی به قسمت‌هایی از آثار مفقود رازی است. با این حال، برای بررسی آرای فلسفی، کلامی و اخلاقی رازی، این گزارش‌ها و نقل قول‌ها را باید با ساختار تفکر رازی در دو اثر موجود و موثق او، یعنی الطب الروحانی و السیرة الفلسفیه، سنجید.

۶.۱ - شیوه رازی

رازی روش خود را آمیزه‌ای از اقتباس و نقد معرفی کرده است. به نظر او در مطالعات علمی، به ویژه در طب و فلسفه، از آرای پیشینیان می‌توان بهره برد، اما تقلید و تسلیم را باید کنار گذاشت و با تحقیق، تأمل، نقد، ارزیابی و اصلاحِ خطاهای ایشان از آنان فراتر رفت
[۴۸۷] رازی، محمد بن زکریا، الشکوک علی جالینوس، ج۱، ص۱-۳، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۴۸۸] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۱، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
به دلیل چنین دیدگاهی، تأثیر آرای متفاوت اندیشمندان و فیلسوفان پیشین را در شکل‌گیری تفکر رازی و گرایش‌های فلسفی وی می‌توان بازشناسی کرد. ویژگی عام و عمده فلسفه رازی دوری از فلسفه ارسطو و تمایل به تفکر اندیشمندان ایرانی و متفکران پیش از ارسطو، مانند افلاطون، سقراط، ذیمقراطیس و فیثاغورس است. برخی نیز تبار فکری وی را به مانویت، براهمه و صابئین رسانده‌اند
[۴۸۹] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب (پاریس)، ج۴، ص۶۸.
[۴۹۰] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۳، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
[۴۹۱] Syed Nomanul Haq,"TheIndianand Persian background", in History of Islamic philosophy, ed Hossein Nasr and Oliver Leaman، pt۱، v۱، p۵۸، London: Routledge, ۱۹۹۶.
[۴۹۲] صفا، ذبیح‌اللّه، عقاید حکمی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۲، مهر، ش ۱۰۸ (زمستان ۱۳۴۳).
[۴۹۳] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، مقدمة کراوس، ص۱۹۱- ۱۹۴، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
او بیش از همه وام‌دار افلاطون و به ویژه رساله تیمائوس (جوامع الطیمائوس فی العلم الطبیعی) اوست، تا آن‌جا که مفاد این رساله را اساس تفکر فلسفی رازی می‌توان دانست. به نظر می‌رسد رازی به واسطه مطالعه آثار جالینوس با رساله تیمائوسِ افلاطون آشنا شده باشد
[۴۹۴] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۲۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۴۹۵] رازی، محمد بن زکریا، الدراسة التحلیلیة لکتاب الطب الروحانی، باللغة العربیة و الفارسیة و الانجلیزیة، مقدمه محقق، ص۲۴-۲۵، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۸ش.
بنابراین، تفکر رازی خاستگاه‌های متفاوتی دارد، با این حال، به طور کامل بر هیچ مکتب فکری خاصی منطبق نیست.

۶.۲ - در فلسفه و اخلاق

رازی در فلسفه و اخلاق، رویکردی طبیعت گرایانه داشت و علاقه او به طب در دیدگاه و روش فلسفی‌اش تأثیر نهاد
[۴۹۶] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۲۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۴۹۷] رازی، محمد بن زکریا، الدراسة التحلیلیة لکتاب الطب الروحانی، باللغة العربیة و الفارسیة و الانجلیزیة، مقدمه محقق، ص۲۴-۲۵، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۴۹۸] Routledge encyclopedia of philosophy, ed Edward Craig, London: Routledge, ۱۹۹۸, sv "Al،Razi, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyya’ (d۹۲۵) " (by Paul E Walker)، ذیل مادّه.
[۴۹۹] Paul Ernest Walker, "The political implications of al،R¦az¦â’s philosophy", in The Political aspects of Islamic philosophy: essays in honor of Muhsin S Mahdi, ed Charles E Butterworth, Cambridge, Mass: Harvard University Press, ۱۹۹۲، v۱، p۷۵-۷۶.
رازی بر جایگاه ویژه عقل و برتری آن بسیار تأکید می‌کند و مراد او از آن، از یک سو عقل معاش و جزئی، و از سوی دیگر، عقل در مقابل دین و وحی است، نه عقل کلی و استدلالی که در معرفت شناسی مورد توجه است؛ در این مورد، رویکرد او جانب اصالت حس و تجربه است. بنابراین، او را به معنای دقیق فلسفی نمی‌توان در زمره عقل‌گرایان به شمار آورد. شهرت محمد بن زکریای رازی، در فلسفه بیش‌تر به واسطه سه رأی عمده اوست: ۱) اعتقاد به قدمای خمسه؛ ۲) انکار نبوت؛ و ۳) نظریه او درباره لذت. در این میان، آنچه از همان زمان حیاتش بیش از همه واکنش‌هایی را در مخالفت با وی برانگیخت نظریه او درباره دین و انکار ضرورت نبوت و معجزات انبیا بود.

۶.۳ - اعتقاد به قدمای خمسه

رازی، خدا، نفسِ (کل)، هیولا، مکان (خلأ) و زمان را پنج موجود قدیم و ازلی می‌دانست
[۵۰۰] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۴-۲۲، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۰۱] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۶۸، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۰۲] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۸۸ -۹۳، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۰۳] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۶، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۰۴] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۲۹۰-۲۹۱، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
او این موضوع را در کتاب العلم الالهی و به قولی در فی القدماء الخمسه نوشت، اما چون اصل این اثر موجود نیست، به ناچار باید به نقل‌های پراکنده از آن در منابع دیگر استناد کرد (کراوس
[۵۰۵] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، مقدمه کراوس، ص۱۶۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
احتمال داده است این دو عنوان، نام یک اثر باشد) درباره منشأ اقتباس این نظریه اختلاف هست. برخی آن را برگرفته از عقاید صابئین، برخی برگرفته از آرای فلاسفه قدیم یونان و گروهی دیگر نیز آن را در اصل ساخته و پرداخته تفکر رازی پنداشته‌اند.
[۵۰۶] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، مقدمه کراوس، ص۱۶۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۵۰۷] Abdurra¤hm¦an Badawi, "Mu¤ hammad ibn Zakariya al R¦azi", in A History of Muslim philosophy, vol۱, ed M M Sharif, Delhi: Low Price Publications, ۲۰۰۴، v۱، p۴۴۲.
[۵۰۸] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۸۳، تهران ۱۳۵۲ش.
[۵۰۹] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۸۹، تهران ۱۳۵۲ش.
رأی رازی درباره پنج قدیم، مخالف آرای مشهور نزد فلاسفه و متکلمان مسلمان است و به همین سبب ردیه‌های متعددی بر این رأی و کتاب او نوشته شده است
[۵۱۰] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، مقدمه کراوس، ص۱۶۸-۱۶۹، ج ۱، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
اعتقاد رازی به قدمای پنج‌گانه افزون بر این‌که با توحید، به ویژه با توحید افعالی خدا در تقابل است، فروع و لوازم دیگری هم دارد که با قواعد و اصول فلسفی سازگار نیست. مثلاً از رأی رازی درباره جزء لایتجزا و خلأ انتقاد شده است، زیرا به عقیده او، هیولا متشکل از اجزای لایتجزاست که بین آن‌ها را خلأ فرا گرفته است و خواص اشیا از قبیل سنگینی، سبکی و حرکت آنها، به وجود مقدار متفاوتی از خلأ بین اجزا و میان اشیا بستگی دارد.
[۵۱۱] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۶۸-۷۶، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۱۲] شلومو پینس، نظریه جوهر فرد از دیدگاه مسلمین، ج۱، ص۵۲، ترجمه فرشته آهنگری، تهران ۱۳۸۷ش.


۶.۴ - انکار نبوت

رازی در آثاری چون فی النبوّات (نقض الادیان) و فی حِیَل المُتنبّیین (مَخاریق الانبیاء) که در فهرست آثار او ذکر شده یا آنچه معاصرانش در این‌باره از وی گزارش کرده‌اند
[۵۱۳] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۸، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۱۴] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۲۰، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
به صراحت، نبوت را انکار و تعالیم ادیان را نقد کرده است. آن آثار رازی اکنون در دست نیست و به نظر می‌رسد به سبب داشتن مضامین الحادی از بین رفته باشند.

۶.۴.۱ - دلیل انکار

رازی در انکار نبوت بر کفایت عقل آدمی در هدایت انسان‌ها برای شناخت امور سودمند یا زیان‌آور در زندگی دنیوی و اخروی تأکید می‌کرد و بر آن بود که فرستادن انبیا و اختصاص اشخاصی برای فهم این امور ضرورت ندارد، به ویژه این‌که چون انسان‌ها در برخورداری از عقل و توانایی‌های آن یکسان اند، برگزیدن برخی به نبوت و امامت در میان قومی خاص، به نظر او، همواره منشأ اختلاف و دشمنی و جنگ و خون‌ریزی بوده که مخالف حکمت و رحمت خداوند است.
او نه فقط درباره ضرورت نبوت، بلکه درباره معجزات انبیا و به ویژه درباره اعجاز قرآن تردید و اشکال کرده است. همچنین به نظر رازی، اهل شرایع دین را از روی تقلید پذیرفته‌اند و همواره مانع از بحث و نظر و تفکر در اصول دین شده‌اند.

۶.۴.۲ - رد نظریه رازی

از همان زمان حیات رازی، متکلمان و فیلسوفان مسلمان در صدد مخالفت و نقد آرای او برآمدند. ابوحاتم رازی در رد محمد بن زکریا با اشاره به تناقض‌های موجود در سخنان و شیوه عملی وی، می‌گوید ادعای او درباره برتریِ فهم و دقت نظرش درباره آنچه بسیاری از فلاسفه پیشین درنیافته‌اند واهی است زیرا او فلسفه را از تعمق در آثار و اقوال همان پیشینیان فرا گرفته است؛ همچنین اعتقاد رازی به این‌که فلسفه را با پیروی و فراگیری از اهل آن باید آموخت و آموزش آن نیز به هر کسی جایز نیست، نقض آشکار مدعای او درباره تساوی عقل و درک انسان‌هاست. پس اگر ادعای رازی درباره برتری فهم و اختصاص چنین فضیلتی به او جایز و صادق است، مدعای دیگرش درباره تساوی انسان‌ها و نفی ضرورت ارسال پیامبران، باطل و مردود است. بنابراین، مراتب فهم و درک انسان‌ها متفاوت است و بنا بر رحمت و حکمت الهی هدایت انسان‌ها به وسیله پیامبران و پیشوایان دینی برای درک مصالح و منافع امور دنیوی و اخروی ضروری و واجب است.
ابوحاتم با تفکیک اهل بدعت و اهل حق از یکدیگر، بیشتر اشکالات رازی را برخاسته از بدعت‌ها و انحرافاتی دانسته است که دیندارانِ فاقد تعمق و تزکیه از روی هوای نفس و حرص و طمع موجب آن‌ها شده‌اند و اختلاف‌ها و جنگ‌ها را به راه انداخته‌اند. ابوحاتم بر این نکته تأکید کرده است که پیامبران و امامان در علم و صفاتِ پسندیده سرآمدان روزگار خود و در باطن، همگی پیام‌آور حق و امری واحد بودند. او در جواب رازی که هدایت انسان‌ها را شبیه به هدایت حیوانات و از طریق غریزه و طبع دانسته، با تذکار این نکته که در میان خلایق فقط انسان مکلف است و ثواب و عقاب و معاد برای او مقرر است، بر ضرورت هدایت انسان‌ها از طریق وحی و شریعت تأکید کرده است. همچنین در پاسخ به ادعای تحدی محمد بن زکریا گفته سخن وی مانند آن است که کسی ادعا کند می‌تواند هزاران زمین و آسمان نظیر زمین و آسمانی که می‌بینیم خلق کند و این به جنون شباهت دارد.
[۵۱۵] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۳-۹، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۱۶] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۳۱-۳۲، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۱۷] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۳۵-۴۶، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۱۸] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۵۵-۵۷، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۱۹] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۷۲-۷۶، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۲۰] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۳، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۲۱] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۲۷ـ ۲۲۸، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۲۲] کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۹-۱۹، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
[۵۲۳] کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۲۸-۳۲، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.


۶.۴.۳ - احتمال اتهام به رازی

البته در آثار برجامانده از رازی تصریحی بر انکار نبوت یا اشاره‌ای دالّ بر اعتقاد به اصل نبوت نمی‌توان یافت، جز این‌که او در عبارتی از کتاب الشکوک علی جالینوس
[۵۲۴] رازی، محمد بن زکریا، الشکوک علی جالینوس، ج۱، ص۳، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۲ش.
درباره کتاب البرهان گفته است: «إذکانَ أجلّ الکُتُب عندی و أنفعَها بعدَ کتب اللّه المُنزَلة»، که نشانه اعتقاد به انزال کتب از سوی پروردگار است. شاید تعبیر ابن بابویه را که تقریباً از معاصران رازی است و در مقدمه کتابش از او با عنوان «المتطیّب الرازی» یاد کرده است، نیز بتوان قرینه‌ای دانست بر این‌که او درباره رازی قائل به زندقه یا انکار نبوت نبوده است. برخلاف منتقدان رازی، بعضی انتساب انکار نبوت به رازی را اتهامی بیش ندانسته‌اند و بر آن‌اند که شواهدی مبنی بر اعتقاد رازی به شریعت و معاد وجود دارد. صاحبان این رأی، به سخن ابن ابی اصیبعه درباره ساختگی بودن کتاب‌های ملحدانه رازی و همچنین به اشاراتی در کتاب‌های طب الروحانی و السیرة الفلسفیه استناد می‌کنند که حاکی از اعتقاد رازی به خدا و حیات پس از مرگ و پایبندی او به شریعت و اصول اخلاقی است.
[۵۲۷] عبداللطیف محمد عبد، دراسات فی الفلسفة الاسلامیة، ج۱، ص۱۳۰-۱۴۴، قاهره ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۵۲۸] عبداللطیف محمد عبد، اصول الفکر الفلسفی عند ابی بکر الرازی، ج۱، ص۲۷۱-۲۸۰، (قاهره) ۱۹۷۷.

به نظر شهید مطهری رازی با مدعیان دروغین نبوت سر ستیز داشت و حتی بعید نیست که او شیعه امامی بوده باشد و به همین دلیل اسماعیلیان بر او می‌تاختند.

۶.۴.۴ - رد احتمال اتهام

اما به نظر بسیاری از محققان، انتساب انکار نبوت به رازی بی‌جهت نیست و با ساختار و مبانی فکری او و آنچه در آثار دیگرش مانند الطب الروحانی
[۵۳۲] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۷۹، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
درباره عقل و برتری آن گفته، سازگار است.
[۵۳۳] صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۶، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ش.
[۵۳۴] هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۷۳ش.
[۵۳۵] فخری، ماجد، سیر فلسفه در جهان اسلام، ج۱، ص۱۲۲، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۵۳۶] ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۲، ص۹۲ـ۹۴، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۹ش.
افزون بر این، گزارش مناظرات معاصران رازی با او و آثاری که در رد آرای او با توجه به اقوالش نوشته شده، نشان دهنده صحت انتساب این آرا به رازی و اهمیت مقابله با آن‌ها نزد معاصران و متأخران وی است. همچنین، ابوریحان بیرونی در مقدمه فهرست آثار رازی
[۵۳۷] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۲ـ۴، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
درباره عقاید و آرای رازی در باب دیانت و نبوت، که در برخی از آثار وی خوانده، اظهار تأسف کرده و آن‌ها را ناشی از هوا و تعصب شدید دانسته است. استدلال کسانی که در تبرئه رازی، انتساب این آرا را به وی نادرست پنداشته‌اند و آن‌ها را اتهاماتی دانسته‌اند که اندیشمندان اسماعیلی در مخالفت با او به وی وارد کرده‌اند، محکم به نظر نمی‌رسد. زیرا همه مخالفان وی از اسماعیلیه نبودند و به علاوه، عقایدی که رازی در انکار نبوت و در رد ضرورتِ آن و انتقاد از پیروی ــ یا به تعبیر خودش تقلید ــ از تعالیم انبیا و امامان اظهار کرده سبب مخالفت اسماعیلیه و دیگران با وی شده است نه این‌که آن‌ها از سر دشمنی و مخالفت این اقوال را به دروغ به وی نسبت داده باشند.

۶.۵ - نظریه اخلاقی درباره لذت

مفهوم لذت از مفاهیم اصلی و محوری در نظریه اخلاقی رازی است.

۶.۵.۱ - تعریف لذت

او در الطب الروحانی و رساله فی مائیة اللذة (در چیستی لذت) که اکنون مفقود است، لذت را بررسی کرده است
[۵۳۹] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۶۴، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
قسمت‌هایی از این اثر گمشده را ناصرخسرو در زاد المسافر
[۵۴۰] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۴، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
نقل کرده است. چون گزارش ناصرخسرو با محتوای الطب الروحانی سازگار است، بیشتر محققان به گزارش ناصرخسرو اعتماد کرده و آن‌را مبنا قرار داده‌اند. رازی در السیرة الفلسفیه نیز درباره لذت بحث کرده است، اما با رویکردی متفاوت. در تحلیل و توجیه رویکرد دوگانه وی در تعریف لذت، اقوال مختلفی اظهار شده است.
[۵۴۱] قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۶، تهران ۱۳۹۱ش.
[۵۴۲] قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰، تهران ۱۳۹۱ش.
[۵۴۳] قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۹۳، تهران ۱۳۹۱ش.

او در دو اثر نخست، لذت را بازگشت به حال طبیعی و راحتی از رنج وصف کرده است. به نظر رازی برای احساس لذت، بازگشت به حال طبیعی باید یکباره و دفعی باشد، نه تدریجی، مانند کسی که از گرمای زیاد رنج می‌برد و با وزیدن نسیمی خنک ناگهان احساس لذت می‌کند.
[۵۴۵] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۲۱۰- ۲۱۳، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
ناهمگونی تلقی رازی از لذت در آثار یادشده از آنجاست که او در الطب الروحانی با مسبوق دانستن لذت به وجود نوعی رنج، بر گذرا بودن لذت و ألم تأکید کرده است، درحالی‌که در السیرة الفلسفیه، او از تشبّه به خدا و دستیابی به لذات بی‌پایان سخن گفته و فضیلت و سلامت اخلاقی را در ترک لذات زودگذر و اعتدال میان لذات دانسته است.

۶.۵.۲ - نظریه اخلاقی رازی

اندیشمندان معاصر رازی و پس از او به تعریف نخست او از لذت
[۵۴۹] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
توجه و از آن انتقاد کرده‌اند
[۵۵۰] کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۳۵-۳۸، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
[۵۵۱] ناصرخسرو، زادالمسافر، ج۱، ص۲۰۸، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۵۲] ناصرخسرو، زادالمسافر، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۸، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۵۳] فخررازی، محمد بن عمر، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، ج۱، ص۵۱۲-۵۱۴، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵۵۴] ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۱، ص۱۱۷-۱۱۸، بیروت ۱۹۸۱.
نگاه رازی به مسئله لذت، نگاهی مابعدالطبیعی و از جنبه وجودشناختی نیست، بلکه او از موضع یک عالم علم اخلاق و با رویکردی طبیعی و روان شناختی به آن می‌نگرد و راه‌های درمان بیماری‌های نفس را بررسی می‌کند. به همین سبب او به فضائل اخلاقی نفس توجه نکرده است و دلیل اصلی انتقادها توجه نکردن به موضع رازی در این مباحث است.
[۵۵۵] قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۴، تهران ۱۳۹۱ش.

نظریه اخلاقی رازی همچون نظریات فلسفی او خاستگاه واحدی ندارد. او
[۵۵۶] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۳۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
در این خصوص از یک سو، وام‌دار فلاسفه طبیعی است و از سوی دیگر، به سخنان افلاطون استناد کرده است. به نظر مهدی محقق
[۵۵۷] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۴۸، تهران ۱۳۵۲ش.
رازی نظریه خود را به واسطة جالینوس از افلاطون اقتباس کرده است. گودمن
[۵۵۸] Lenn Evan Goodman, "The Epicurean ethic of Mu¤hammad ibn Zakariyâ’ ar،Râzî", Studia Islamica, no۳۴ (۱۹۷۱)، v۱، p۵-۲۶.
به ریشه‌های اپیکوری در آرای اخلاقی او توجه داشته و رویکرد طبیعی، لذت‌گرایی زاهدانه و معتدل در دیدگاه او را با ساختار اخلاق اپیکوری مقایسه کرده است. به نظر فرامرز قراملکی
[۵۵۹] قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۵، تهران ۱۳۹۱ش.
رازی افزون بر استفاده از نظریات اخلاقی جالینوس و افلاطون و همچنین بهره‌گیری از ساختار اندیشه اپیکوری، به منابع اسلامی نیز توجه داشته است و مجموع این عوامل به تشکیل نظام اخلاقی او کمک کرده است.

۶.۶ - ناقدین رازی

رازی در پزشکی و علم کیمیا جایگاه برجسته‌ای در حوزه علوم بشری کسب کرد، اما در حوزه فلسفه و علوم عقلی به دلیل دین ستیزی و داشتن افکار الحادی و همچنین رویکرد غیرارسطویی‌اش، و نیز به سبب غلبه تفکر مشائی، به ویژه فلسفه سینوی، بر آرای فلسفی و کلامی‌اش، نزد اندیشمندان مسلمان چندان اقبال نیافت. چنان‌که آرای وی درباره نبوت و نقد ادیان و دوری از تفکر ارسطویی، از شاخص‌ترین محورهای نقد آرای اوست.
[۵۶۰] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۶، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۶۱] ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۹، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
[۵۶۲] ابن سینا، رسائل، ج۱، ص۴۱۶، (قم) : بیدار، (۱۴۰۰).
[۵۶۳] ابن سینا، رسائل، ج۱، ص۴۸۵، (قم) : بیدار، (۱۴۰۰).
[۵۶۴] اقبال آشتیانی، عباس، مقام محمد بن زکریای رازی در فلسفه، ج۱، ص۶۴۹، مهر، سال ۳، ش ۷ (آذر ۱۳۱۴).
[۵۶۵] صفا، ذبیح‌اللّه، عقاید حکمی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۴۲۱، مهر، ش ۱۰۸ (زمستان ۱۳۴۳).
[۵۶۶] ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۲، ص۹۲-۹۴، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۹ش.
[۵۶۷] قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۲، تهران ۱۳۹۱ش.

مخالفت شدید و مقابله جدّی با رازی از همان زمان حیات وی آغاز شد. ابوالقاسم بلخی کعبی، مِسمَعی (معروف به زُرقان، متوفی ۲۹۸) و ابوالحسن شهید بلخی هر سه از معاصران رازی و از رهبران کلام معتزلی بودند که بر عقاید رازی رد و نقد نوشته‌اند. رازی نیز، هم در پاسخ به ردیه‌های آن‌ها و هم در اشکال بر سایر آرای ایشان رساله‌هایی نگاشت. فارابی، ابن هیثم بصری، ابن حَزم اندلسی، ابن رضوان طبیب مصری، ابن میمون، فخر رازی و دبیرانِ کاتبی قزوینی از اندیشمندان پس از رازی بودند که در ضمن آثار خود یا به صورت مستقل رساله‌هایی در نقد و اشکال بر او نوشته‌اند.
[۵۶۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، جزء۲، ص۳۰۹- ۳۱۱.
[۵۶۹] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۳، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۵۷۰] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۵۷۱] صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۹، تهران ۱۳۴۶ش.
[۵۷۲] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۳۱-۴۱، تهران ۱۳۵۲ش.

اندیشمندان اسماعیلی طیف دیگری از مخالفان رازی به شمار می‌آیند. از معروف‌ترینِ آنان ابوحاتم رازی، ناصرخسرو و حمیدالدین کرمانی را می‌توان نام برد. به عقیدة کوربن
[۵۷۳] هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، ص۱۹۵-۲۰۱، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۷۳ش.
ریشه این اختلاف در تفاوت دیدگاه رازی و اسماعیلیان در جهان شناسی و تفسیر پدیده‌های طبیعی بود. آرای رازی با تأویل و تفسیرهای باطنی و رمزی سازگار نبود و همین، خشم و انتقاد اسماعیلیان را بر می‌انگیخت.


رازی در السیرة الفلسفیه
[۵۷۴] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۱۰۹، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
تصریح می‌کند که نزدیک به دویست کتاب، مقاله و رساله نگاشته است. این آثار در الفهرست ابن ندیم
[۵۷۵] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، جزء۲، ص۳۰۷-۳۱۲.
عیون الانباء ابن ابی اصیبعه و تاریخ الحکماء قفطی
[۵۷۷] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۷، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
گزارش شده است. بیرونی نیز کتابی مستقل در فهرست کتاب‌های رازی نوشته و در آن به شرح‌حال او پرداخته و ۱۸۴ اثر او را نام برده است. این اثر با عنوان رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی به اهتمام پل کراوس در ۱۳۱۵ش/۱۹۳۶ در پاریس منتشر شد.
این فهرست‌ها نشان می‌دهد که افزون بر طب، نجوم و کیمیا، رازی صاحب آثاری در طبیعیات، منطق، فلسفه و الهیات نیز بوده است. از آثار او در طبیعیات باید به سمع الکیان، کتاب الهیولی، فی الخلأ و الملأ، کتاب اللذة، و کتاب الشکوک علی جالینوس اشاره کرد.
آثار او در منطق عبارت است از: المدخل الی المنطق، البرهان، شروط النظر، جوامع قاطیغوریاس و باری ارمینیاس و آنالوطیقا الاولی، کیفیة الاستدلال.
رازی در فلسفه و الهیات و کلام نیز این آثار را نوشته است: العلم الالهی، تفسیر کتاب فلوطرخس فی تفسیر کتاب طیماوس، میزان العقل، فی الفلسفة القدیمه، النفس الکبیر، النفس الصغیر، فی الجواهر الاجسام، فی أن للانسان خالقاً حکیماً، اثبات المعاد، السیرة الفلسفیه، فی الامامه، و الطب الروحانی.
[۵۷۹] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۱۴-۱۹، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.

رازی ردیه‌هایی نیز بر برخی معاصران و منتقدانش نوشته است، ازجمله: کتاب فی نقض الطب الروحانی علی ابن الیمان، کتاب فی الرد علی المسمعی المتکلم فی رده علی اصحاب الهیولی، کتاب الی ابی القاسم البلخی فیما ناقض به فی المقالة الثانیة من کتابه فی العلم الالهی و کتاب فی نقضه علی علی بن شهید البلخی فیما ناقضه به فی أمر اللذة.
[۵۸۲] ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۱۴-۱۹، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
از این آثار فقط شمار اندکی در دست است.
پل کراوس در کتابی با عنوان رسائل فلسفیه، دو اثر الطب الروحانی و السیرة الفلسفیه رازی و قطعات باقی‌مانده از کتاب‌های اللذة و العلم الالهی را که در آثار دیگران نقل شده، جمع‌آوری و در ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹ در قاهره چاپ و منتشر کرده است. الطب الروحانی با ترجمه انگلیسی و مقدمه آرتور آربری در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ در لندن و با مقدمه عربی، انگلیسی و فارسی مهدی محقق در ۱۳۷۸ش در تهران منتشر شده است.
عباس اقبال نیز ترجمه فارسی السیرة الفلسفیه را در ۱۳۴۳ش در تهران منتشر کرده است. کتاب الشکوک علی جالینوس نیز با مقدمه مهدی محقق در ۱۳۷۲ش/ ۱۴۱۳ در تهران چاپ شده است.


(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
(۲) ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
(۳) ابن ندیم، الفهرست.
(۴) ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۹، تهران ۱۳۷۱ش.
(۶) موسی الرضا باشتنی و دیگران، فهرست کتابهای فارسی شده چاپی از آغاز تا سال ۱۳۷۰، مشهد ۱۳۸۰ش.
(۷) حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج ۱ـ۲۷، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ش.
(۸) درایتی، مصطفی، فهرست‌واره دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، تهران ۱۳۸۹ش.
(۹) ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام.
(۱۰) رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج ۱، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست تهران (بی تا).
(۱۱) رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۱۲) محمدرضا شمس اردکانی، فرید قاسملو و علی‌اکبر وطن‌پرست، فهرست‌واره کتاب‌های چاپ سنگی پزشکی ایران، تهران ۱۳۹۰ش.
(۱۳) صالحیه، محمدعیسی، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج ۳، قاهره ۱۹۹۳.
(۱۴) صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات.
(۱۵) فهرست کتابهای فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش ـ.
(۱۶) فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
(۱۷) علی رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).
(۱۸) قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من (br /) کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیک ۱۹۰۳.
(۱۹) کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.
(۲۰) منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
(۲۱) ناصرخسرو، زادالمسافرین ناصرخسرو علوی، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
(۲۲) نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، تهران ۱۳۳۹ش.
(۲۳) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۴) ابن بیطار، الجامع المفردات الادوية و الاغذيه، .
(۲۵) ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
(۲۶) اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
(۲۷) اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، المشرق، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).
(۲۸) اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).
(۲۹) رازی، محمد بن زکریا، اخلاق الطبیب، چاپ عبداللطیف محمد عبد، قاهره ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۳۰) رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.
(۳۱) رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
(۳۲) رازی، محمد بن زکریا، المرشد، او، الفصول، چاپ اسکندر، البیر زکی، برگرداننده: محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۸۴ش.
(۳۳) رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیة و دفع مضارها، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.
(۳۴) رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۳۵) ابن رشد، الکلیات فی الطب، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
(۳۶) جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
(۳۷) دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل «الحاوی» (از مهرناز کاتوزیان).
(۳۸) ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، قم ۱۳۸۷ش.
(۳۹) عین‌الملک شیرازی، محمد بن عبداللّه، علاجات داراشکوهی = طب داراشکوه، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۸ش.
(۴۰) مجوسی، علی بن عباس، کامل الصناعة الطبیة، بولاق ۱۲۹۴.
(۴۱) نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، تهران ۱۳۶۶ش.
(۴۲) نظامی عروضی، احمد بن عمر، چهار مقاله، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۴ش.
(۴۳) ابن خلّکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان.
(۴۴) ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، بیروت ۱۹۵۸.
(۴۵) اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۴۶) بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماءالاسلام، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
(۴۷) صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، مجلة المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
(۴۸) خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۴۹) رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
(۵۰) رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
(۵۱) رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
(۵۲) رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
(۵۳) کالین رونان، تاریخ علم کمبریج، ترجمة حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
(۵۴) نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
(۵۵) نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، تهران ۱۳۷۱ش.
(۵۶) نصر، حسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران ۱۳۷۷ش.
(۵۷) ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۹ش.
(۵۸) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
(۵۹) ابن بابویه، مَن لا یَحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۶۰) ابن سینا، رسائل، (قم) : بیدار، (۱۴۰۰).
(۶۱) ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
(۶۲) ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
(۶۳) اقبال آشتیانی، عباس، مقام محمدبن زکریای رازی در فلسفه، مهر، سال ۳، ش ۷ (آذر ۱۳۱۴).
(۶۴) شلومو پینس، نظریه جوهر فرد از دیدگاه مسلمین، ترجمة فرشته آهنگری، تهران ۱۳۸۷ش.
(۶۵) رازی، محمد بن زکریا، الدراسة التحلیلیة لکتاب الطب الروحانی، باللغة العربیة و الفارسیة و الانجلیزیة، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۶۶) رازی، محمد بن زکریا، الشکوک علی جالینوس، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۶۷) ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت ۱۹۸۱.
(۶۸) صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ش.
(۶۹) صفا، ذبیح‌اللّه، عقاید حکمی محمدبن زکریای رازی، مهر، ش ۱۰۸ (زمستان ۱۳۴۳).
(۷۰) عبداللطیف محمد عبد، اصول الفکر الفلسفی عند ابی بکر الرازی، (قاهره) ۱۹۷۷.
(۷۱) عبداللطیف محمد عبد، دراسات فی الفلسفة الاسلامیة، قاهره ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۷۲) فخررازی، محمد بن عمر، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۷۳) قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، تهران ۱۳۹۱ش.
(۷۴) کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
(۷۵) هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۷۳ش.
(۷۶) فخری، ماجد، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۷۷) محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمدبن زکریای رازی، تهران ۱۳۵۲ش.
(۷۸) مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب (پاریس).
(۷۹) مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۱۴، تهران ۱۳۸۱ش.
(۸۰) ناصرخسرو، زادالمسافر، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
(۸۱) ابن صاعد اندلسی، کتاب طبقات الامم، چاپ لویس شیخو، بیروت ۱۹۱۲، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۸۲) ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸۳) ابوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبارالبشر، ج ۲، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیی سید حسین، قاهره (۱۹۹۸).
(۸۴) ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت (بی تا).
(۸۵) ابوریحان بیرونی، البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
(۸۶) ابوریحان بیرونی و ابن سینا، ابوریحان بیرونی و ابن سینا: الاسئلة و الاجوبة، چاپ حسین نصر و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۲ش.
(۸۷) اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
(۸۸) ماکس مایرهوف، من الاسکندریة الی بغداد: بحث فی تاریخ التعلیم الفلسفی و الطبی عندالعرب، در التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، الف بینها و ترجمها عبدالرحمان بدوی، قاهره: مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۶.
(۸۹) مسعودی، على بن حسین، التنبیه والاشراف.
(۹۰) Nicholas Rescher, The development of Arabic logic, Pittsburgh ۱۹۶۴.
(۹۱) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۹۲) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷.
(۹۳) Moritz Steinschneider, Die hebräeischen Übersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin ۱۸۹۳.
(۹۴) Cristina Alvarez Millan, "Graeco-Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts", Social history medicine, vol۱۲, no۱ (Apr ۱۹۹۹).
(۹۵) Carl Brockelmann، GeschichtederarabischenLitterature، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
(۹۶) Cyril L Elgood, A medical historyof Persia andtheEasternCaliphate: from the earlieast times until the year AD ۱۹۳۲, Cambridge ۱۹۵۱.
(۹۷) Julius Hirschberg, "Geschichte der Augenheilkunde", in Augenheilkunde im Islam: Texte, Studien und übersetzungen, vol۳, ed Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, ۱۹۸۶.
(۹۸) Mehrnaz Katouzian-Safadi, "Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval", in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol-Marzouk, Paris: Classiques Garnier, ۲۰۱۲.
(۹۹) Martin Levey, Substitute drugs in early Arabic medicine, with special reference to the texts of Ma¦ sarjawaih, al-Ra¦ z¦i, and Pythagoras, Stuttgart ۱۹۷۱.
(۱۰۰) Max Meyerhof, Die Optik der araber: ein sammelbericht, Berlin ۱۹۲۰.
(۱۰۱) Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱.
(۱۰۲) Peter E Pormann and Emilie Savage-Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷.
(۱۰۳) Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, "Ar-Râzî on the hidden illness", Bulletin of the history of medicine, ۵۲ (۱۹۷۸) , repr.
(۱۰۴) Antoine Laurent Bayle and M (Auguste) Thillaye, Biographie médicale par ordre chronologique, Paris ۱۸۵۵.
(۱۰۵) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۱۰۶) Jacques - Charles Brunet, Manuel du libraire et de l’amateur de livres, Paris ۱۸۶۰-۱۸۶۵.
(۱۰۷) Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al-H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰.
(۱۹۸) Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰.
(۱۰۹) Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶.
(۱۱۰) Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲).
(۱۱۱) Hartwing Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, vol۲, fasc۲, Paris ۱۹۴۱.
(۱۱۲) William E Gohlman, The life of Ibn Sina, Albany ۱۹۷۴.
(۱۱۳) Anne Sylvie Guenoun, "Le médicament chez Gérard de Solo, médecin montpelliérain du XIVe siècle", Revue d’histoire de la pharmacie, no ۳۲۴ (۱۹۹۹).
(۱۱۴) A Z Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library, London ۱۹۶۷.
(۱۱۵) Danielle Jacquart, "The influence of Arabic medicine in the medieval West", in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol۳, London: Routledge, ۱۹۹۶.
(۱۱۶) idem, "De l’arabe au moyen franais, en passant par le latin: le livre de Albubeth", in Sic itur ad astra: Studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften: Festschrift für den Arabisten Paul Kunitzsch zum ۷۰ Geburtstag, ed M Folkerts and Richard Lorch, Weisbaden: Harrassowitz, ۲۰۰۰.
(۱۱۷) Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris ۱۹۹۰.
(۱۱۸) Patrice Le Floch-Prigent, Les ۴۵ médaillons de la faculté de médicine, ۴۵ rue des Saints Pères, Paris ۱۹۹۱.
(۱۱۹) Mu¤hammad b Zakar¦ây¦a’ R¦az¦â, L’Almansore: Volgarizzamento Fiorentino del XIV Secolo, Italian translation along with original Arabic text, ed Rosa Piro, Firenze ۲۰۱۱.
(۱۲۰) Lutz Richter-Bernburg, "Ab¦u Bakr Mu¤hammad al-R¦az¦â’s (Rhazes) Medical Works", Medicina nei secoli, vol۶ (۱۹۹۴).
(۱۲۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷.
(۱۲۲) Moritz Steinschneider, Die hebräischen Übersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Graz ۱۹۵۶.
(۱۲۳) Lynn Thorndike, "Latin manuscripts of works by Rasis at the Bibliothèque Nationale, Paris", Bulletin of the history of medicine, ۳۲, no۱ (۱۹۵۸).
(۱۲۴) Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹.
(۱۲۵) Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲.
(۱۲۶) Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، Osnabrück ۱۹۶۷.
(۱۲۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
(۱۲۸) Dictionary of scientific biography, ed Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, ۱۹۸۱, sv "Al-R¦az¦â, Abu Bakr Mu¤hammad ibn Zakaryy¥a" (by Shlomo Pines).
(۱۲۹) John Eberly, Al-kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴.
(۱۳۰) Lenn Evan Goodman, "Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al-R¦az¦â", in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt۱، London: Routledge, ۱۹۹۶.
(۱۳۱) Gerard Heym, "Al-R¦az¦â and alchemy", Ambix, ۱ (۱۹۳۷-۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakariy¦a’ ar-Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institude for History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲.
(۱۳۲) M Hoefer, Histoire de la chimie depuis les temps les plus reculés jusqu’à notre époque, Paris ۱۸۴۲-۱۸۴۳.
(۱۳۳) Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷.
(۱۳۴) Eric John Holmyard, "Chemistry in Islam", Scientia, ۴۰ (۱۹۲۶) , repr in Natural sciences in Islam, vol۵۵: chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the HistoryofArabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱.
(۱۳۵) Eric John Holmyard, "Maslama al-Majrî¤tî and the Rutbatu’l-H¤ akîm", Isis, ۶ (۱۹۲۴) , repr in ibid, vol۶۰: Chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱.
(۱۳۶) Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲-۱۹۴۳.
(۱۳۷) Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷.
(۱۳۸) Syed Nomanul Haq, Name, natures and things: the alchemist Jâbir ibn Hayyân and his book of stones, Dordrecht ۱۹۹۴.
(۱۳۹) James Riddich Partington, "The chemitry of al-R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷- ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲.
(۱۴۰) Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid.
(۱۴۱) Julius Ruska, "Pseudepigraphische Rosis - Schriften", Osiris, ۷ (۱۹۳۹) , repr in ibid.
(۱۴۲) Julius Ruska, "Al-R¦az¦â als Bahnbrecher einer neuen Chemie", Deutsche Literaturzeitung, ۴۴ (۱۹۲۳) , repr in ibid.
(۱۴۳) Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
(۱۴۴) Julius Ruska, "Studien zu Mu¤hammad ibn Umail al-Tam¦âm¦â’s Kitab al-Ma¦ ’ al-Waraq¦i wa’l-ard¤ an-najm¦iyah", Isis, ۲۴ (۱۹۳۵-۱۹۳۶) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۵: Ibn Umayl Abu¦ ‘Abdall¦ah Muh¤ ammad (flc۳۰۰۱۹۱۲) , collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johnann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲.
(۱۴۵) George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵.
(۱۴۶) Henry E Stapleton and Rizkalla F Azo, "An alchemical compilation of the thirteenth century, AD", Memoirs of the Asiatic Society of Bengal, ۳ (۱۹۱۰-۱۹۱۴) , repr in Natural sciences in Islam, vol۶۱: Chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱.
(۱۴۷) Henry E Stapleton, Rizkalla F Azo, and M Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century AD", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹) , in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
(۱۴۸) Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹) , in ibid.
(۱۴۹) Manfred Ullmann, Islamic medicine, Edinburg ۱۹۷۸.
(۱۵۰) Abdurra¤hm¦an Badawi, "Mu¤ hammad ibn Zakariya al R¦azi", in A History of Muslim philosophy, vol۱, ed M M Sharif, Delhi: Low Price Publications, ۲۰۰۴.
(۱۵۱) Lenn Evan Goodman, "The Epicurean ethic of Mu¤hammad ibn Zakariyâ’ ar-Râzî", Studia Islamica, no۳۴ (۱۹۷۱).
(۱۵۲) Syed Nomanul Haq,"TheIndianand Persian background", in History of Islamic philosophy, ed Hossein Nasr and Oliver Leaman، pt۱، London: Routledge, ۱۹۹۶.
(۱۵۳) Routledge encyclopedia of philosophy, ed Edward Craig, London: Routledge, ۱۹۹۸, sv "Al-Razi, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyya’ (d۹۲۵) " (by Paul E Walker).
(۱۵۴) Paul Ernest Walker, "The political implications of al-R¦az¦â’s philosophy", in The Political aspects of Islamic philosophy: essays in honor of Muhsin S Mahdi, ed Charles E Butterworth, Cambridge, Mass: Harvard University Press, ۱۹۹۲.
(۱۵۵) in Franz Rosenthal, Science and medicine in Islam: a collection of essays, Aldershot, Engl ۲۰۰۱.


۱. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.    
۲. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمدبن زکریاء الرازی، ج۱، ص۴، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۳. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۴. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۵. ابوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبار البشر، ج۲، ص۷۲.    
۶. بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.
۷. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۸. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۹. بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.
۱۰. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۱۱. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۴-۴۱۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۱۲. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.    
۱۳. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۲.    
۱۴. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۱۵. ماکس مایرهوف، من الاسکندریة الی بغداد: بحث فی تاریخ التعلیم الفلسفی و الطبی عندالعرب، ج۱، ص۸۲، در التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، الف بینها و ترجمها عبدالرحمان بدوی، قاهره: مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۶.
۱۶. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۴-۱۵، تهران ۱۳۵۲ش.
۱۷. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۸۹، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۱۸. ابوریحان بیرونی، البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص۵، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۱۹. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۴، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۲۰. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۶۲.    
۲۱. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۲-۱۳، تهران ۱۳۵۲ش.
۲۲. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۱۰۶.    
۲۳. Nicholas Rescher, The development of Arabic logic, Pittsburgh ۱۹۶۴، v۱، p۱۳۰.
۲۴. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۳، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۲۵. ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۷۴، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت (بی تا).    
۲۶. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۸، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۲۷. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۶، تهران ۱۳۵۲ش.
۲۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.    
۲۹. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۸-۷۹، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۳۰. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، پانویس ۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۳۱. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۴۲۷.    
۳۲. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.    
۳۳. قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۳۴. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۳۵. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۳، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۳۶. ابوریحان بیرونی و ابن سینا، ابوریحان بیرونی و ابن سینا: الاسئلة و الاجوبة، ج۱، ص۱۳، چاپ حسین نصر، و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۲ش.
۳۷. ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، ج۱، ص۳۳، چاپ لویس شیخو، بیروت ۱۹۱۲، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۳۸. قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۳۹. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۶، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۴۰. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۶۳.    
۴۱. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۴۲۷.    
۴۲. قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۲، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۴۳. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۴۴. ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۱۵۸، چاپ انطون صالحانی، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۴۵. قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۴۶. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.    
۴۷. نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۴، تهران ۱۳۳۹ش.
۴۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.    
۴۹. ابن ندیم، الفهرست، ج۲، جزء۱، ص۴۵۹-۴۶۰.
۵۰. فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
۵۱. قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۷، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیک ۱۹۰۳.
۵۲. ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۵- ۱۸، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
۵۳. کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.
۵۴. فهرست کتابهای فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
۵۵. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۵۶. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۷، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۵۷. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۵۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.    
۵۹. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
۶۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۶-۳۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
۶۱. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷-۷۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۶۲. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۴۲۷.    
۶۳. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۶۲.    
۶۴. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۹-۸۰، ش ۱۰ و ۲۴، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۶۵. Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۲۶۸-۲۷۱.
۶۶. Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۴۱۷-۴۲۱.
۶۷. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۸-۲۹۴.
۶۸. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۹-۲۸۲.
۶۹. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۶، p۱۸۷-۱۸۸.
۷۰. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۷، p۲۷۱-۲۷۲.
۷۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، ج۳، ص۲۷۸-۲۹۴.
۷۲. علی‌رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، ج۴، ص۲۷۳۸-۲۷۴۲، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).
۷۳. درایتی، مصطفی، فهرست‌واره دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، ج۱۱، ص۵۰۸- ۵۰۹، تهران ۱۳۸۹ش.
۷۴. رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۱۱۰- ۱۱۹، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۷۵. فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۱۶-۳۴۷، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
۷۶. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج۱، ص۹۱۴، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.    
۷۷. فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
۷۸. کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۱۱۴- ۱۱۵، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.
۷۹. صالحیه، محمدعیسی، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۳، ص۹-۱۶، قاهره ۱۹۹۳.
۸۰. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۲۲۰-۲۲۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست تهران (بی تا).
۸۱. ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۷۳-۷۷، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
۸۲. ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۹۶-۱۰۸، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
۸۳. ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۴، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
۸۴. ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۵، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).
۸۵. منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۱۳-۳۳۱۵، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
۸۶. منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۳۶، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
۸۷. منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۳۹-۳۳۴۰، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
۸۸. فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
۸۹. فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
۹۰. فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
۹۱. فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۳، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.
۹۲. محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، فهرست‌واره کتاب‌های چاپ سنگی پزشکی ایران، ج۱، ص۵۳-۵۵، تهران ۱۳۹۰ش.
۹۳. حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۲۶۲-۲۶۳، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ش.
۹۴. ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۹، ص۱۱۰- ۱۱۱، تهران ۱۳۷۱ش.
۹۵. موسی الرضا باشتنی و دیگران، فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی از آغاز تا سال ۱۳۷۰، ج۲، ص۷۷۶-۷۷۷، مشهد ۱۳۸۰ش.
۹۶. فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، ج۳، ص۱۴۴۷، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
۹۷. رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۱۱۲، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۹۸. علی‌رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، ج۴، ص۲۷۳۹، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).
۹۹. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۰.
۱۰۰. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
۱۰۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۳.
۱۰۲. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۴.
۱۰۳. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
۱۰۴. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۳.
۱۰۵. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۵.
۱۰۶. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۵، p۴۱۱.
۱۰۷. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۵.
۱۰۸. رازی، محمد بن زکریا، المرشد او الفصول، ج۱، ص۱۶۱، چاپ اسکندر، البیر زکی، برگرداننده: محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۸۴ش.
۱۰۹. رازی، محمد بن زکریا، اخلاق الطبیب، ج۱، ص۷۷-۷۹، چاپ عبداللطیف محمد عبد، قاهره ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۱۱۰. Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱، v۲، p۱۶۹.
۱۱۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۵.
۱۱۲. اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، ج۱، ص۲۲۰، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).
۱۱۳. اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۹، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).
۱۱۴. رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ج۱، ص۲، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.
۱۱۵. رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، ج۱، ص۳، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.
۱۱۶. Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱، v۱، p۱۷۰.
۱۱۷. Mehrnaz Katouzian،Safadi, "Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval", in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol،Marzouk, Paris: Classiques Garnier, ۲۰۱۲، v۱، p۲۹.
۱۱۸. Mehrnaz Katouzian،Safadi, "Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval", in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol،Marzouk, Paris: Classiques Garnier, ۲۰۱۲، v۱، p۳۱-۳۲.
۱۱۹. رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.
۱۲۰. Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, "Ar،Râzî on the hidden illness", Bulletin of the history of medicine, ۵۲ (۱۹۷۸) , repr، v۱، p۵۱.
۱۲۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۹۱.
۱۲۲. in Franz Rosenthal, Science and medicine in Islam: a collection of essays, Aldershot, Engl ۲۰۰۱.، v۵۲، p۴۵-۶۰.
۱۲۳. نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، تهران ۱۳۳۹ش.
۱۲۴. نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، تهران ۱۳۳۹ش.
۱۲۵. Martin Levey, Substitute drugs in early Arabic medicine, with special reference to the texts of Ma¦ sarjawaih, al،Ra¦ z¦i, and Pythagoras, Stuttgart ۱۹۷۱، v۱، p۱۰-۱۱.
۱۲۶. Carl Brockelmann، GeschichtederarabischenLitterature، v۱، p۲۷۰، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
۱۲۷. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
۱۲۸. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
۱۲۹. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۵۸۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
۱۳۰. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
۱۳۱. رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
۱۳۲. Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۱۲۲.
۱۳۳. Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۱۱۹.
۱۳۴. رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، ج۱، ص۳۶۸، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۳۵. ابن بیطار، الجامع المفردات الادویة و الاغذیه، ج۲، ص۱۷۸.    
۱۳۶. Cristina Alvarez Millan, "Graeco،Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts", Social history medicine, vol۱۲, no۱ (Apr ۱۹۹۹)، v۱، p۳۴.
۱۳۷. Cristina Alvarez Millan, "Graeco،Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts", Social history medicine, vol۱۲, no۱ (Apr ۱۹۹۹)، v۱، p۳۶.
۱۳۸. ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۴۵-۴۶، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۳۹. Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, "Ar،Râzî on the hidden illness", Bulletin of the history of medicine, ۵۲ (۱۹۷۸) , repr، v۱، p۵۴.
۱۴۰. اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، ج۱، ص۱۶۸-۱۷۷، المشرق، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).
۱۴۱. نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۱۰۶-۱۱۰، تهران ۱۳۳۹ش.
۱۴۲. Julius Hirschberg, "Geschichte der Augenheilkunde", in Augenheilkunde im Islam: Texte, Studien und übersetzungen, vol۳, ed Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute für Geschichte der Arabisch،Islamischen Wissenschaften, ۱۹۸۶، v۲، p۱۰۵.
۱۴۳. Max Meyerhof, Die Optik der araber: ein sammelbericht, Berlin ۱۹۲۰، v۱، p۲۱.
۱۴۴. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۲، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۱۴۵. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۷.
۱۴۶. Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart ۱۹۱۱، v۲، p۲۰۹.
۱۴۷. نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۳۹ش.
۱۴۸. رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج ۲۴، ص ۳۹-۶۳، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۴۹. Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۸۳.
۱۵۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۱۵۱. اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، المشرق، ش۵۴، ص۴۷۱-۵۲۲، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).
۱۵۲. Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC ۲۰۰۷، v۱، p۸۵ ـ۸۶.
۱۵۳. رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، ج۱، ص۹۹، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
۱۵۴. رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ج۱، ص۲، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.
۱۵۵. رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، مقدمة محمد یاسرزکّور، ص ۶۵، تحقیق و دراسة و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.
۱۵۶. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۵، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۱۵۷. Cyril L Elgood, A medical historyof Persia andtheEasternCaliphate: from the earlieast times until the year AD ۱۹۳۲, Cambridge ۱۹۵۱، v۱، p۲۰۳.
۱۵۸. رازی، محمد بن زکریا، ترجمة کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.
۱۵۹. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۳، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۱۶۰. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۱۶۱. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۱۶۲. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۴، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۱۶۳. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۱۶۴. اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۶۷۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.
۱۶۵. William E Gohlman, The life of Ibn Sina, Albany ۱۹۷۴، p۹۲ـ۹۴.
۱۶۶. A Z Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library, London ۱۹۶۷، v۱، p۲۹-۳۲.
۱۶۷. جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۷۸، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
۱۶۸. جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۸۱، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
۱۶۹. جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
۱۷۰. جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۴۷۷، چاپ عکسی از نسخة خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
۱۷۱. نظامی عروضی، احمد بن عمر، چهار مقاله، ج۱، ص۱۱۰، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۴ش.
۱۷۲. ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۴۵، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۷۳. ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۷۳، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۷۴. ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۱۰۰، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۷۵. ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۲۶۷، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۷۶. ابوریحان بیرونی، الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۳۱۱، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۷۷. ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۲۴۹، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
۱۷۸. ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۲۵۱، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
۱۷۹. ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
۱۸۰. ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۷۶، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
۱۸۱. ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.
۱۸۲. عین‌الملک شیرازی، محمد بن عبداللّه، علاجات داراشکوهی = طب داراشکوه، ج۱، ص۵، چاپ افست تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۸ش.
۱۸۳. ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۱۴۷، قم ۱۳۸۷ش.
۱۸۴. ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۲۰۰، قم ۱۳۸۷ش.
۱۸۵. ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۳۶۰، قم ۱۳۸۷ش.
۱۸۶. ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۲، ص۷۸۱، قم ۱۳۸۷ش.
۱۸۷. Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۴۱۹ـ ۴۲۰.
۱۸۸. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۵.
۱۸۹. Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲)، v۱، p۷.
۱۹۰. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۵.
۱۹۱. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۶- ۶۸.
۱۹۲. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۷-۶۸.
۱۹۳. ش ۸۵۸ـ ۸۶۰، Hartwing Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, vol۲, fasc۲, Paris ۱۹۴۱، v۲، p۶۷-۷۰.
۱۹۴. Mu¤hammad b Zakar¦ây¦a’ R¦az¦â, L’Almansore: Volgarizzamento Fiorentino del XIV Secolo, Italian translation along with original Arabic text, ed Rosa Piro, Firenze ۲۰۱۱.، p۱۶.
۱۹۵. Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris ۱۹۹۰، v۱، p۱۸۱.
۱۹۶. Cyril L Elgood, A medical history of Persia, and the Eastern Caliphate: from the earliest times until the year A D ۱۹۳۲, Cambridge ۱۹۵۱، v۱، p۲۰۷.
۱۹۷. Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris ۱۹۹۰، v۱، p۱۷۱.
۱۹۸. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۸.
۱۹۹. Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۲.
۲۰۰. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۸.
۲۰۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
۲۰۲. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۳.
۲۰۳. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۸.
۲۰۴. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۱ـ۲۸۳.
۲۰۵. Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۵-۱۳۶.
۲۰۶. Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۵-۱۳۶.
۲۰۷. Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲)، v۱، p۴-۵.
۲۰۸. Abdul Haq Compier, "Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius", Medical history, no ۵۶ (۲۰۱۲)، v۱، p۱۳ـ۱۷.
۲۰۹. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۸۲.
۲۱۰. Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al،H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰، v۱، p۹۳-۹۴.
۲۱۱. Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif ۱۹۵۶، v۱، p۱۳۲.
۲۱۲. Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al،H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰، v۱، p۱۰۰.
۲۱۳. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۲۰، ص۵۱، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل «الحاوی» (از مهرناز کاتوزیان).
۲۱۴. Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London ۱۹۲۶, repr ۲۰۰۰، v۱، p۶۹-۷۱.
۲۱۵. Jacques ، Charles Brunet, Manuel du libraire et de l’amateur de livres, Paris ۱۸۶۰،۱۸۶۵، v۴، p۱۲۶۳.
۲۱۶. Danielle Jacquart, "The influence of Arabic medicine in the medieval West", in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol۳, London: Routledge, ۱۹۹۶، v۱، p۹۸۱- ۹۸۴.
۲۱۷. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۷۵.
۲۱۸. Danielle Jacquart, "The influence of Arabic medicine in the medieval West", in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol۳, London: Routledge, ۱۹۹۶، v۱، p۹۸۱-۹۸۴.
۲۱۹. Jennifer S Bryson, "The k¦âtab al-H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca ۹۰۰ AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin", doctoral thesis, Yale University ۲۰۰۰، v۱، p۹۳.
۲۲۰. Anne Sylvie Guenoun, "Le médicament chez Gérard de Solo, médecin montpelliérain du XIVe siècle", Revue d’histoire de la pharmacie, no ۳۲۴ (۱۹۹۹)، v۱، p۴۶۶.
۲۲۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۳، p۲۹۱.
۲۲۲. Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، v۱، p۲۷۰.
۲۲۳. نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۲۴. نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۷۲-۷۳، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۲۵. نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۲۶. Julius Ruska, "Al-R¦az¦â als Bahnbrecher einer neuen Chemie", Deutsche Literaturzeitung, ۴۴ (۱۹۲۳) repr in ibid، p۱۱۷-۱۲۴.
۲۲۷. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
۲۲۸. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۳۷-۱۳۸، به نقل از روسکا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۲۹. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۱، p۵۸۷.
۲۳۰. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۷.
۲۳۱. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
۲۳۲. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶-۸۷.
۲۳۳. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۰۶
۲۳۴. بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
۲۳۵. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۲۳۶. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۳، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۲۳۷. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
۲۳۸. ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۳۹. بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
۲۴۰. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۶۰.    
۲۴۱. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۴، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
۲۴۲. ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۱۵۸، چاپ انطون صالحانی، بیروت ۱۹۵۸.    
۲۴۳. Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹، v۱، p۲۶۸.
۲۴۴. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۸۴، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۲۴۵. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۹، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۲۴۶. ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۴۷. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۸، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۲۴۸. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۷۸، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۲۴۹. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات، ص ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۵۰. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
۲۵۱. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۵
۲۵۲. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۶- ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۵۳. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid.p۳۴۰-۳۴۲
۲۵۴. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۱
۲۵۵. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۸-۱۲۱، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۵۶. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۱
۲۵۷. James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۲-۱۹۶.
۲۵۸. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۲۲- ۱۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۵۹. اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۲ش.
۲۶۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۷۳.    
۲۶۱. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
(۴۶) Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۴
۲۶۲. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۵-۳۳۸
۲۶۳. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
۲۶۴. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۵
۲۶۵. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۹، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۲۶۶. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۲۶۷. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۶
۲۶۸. Eric John Holmyard, "Chemistry in Islam", Scientia, ۴۰ (۱۹۲۶) , repr in Natural sciences in Islam, vol۵۵: chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the HistoryofArabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱.p۲۹۰.
۲۶۹. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
۲۷۰. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۴۲.
۲۷۱. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۶.
۲۷۲. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۱، p۶۱-۶۲.
۲۷۳. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۱۵.
۲۷۴. Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۲۵-۲۶.
۲۷۵. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۶-۲۷۷.
۲۷۶. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۷۷. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۷۸. Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷، v۱، p۲۶۸-۲۶۹.
۲۷۹. نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۸۰. اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۵، تهران ۱۳۸۲ش.
۲۸۱. نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۸۲. Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷، v۱، p۲۷۷.
۲۸۳. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶.
۲۸۴. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۷.
۲۸۵. Lenn Evan Goodman, "Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al،R¦az¦â", in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt۱، v۱، p۲۰۵، London: Routledge, ۱۹۹۶.
۲۸۶. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۱۷۰.
۲۸۷. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶.
۲۸۸. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
۲۸۹. نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۹۰. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۱۵۴.
۲۹۱. ۲۱۴ـ ۲۱۹، v۴، p۲۱۴، Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷.
۲۹۲. .۲۷۶p ، v۴، Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷.
۲۹۳. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۱۴.
۲۹۴. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۲۰، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
۲۹۵. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۱، p۶۱.
۲۹۶. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۶.
۲۹۷. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۲۹۹-۳۰۲.
۲۹۸. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۱، p۸۶.
۲۹۹. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۶-۳۳۷
۳۰۰. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۲۹۲.
۳۰۱. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
۳۰۲. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۱۸.
۳۰۳. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۳۷
۳۰۴. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۱۰
۳۰۵. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۴۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۰۶. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۹۷
۳۰۷. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹
۳۰۸. John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۸.
۳۰۹. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۷۸.
۳۱۰. Syed Nomanul Haq, Name, natures and things: the alchemist Jâbir ibn Hayyân and his book of stones, Dordrecht ۱۹۹۴.، p۲۲۹.
۳۱۱. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۵.
۳۱۲. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۵.
۳۱۳. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid.p۳۲۶-۳۲۷
۳۱۴. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۵.
۳۱۵. Gerard Heym, "Al،R¦az¦â and alchemy", Ambix, ۱ (۱۹۳۷،۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakariy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institude for History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۸۹.
۳۱۶. John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۹.
۳۱۷. نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۹، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۱۸. نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۱۰۱، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۱۹. اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۵، تهران ۱۳۸۲ش.
۳۲۰. اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۵، بخش ۶، تهران ۱۳۸۲ش.
۳۲۱. کالین رونان، تاریخ علم کمبریج، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۲، ترجمة حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۲۲. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، مقدمه دانش‌پژوه، ص۳-۴، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۲۳. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۹۵.
۳۲۴. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۲۹۲.
۳۲۵. Manfred Ullmann, Islamic medicine, Edinburg ۱۹۷۸، v۱، p۱۰۸-۱۰۹.
۳۲۶. Lenn Evan Goodman, "Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al،R¦az¦â", in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt۱، v۱، p۲۰۶، London: Routledge, ۱۹۹۶.
۳۲۷. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶.
۳۲۸. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷-۷۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
۳۲۹. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.    
۳۳۰. ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۱۶-۱۷، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۳۱. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.    
۳۳۲. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۹-۲۸۲.
۳۳۳. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۹۰-۹۱، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۳۴. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، مقدمه دانش‌پژوه، ص۲-۳، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۳۵. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، گفتار نخست شیبانی، ص ۳-۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۳۶. Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۱۰-۱۱.
۳۳۷. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۹۰-۹۲، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۳۸. Henry E. Stapleton and Rizkalla F. Azo, "An alchemical compilation of the thirteenth century, A.D.", Memoirs of the Asiatic Society of Bengal, ۳ (۱۹۱۰-۱۹۱۴), repr. in Natural sciences in Islam, vol.۶۱: Chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱. p۶۹.
۳۳۹. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۰-۲۸۱.
۳۴۰. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۶۹-۳۹۲
۳۴۱. Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
۳۴۲. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۴۳. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۹-۲۸۰.
۳۴۴. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۸، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۴۵. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۱۱، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۴۶. نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۳، تهران ۱۳۳۹ش.
۳۴۷. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۱-۲۸۲.
۳۴۸. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۴، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۴۹. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۱۲، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۵۰. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۳۰۶-۳۱۰، Osnabrück ۱۹۶۷.
۳۵۱. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۹۷، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۳۵۲. Ahmad Yu¦ suf HassanAhmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۷۶
۳۵۳. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۳، p۱۶۵.
۳۵۴. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۷۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
۳۵۵. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۸۰، Osnabrück ۱۹۶۷.
۳۵۶. Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹) , in ibid، v۱، p۱۹۰-۱۹۱.
۳۵۷. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۳، p۴۶۳.
۳۵۸. Julius Ruska, "Pseudepigraphische Rosis - Schriften", Osiris, ۷ (۱۹۳۹) , repr in ibid. p۳۱-۹۳.
۳۵۹. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۲.
۳۶۰. ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۱۶-۱۷، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۶۱. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۳۹.    
۳۶۲. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۱.
۳۶۳. رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۸ -۱۸، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
۳۶۴. رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۵۲-۵۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
۳۶۵. رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۲۲-۲۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
۳۶۶. رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۷۱-۸۰، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
۳۶۷. رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۸۱- ۹۰، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.
۳۶۸. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۱۳- ۱۱۴، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۶۹. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۲۲-۳۲۴
۳۷۰. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۹۸-۱۰۱، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۷۱. Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۳۷.
۳۷۲. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۴۱-۴۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۷۳. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۴۳۶-۴۳۷، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۷۴. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ج۱، ص۴۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۷۵. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۰-۱۰۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۷۶. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۳۷۷. M Hoefer, Histoire de la chimie depuis les temps les plus reculés jusqu’à notre époque, Paris ۱۸۴۲،۱۸۴۳، v۱، p۳۴۲.
۳۷۸. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۳۱۴، Osnabrück ۱۹۶۷.
۳۷۹. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۲۰۵- ۲۰۶، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۳۸۰. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۹۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۸۱. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۴.
۳۸۲. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۲۴۷-۲۵۰.
۳۸۳. James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۶.
۳۸۴. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۷۰-۱۷۴، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۸۵. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۴۲- ۲۴۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۸۶. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۵۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۸۷. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۳۱-۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۸۸. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۷۰-۱۷۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۸۹. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۰۴-۲۰۵ ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۹۰. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۲۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۹۱. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۷۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۹۲. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۰۷، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۹۳. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۷.
۳۹۴. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۵۰.
۳۹۵. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid.p۳۴۰-۳۴۲
۳۹۶. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۲۲-۳۲۴
۳۹۷. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۱۶-۴۱۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۹۸. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۰۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۹۹. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۰۸-۱۱۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۰۰. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۴۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
۴۰۱. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۶۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
۴۰۲. Julius Ruska, "Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erläuterungen in deutscher Übersetzung", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol۶ (۱۹۳۷) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۴: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p۱۲۵.
۴۰۳. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۸۸-۳۹۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰۴. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۶، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰۵. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۵۳-۱۵۴، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰۶. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۵، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰۷. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۶۰، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰۸. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۲۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰۹. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۵۲.
۴۱۰. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۵۹.
۴۱۱. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۲۴۵ـ۲۴۶.
۴۱۲. Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo ۱۹۴۲،۱۹۴۳، v۲، p۳.
۴۱۳. نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۱۴. James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۸۶.
۴۱۵. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۹۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۱۶. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۸.
۴۱۷. ابن بیطار، الجامع المفردات الادویة و الاغذیه، ج۲، ص۱۷۸، به نقل از رازی.    
۴۱۸. Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore ۱۹۸۷، v۱، p۲۷۱- ۲۷۲.
۴۱۹. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۱۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۲۰. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ص۲۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۲۱. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۲۲. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۲۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۲۳. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۱۹.
۴۲۴. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۵۱.
۴۲۵. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۲۴.
۴۲۶. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۱۲۱.
۴۲۷. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹.p۱۹۶.
۴۲۸. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۵-۴۵۶، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۲۹. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۳۶- ۲۳۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۳۰. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۳۱. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۴۹-۴۵۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۳۲. Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl ۱۹۵۷ p۸۶ - ۸۷.
۴۳۳. John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۸.
۴۳۴. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۲۱، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۳۵. نصر، حسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ج۱، ص۳۸۱-۳۸۲ و پانویس ۴۰، تهران ۱۳۷۷ش.
۴۳۶. صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، ج۱، ص۴۹، مجلة المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۴۳۷. صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، ج۱، ص۵۱، مجلة المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
۴۳۸. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۳۹. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۸۴.
۴۴۰. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۰۷.
۴۴۱. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۱-۱۳۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۴۲. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۰۶-۳۰۷.
۴۴۳. خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۷۴-۲۸۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴۴۴. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۶۲- ۳۶۸
۴۴۵. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۱۰.
۴۴۶. Eric John Holmyard, "Chemistry in Islam", Scientia, ۴۰ (۱۹۲۶) , repr in Natural sciences in Islam, vol۵۵: chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the HistoryofArabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۱. p۲۹۷.
۴۴۷. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۴-۱۳۵، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۴۸. Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
۴۴۹. Julius Ruska, "Die Alchemie ar-R¦az¦â’s", Der Islam, ۲۲ (۱۹۳۵) , repr in ibid. p۳۴۲.
۴۵۰. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۸۶-۲۸۸، Osnabrück ۱۹۶۷.
۴۵۱. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۳۱۱، Osnabrück ۱۹۶۷.
۴۵۲. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۲، p۳۳۸.
۴۵۳. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۲، p۹۲۹.
۴۵۴. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۲۹۱، Osnabrück ۱۹۶۷.
۴۵۵. John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۹.
۴۵۶. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۲، p۶۶۰.
۴۵۷. Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v۱، p۷۲، Osnabrück ۱۹۶۷.
۴۵۸. George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla ۱۹۷۵، v۳، p۷۵۱- ۷۵۳.
۴۵۹. John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۸.
۴۶۰. نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، ج۱، ص۱۸۵، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.
۴۶۱. John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY ۲۰۰۴، v۱، p۲۹.
۴۶۲. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
۴۶۳. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۱۳۳.
۴۶۴. کالین رونان، تاریخ علم کمبریج، ج۱، ص۳۳۲، ترجمة حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
۴۶۵. James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۴.
۴۶۶. James Riddich Partington, "The chemitry of al،R¦az¦â", Ambix, ۱ (۱۹۳۷، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۹۶.
۴۶۷. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۰۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۶۸. Ahmad Yu¦ suf HassanAhmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim ۲۰۰۹. p۸۹.
۴۶۹. Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, "Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.", Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, ۸ (۱۹۲۹), in Natural sciences in Islam, vol.۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, "Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus",tr. Gerard of Cremona, Isis, ۱۲ (۱۹۲۹), in ibid. p۳۴۳
۴۷۰. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۵- ۱۰۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۱. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۲۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۲. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۹۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۳. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ج۱، ص۱۱۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۴. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۱۲۲، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۵. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷، v۴، p۲۷۸-۲۷۹.
۴۷۶. Gerard Heym, "Al،R¦az¦â and alchemy", Ambix, ۱ (۱۹۳۷،۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol۷۳: Muh¤ ammad ibn Zakariy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institude for History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۲۰۰۲، v۱، p۱۸۸.
۴۷۷. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۹۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۸. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۷۹. رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۵-۱۰۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.
۴۸۰. رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۴۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۸۱. Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge ۱۹۹۲، v۱، p۸۹.
۴۸۲. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۰، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۴۸۳. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، مقدمة اعوانی، ص۹ ـ ۱۰، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۴۸۴. کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
۴۸۵. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۵-۲۷، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۴۸۶. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۳۱۳، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴۸۷. رازی، محمد بن زکریا، الشکوک علی جالینوس، ج۱، ص۱-۳، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۲ش.
۴۸۸. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۱، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۴۸۹. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب (پاریس)، ج۴، ص۶۸.
۴۹۰. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۳، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۴۹۱. Syed Nomanul Haq,"TheIndianand Persian background", in History of Islamic philosophy, ed Hossein Nasr and Oliver Leaman، pt۱، v۱، p۵۸، London: Routledge, ۱۹۹۶.
۴۹۲. صفا، ذبیح‌اللّه، عقاید حکمی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۲، مهر، ش ۱۰۸ (زمستان ۱۳۴۳).
۴۹۳. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، مقدمة کراوس، ص۱۹۱- ۱۹۴، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴۹۴. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۲۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴۹۵. رازی، محمد بن زکریا، الدراسة التحلیلیة لکتاب الطب الروحانی، باللغة العربیة و الفارسیة و الانجلیزیة، مقدمه محقق، ص۲۴-۲۵، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۸ش.
۴۹۶. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۲۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴۹۷. رازی، محمد بن زکریا، الدراسة التحلیلیة لکتاب الطب الروحانی، باللغة العربیة و الفارسیة و الانجلیزیة، مقدمه محقق، ص۲۴-۲۵، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۸ش.
۴۹۸. Routledge encyclopedia of philosophy, ed Edward Craig, London: Routledge, ۱۹۹۸, sv "Al،Razi, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyya’ (d۹۲۵) " (by Paul E Walker)، ذیل مادّه.
۴۹۹. Paul Ernest Walker, "The political implications of al،R¦az¦â’s philosophy", in The Political aspects of Islamic philosophy: essays in honor of Muhsin S Mahdi, ed Charles E Butterworth, Cambridge, Mass: Harvard University Press, ۱۹۹۲، v۱، p۷۵-۷۶.
۵۰۰. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۴-۲۲، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۰۱. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۶۸، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۰۲. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۸۸ -۹۳، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۰۳. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۶، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۰۴. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۲۹۰-۲۹۱، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۰۵. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، مقدمه کراوس، ص۱۶۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۰۶. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، مقدمه کراوس، ص۱۶۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۰۷. Abdurra¤hm¦an Badawi, "Mu¤ hammad ibn Zakariya al R¦azi", in A History of Muslim philosophy, vol۱, ed M M Sharif, Delhi: Low Price Publications, ۲۰۰۴، v۱، p۴۴۲.
۵۰۸. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۸۳، تهران ۱۳۵۲ش.
۵۰۹. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۸۹، تهران ۱۳۵۲ش.
۵۱۰. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، مقدمه کراوس، ص۱۶۸-۱۶۹، ج ۱، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۱۱. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۶۸-۷۶، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۱۲. شلومو پینس، نظریه جوهر فرد از دیدگاه مسلمین، ج۱، ص۵۲، ترجمه فرشته آهنگری، تهران ۱۳۸۷ش.
۵۱۳. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۸، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۱۴. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۲۰، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۱۵. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۳-۹، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۱۶. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۳۱-۳۲، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۱۷. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۳۵-۴۶، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۱۸. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۵۵-۵۷، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۱۹. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۷۲-۷۶، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۲۰. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۳، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۲۱. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۲۷ـ ۲۲۸، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۲۲. کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۹-۱۹، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
۵۲۳. کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۲۸-۳۲، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
۵۲۴. رازی، محمد بن زکریا، الشکوک علی جالینوس، ج۱، ص۳، چاپ محقق، مهدی، تهران ۱۳۷۲ش.
۵۲۵. ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.    
۵۲۶. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۶، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۵۲۷. عبداللطیف محمد عبد، دراسات فی الفلسفة الاسلامیة، ج۱، ص۱۳۰-۱۴۴، قاهره ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۵۲۸. عبداللطیف محمد عبد، اصول الفکر الفلسفی عند ابی بکر الرازی، ج۱، ص۲۷۱-۲۸۰، (قاهره) ۱۹۷۷.
۵۲۹. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۴، ص۴۶۸-۴۷۰، تهران ۱۳۸۱ش.    
۵۳۰. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۴، ص۴۶۸-۴۷۰، تهران ۱۳۸۱ش.    
۵۳۱. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۱۷-۱۹، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.    
۵۳۲. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۷۹، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۳۳. صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۶، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ش.
۵۳۴. هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۷۳ش.
۵۳۵. فخری، ماجد، سیر فلسفه در جهان اسلام، ج۱، ص۱۲۲، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۷۲ش.
۵۳۶. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۲، ص۹۲ـ۹۴، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۹ش.
۵۳۷. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۲ـ۴، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۳۸. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۳۶-۳۸، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.    
۵۳۹. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۶۴، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۴۰. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۴، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۴۱. قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۶، تهران ۱۳۹۱ش.
۵۴۲. قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰، تهران ۱۳۹۱ش.
۵۴۳. قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۹۳، تهران ۱۳۹۱ش.
۵۴۴. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۳۶-۳۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.    
۵۴۵. ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۲۱۰- ۲۱۳، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۴۶. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۸۵-۸۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.    
۵۴۷. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۹۴، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.    
۵۴۸. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.    
۵۴۹. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۵۰. کرمانی، احمد بن عبداللّه، الاقوال الذهبیة، ج۱، ص۳۵-۳۸، چاپ صلاح صاوی، تهران ۱۳۹۷.
۵۵۱. ناصرخسرو، زادالمسافر، ج۱، ص۲۰۸، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۵۲. ناصرخسرو، زادالمسافر، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۸، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۵۳. فخررازی، محمد بن عمر، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، ج۱، ص۵۱۲-۵۱۴، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۵۵۴. ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۱، ص۱۱۷-۱۱۸، بیروت ۱۹۸۱.
۵۵۵. قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۴، تهران ۱۳۹۱ش.
۵۵۶. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۳۷، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۵۷. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۴۸، تهران ۱۳۵۲ش.
۵۵۸. Lenn Evan Goodman, "The Epicurean ethic of Mu¤hammad ibn Zakariyâ’ ar،Râzî", Studia Islamica, no۳۴ (۱۹۷۱)، v۱، p۵-۲۶.
۵۵۹. قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۵، تهران ۱۳۹۱ش.
۵۶۰. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۶، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۶۱. ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، ج۱، ص۱۹، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، (تهران) ۱۳۸۱ش.
۵۶۲. ابن سینا، رسائل، ج۱، ص۴۱۶، (قم) : بیدار، (۱۴۰۰).
۵۶۳. ابن سینا، رسائل، ج۱، ص۴۸۵، (قم) : بیدار، (۱۴۰۰).
۵۶۴. اقبال آشتیانی، عباس، مقام محمد بن زکریای رازی در فلسفه، ج۱، ص۶۴۹، مهر، سال ۳، ش ۷ (آذر ۱۳۱۴).
۵۶۵. صفا، ذبیح‌اللّه، عقاید حکمی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۴۲۱، مهر، ش ۱۰۸ (زمستان ۱۳۴۳).
۵۶۶. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۲، ص۹۲-۹۴، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۹ش.
۵۶۷. قراملکی، احد فرامرز، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۲، تهران ۱۳۹۱ش.
۵۶۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، جزء۲، ص۳۰۹- ۳۱۱.
۵۶۹. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۳، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
۵۷۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
۵۷۱. صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۹، تهران ۱۳۴۶ش.
۵۷۲. محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۳۱-۴۱، تهران ۱۳۵۲ش.
۵۷۳. هانری کوربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، ص۱۹۵-۲۰۱، ترجمه جواد طباطبائی، تهران ۱۳۷۳ش.
۵۷۴. رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیة، ج۱، ص۱۰۹، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵۷۵. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، جزء۲، ص۳۰۷-۳۱۲.
۵۷۶. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۷، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۵۷۷. قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۷، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۵۷۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۲.    
۵۷۹. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۱۴-۱۹، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۸۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۷، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    
۵۸۱. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۲.    
۵۸۲. ابوریحان بیرونی، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۱۴-۱۹، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۸۳. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۷، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).    



دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «رازی، محمد بن زکریا»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۳/۰۹.    






جعبه ابزار