• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌محلی‌ ابوالعباس‌ احمد بن عبدالله‌ سجلماسی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابن مَحَلّی‌، ابوالعباس‌ احمد بن عبدالله‌ بن محمد بن عبدالله‌ بن قاضی‌ سجلماسی‌ (۹۶۷- مق ۸ رمضان‌ ۱۰۲۲ق‌/۱۵۶۰-۱۲ اکتبر ۱۶۱۳م‌)، فقیه‌ و صوفی بود‌.



او در سجلماسه‌ به‌ دنیا آمد
[۱] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۰، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
[۲] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
[۳] کحاله‌، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین‌، ج۱، ص۳۰۰، بیروت‌، ۱۳۷۶ق‌.



و در کتاب‌ خود به‌ نام‌ اصلیت‌ الخِرّیت‌ خویشتن‌ را به‌ عباس‌ بن عبدالمطلب‌ ، عموی‌ پیامبر (صلی الله علیه و آله‌) منتسب‌ می‌سازد، ولی‌ ازوجه‌ تسمیه خاندانش‌ به‌ ابن محلی‌ اظهار بی‌اطلاعی‌ کرده‌، می‌افزاید که‌ خانواده‌اش‌ در آن‌ منطقه‌ به‌ اولاد قاضی‌ و اولاد ابن الیسع‌ شهرت‌ دارند.
[۴] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
[۵] سلاوی‌، احمد، الاستقصا، ج۲، ص۲۶، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م‌.



پدرش‌ به‌ قضا اشتغال‌ داشت‌، و خود وی‌ پس‌ از آموزشهای‌ مقدماتی‌، در حدود ۹۸۰ق‌/۱۵۷۲م‌ برای‌ کسب‌ دانش‌ به‌ فاس‌ رفت‌ و مدت‌ ۴ یا ۵ سال‌ در آن‌جا اقامت‌ گزید. سپس‌ بر اثر حوادثی‌ که‌ پیش‌ آمد آن‌جا را ترک‌ گفت‌ و به‌ بادیه‌ رفت‌. آنگاه‌ پس‌ از استقرار آرامش‌ دیگر بار به‌ فاس‌ برگشت‌.
[۶] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۲، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.



ابن محلی‌ در ابتدا صرفاً به‌ فقه ‌ راغب‌ بود
[۷] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۳، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
و در فاس‌ از ابوالقاسم‌ بن قاسم‌ بن قاضی‌ ، ابوالعباس‌ احمد قدومی‌ ، محمد بن عبدالله‌ تلمسانی‌ ، ابن مجیر ، ابومحمد شقرون‌ تلمسانی‌ و در مصر نزد استادانی‌ چون‌ سنهوری ‌، لقانی ‌، طنانی ‌ و طه ‌ و دیگران‌ دانش‌ آموخت‌.
[۸] ازهری‌، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، ج۱، ص۲۷، مطبعة ملاجئی‌، ۱۳۲۴ق‌.



در سفر بادیه‌ تحت‌ تأثیر و آموزش‌ بعضی‌ از شیوخ‌ متصوفه زمان‌ خود قرار گرفت‌ و رغبتی‌ به‌ تصوف ‌ پیدا کرد و مدت‌ ۱۸ سال‌ مصاحب‌ محمد بن مبارک‌ زُعری‌ بود و در سلک‌ اهل‌ طریقت‌ درآمد. از آن‌ پس‌ مردم‌ دسته‌ دسته‌ به‌ زیارتش‌ می‌رفتند، آوازه شهرتش‌ در بلاد مختلف‌ پیچید و پیروانش‌ رو به‌ فزونی‌ نهاد.
[۹] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۲، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
[۱۰] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۳، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.



ابن محلی‌ چون‌ خود را مورد قبول‌ مردم‌ یافت‌ به‌ سوی‌ جنوب‌ مغرب‌ رفت‌ و مردم‌ دعوت‌ او را برای‌ پاکسازی‌ از مفاسد و بدعت‌ها پذیرفتند. دیری‌ نپایید وی‌ مدعی‌ شد که‌ همان‌ مدعی‌ موعود است‌. آنگاه‌ به‌ عنوان‌ دعوت‌ مردم‌ به‌ جهاد ، نامه‌هایی‌ به‌ رؤسای‌ قبایل‌ و بزرگان‌ شهر‌ها نوشت‌ و آنان‌ را به‌ امر به‌ معروف ‌ ترغیب‌ کرد.
[۱۱] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۵، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
[۱۲] امین‌، حسن‌،الموسوعة الاسلامیة، ج۲، ص۱۴۹، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.



چون‌ از اقدام‌ و سوءرفتار ابن منصور در العرائش‌ با مسلمانان ‌ و واگذاری‌ آن‌ به‌ کفار (اسپانیاییها) آگاه‌ شد، رو به‌ سجلماسه‌ گذاشت‌
[۱۳] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۶-۲۰۷، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
و مردم ‌ را به‌ یک‌ جنگ ‌ مقدس‌ و مبارزه‌ جهت‌ سقوط زیدان‌ ابن احمد سعدی‌ (فرمانروای‌ مراکش‌) برانگیخت‌.


نماینده زیدان‌ در سجلماسه‌ به‌ مقابله او شتافت‌، ولی‌ با وجود برتری‌ عده‌اش‌، شکست‌ خورد و ابن محلی‌ وارد سجلماسه‌ شد و قدرت‌ و شوکتش‌ فزونی‌ گرفت‌.
[۱۴] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۷، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.



آنگاه‌ به‌ سوی‌ مراکش‌ رفت‌ و آن‌جا را به‌ تصرف‌ خود درآورد و در حدود ۱۰۱۸ق‌/۱۶۰۹م‌ حکومت‌ خود را اعلام‌ کرد.
[۱۵] امین‌، حسن‌، الموسوعة الاسلامیة، ج۲، ص۱۵۰، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.



سپس‌ خزاین‌ سلطنتی‌ را بین‌ مردم‌ تقسیم‌ کرد و نفوذ خود را گسترش‌ داد (فانیان‌، ص۴۴۳)


از این‌ هنگام‌ ابن محلی‌ عبادت ‌ و صوفیگری ‌ را یکباره‌ به‌ بوته فراموشی‌ سپرد و درگیر مبارزات‌ شد.
[۱۶] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۷، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.



زیدان‌ برای‌ دفع‌ او به‌ عالم‌ و صوفی‌ دیگری‌ به‌ نام‌ یحیی‌ بن عبدالله‌ که‌ در میان‌ مریدان‌ و پیروانش‌ نفوذ کلام‌ داشت‌ و دستورهایش‌ بی‌چون‌ و چرا اجرا می‌شد، متوسل‌ گردید و از او کمک‌ خواست‌. یحیی‌ درخواست‌ زیدان‌ را پذیرفت‌ و برای‌ جنگ‌ با ابن محلی‌ حرکت‌ کرد. نبرد در دو منزلی‌ مراکش‌ درگرفت‌. در این‌ نبرد تیری‌ به‌ این‌ محلی‌ اصابت‌ کرد و کشته‌ شد
[۱۷] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
و سر او و چند تن‌ دیگر از یاران‌ و بزرگان‌ لشکرش‌ در دروازه مراکش‌ به‌ دار آویخته‌ شد و ۱۲ سال‌ در آن‌جا ماند،
[۱۸] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
تا آنکه‌ آن‌ را در مقبره ابوالعباس‌ سبتی‌ در نزدیکی‌ مسجد جامع‌ دفن‌ کردند.
[۱۹] مراکشی‌، عباس‌، الاعلام‌ بمن‌ حل‌ مراکش‌ و اغمات‌ من‌ الاعلام‌، ج۲، ص۹۰، فاس‌، ۱۳۵۵ق‌/۱۹۳۶م‌.



ابن محلی‌ به‌ زعم‌ یارانش‌ نمرد، بلکه‌ غایب‌ شد.
[۲۰] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
به‌ گفته سید محمد مرتضی‌ زبیدی‌ حسینی‌ او در این‌ حادثه‌ نمرد، بلکه‌ از آن‌جا گریخت‌ و مدتی‌ زنده‌ بود تا اینکه‌ در ۱۳۰۱ق‌/۱۶۲۲م‌ در حوالی‌ سوس‌ اقصی‌ کشته‌ شد.
[۲۱] ازهری‌، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، ج۱، ص۲۷- ۲۸، مطبعة ملاجئی‌، ۱۳۲۴ق‌.





۱۴.۱ - اصلیت‌ الخِرّیت‌ فی‌ قطع‌ بُلعوم‌ العفریت‌

اصلیت‌ الخِرّیت‌ فی‌ قطع‌ بُلعوم‌ العفریت‌، که‌ عذراء الوسائل‌ وهودج‌ الرسائل‌ فی‌ مرج‌ الارج‌ و نفحة الفرج‌ الی‌ سادة مصر وقادة العصر نیز نام‌ دارد.
[۲۲] بغدادی‌، هدیه‌، ج۱، ص۱۵۴.
[۲۳] بغدادی، ایضاح‌، ج۱، ص۹۱.
این‌ کتاب‌ متضمن‌ خاطرات‌ سفر دوم‌ ابن محلی‌ به‌ حجاز است‌. دو نسخه‌ از آن‌ در قاهره‌ نگهداری‌ می‌شود
[۲۴] تیموریه‌، فهرست‌، ج۳، ص۲۷۰.
[۲۵] خدیویه‌، فهرست‌، ج۴، ص۲۸۱- ۲۸۲.


۱۴.۲ - منجنیق‌ الصخور فی‌ الرد علی‌ اهل‌ الفجور

منجنیق‌ الصخور فی‌ الرد علی‌ اهل‌ الفجور منجنیق‌ الصخور فی‌ الرد علی‌ اهل‌ الفجور.
[۲۶] وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۴، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
[۲۷] بغدادی‌، هدیه‌، ج۱، ص۱۵۴.
[۲۸] بغدادی، ایضاح‌، ج۲، ص۵۷۴.
از این‌ اثر در مجموعه‌ای‌ همراه‌ با ۲ رساله خطی‌ دیگر از ابن محلی‌ به‌ نام‌ منجنیق‌ الصخور لهدم‌ بن اء شیخ‌ الغرور و رأس‌ الفجور نیز یاد شده‌ است‌.
[۲۹] مجموعة مختارة لمخطوطات‌ عربیة نادرة، بیروت‌، ج۱، ص۶۰، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۶م‌.


۱۴.۳ - مهراس‌ رؤوس‌ الجهلة المبتدعة

مهراس‌ رؤوس‌ الجهلة المبتدعة و مِدراس‌ النکوس‌ السفلة المنخدعة. یک‌ نسخه‌ از این‌ اثر در رباط موجود است‌.
[۳۰] زرکلی‌، اعلام‌، ج۱، ص۱۶۱.


۱۴.۴ - آثار دیگر

چند اثر به‌ نامهای‌ الوضاح‌، القسطاص‌، الهودج‌، جواب‌ الخروبی‌ عن‌ رسالة الشهیرة لابی‌ عمرو القسطلی‌ و جز آن‌
[۳۱] سلاوی‌، احمد، الاستقصا، ج۶، ص۳۳، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م‌.
نیز به‌ او منسوب‌ است‌.


(۱) ازهری‌، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، مطبعة ملاجئی‌، ۱۳۲۴ق‌.
(۲) امین‌، حسن‌، الموسوعة الاسلامیة، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
(۳) بغدادی‌، هدیه‌.
(۴) بغدادی، ایضاح‌.
(۵) تیموریه‌، فهرست‌.
(۶) خدیویه‌، فهرست‌.
(۷) زرکلی‌، اعلام‌.
(۸) سلاوی‌، احمد، الاستقصا، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م‌.
(۹) کحاله‌، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین‌، بیروت‌، ۱۳۷۶ق‌.
(۱۰) مجموعة مختارة لمخطوطات‌ عربیة نادرة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۶م‌.
(۱۱) مراکشی‌، عباس‌، الاعلام‌ بمن‌ حل‌ مراکش‌ و اغمات‌ من‌ الاعلام‌، فاس‌، ۱۳۵۵ق‌/۱۹۳۶م‌.
(۱۲) وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.


۱. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۰، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۲. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۳. کحاله‌، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین‌، ج۱، ص۳۰۰، بیروت‌، ۱۳۷۶ق‌.
۴. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۵. سلاوی‌، احمد، الاستقصا، ج۲، ص۲۶، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م‌.
۶. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۲، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۷. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۳، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۸. ازهری‌، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، ج۱، ص۲۷، مطبعة ملاجئی‌، ۱۳۲۴ق‌.
۹. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۲، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۰. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۳، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۱. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۵، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۲. امین‌، حسن‌،الموسوعة الاسلامیة، ج۲، ص۱۴۹، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
۱۳. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۶-۲۰۷، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۴. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۷، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۵. امین‌، حسن‌، الموسوعة الاسلامیة، ج۲، ص۱۵۰، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
۱۶. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۷، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۷. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۸. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۱۹. مراکشی‌، عباس‌، الاعلام‌ بمن‌ حل‌ مراکش‌ و اغمات‌ من‌ الاعلام‌، ج۲، ص۹۰، فاس‌، ۱۳۵۵ق‌/۱۹۳۶م‌.
۲۰. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۲۱. ازهری‌، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، ج۱، ص۲۷- ۲۸، مطبعة ملاجئی‌، ۱۳۲۴ق‌.
۲۲. بغدادی‌، هدیه‌، ج۱، ص۱۵۴.
۲۳. بغدادی، ایضاح‌، ج۱، ص۹۱.
۲۴. تیموریه‌، فهرست‌، ج۳، ص۲۷۰.
۲۵. خدیویه‌، فهرست‌، ج۴، ص۲۸۱- ۲۸۲.
۲۶. وفرانی‌، محمد صغیر، نزهة الحادی‌ باخبار ملوک‌ القرن‌ الحادی‌، ج۱، ص۲۰۴، به‌ کوشش‌ هوداس‌، رباط.
۲۷. بغدادی‌، هدیه‌، ج۱، ص۱۵۴.
۲۸. بغدادی، ایضاح‌، ج۲، ص۵۷۴.
۲۹. مجموعة مختارة لمخطوطات‌ عربیة نادرة، بیروت‌، ج۱، ص۶۰، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۶م‌.
۳۰. زرکلی‌، اعلام‌، ج۱، ص۱۶۱.
۳۱. سلاوی‌، احمد، الاستقصا، ج۶، ص۳۳، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، ۱۹۵۵م‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌محلی»،ج۴، ص۱۷۳۸.    






جعبه ابزار