• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اسماعیل بن حماد جوهری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



دیگر کاربردها: جوهری (ابهام‌زدایی).

ابونصر اسماعیل بن حمّاد جوهری، ادیب و لغوی ایرانی قرن چهارم و مؤلف صحاح اللغه می‌باشد.



وی از اهالی فاراب، در ماوراءالنهر، بود. در ۳۳۲ متولد شد.
[۱] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲] اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج ۲، ص ۱۳۸، بیروت : دارالمعرفه للطباعه و النشر.
[۳] اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش .

جوهری از هوش سرشاری برخوردار بود. در خوش خطی او را همپایه ابن مُقْله (متوفی ۳۲۸) و ابن بَواب (متوفی ۴۲۳) دانسته اند. با آنکه عرب تبار نبود، مانند افراد عربِ عاربه ( بادیه نشین ) فصیح سخن می‌گفت .
[۴] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۱ـ۱۵۳، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
[۶] ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۸۱.
وی از جمله علمایی بود که پس از خلیل بن احمد فَراهیدی (متوفی بین ۱۷۰ تا ۱۷۵) به علم عروض پرداخت، به اوزان شعری صورت نهایی داد و آن را تکمیل نمود.
[۷] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج ۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.



جوهری ابتدا در فاراب نزد دایی خود، ابوابراهیم اسحاق بن ابراهیم (متوفی ۳۵۰)، به تحصیل پرداخت و سپس برای ادامه تحصیل به عراق رفت و از محضر ابوعلی فارسی (متوفی ۳۵۶) و ابوسعید سیرافی (متوفی ۳۶۸) بهره برد. وی پس از بهره مندی از علمای شام و عراق، به حجاز سفر کرد و برای کسب مهارت در علم لغت و ادبیات به میان قبایل ربیعه و مُضَر رفت، سپس به خراسان بازگشت و در نیشابور اقامت کرد و به تدریس و تألیف و تعلیم خط و استنساخ کتاب‌ها و دفاتر پرداخت .
[۸] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹] ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۱۰] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۳، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت.
[۱۱] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۲۵۹، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.



وی، که به تدریج دچار بیماری روانی شد، روزی برای پرواز، دو لنگه در را با طناب به پهلوهای خود بست و به پشت بام مسجدجامع نیشابور رفت و به گمان پرواز، خود را از بام به زمین انداخت .
[۱۲] ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱ ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۱۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۷، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
تاریخ دقیق مرگ او معلوم نیست ؛ آن را سال ۳۹۳،
[۱۴] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج ۱، ص۴۰۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۳۹۸،
[۱۵] اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : ج ۲، ص ۱۳۸، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
یا حدود ۴۰۰
[۱۶] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، ص ۱۹۶، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
ضبط کرده اند.


جوهری به سبب تألیف صحاح اللغه شهرت یافته است . از دیگر تألیفات او، عروض الوُرقه (درباره علم عروض) و المقدمه فی النحو است .
[۱۷] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۸] ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج ۱، ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۱۹] اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : ج ۲، ص ۱۳۸، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
[۲۰] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص ۱۵۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
اشعاری عالمانه نیزاز وی به جامانده است.
[۲۱] ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۸۲.
[۲۲] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.




(۱) ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
(۲) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
(۳) ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : دارالمعرفه للطباعه و النشر.
(۵) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
(۶) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۷) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش .
(۸) ذهبی، سیراعلام النبلاء.
(۹) علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۱۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .


۱. عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲. اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج ۲، ص ۱۳۸، بیروت : دارالمعرفه للطباعه و النشر.
۳. اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش .
۴. عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۱ـ۱۵۳، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
۶. ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۸۱.
۷. ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج ۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸. عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹. ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
۱۰. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۳، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت.
۱۱. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۲۵۹، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
۱۲. ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱ ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
۱۳. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۷، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
۱۴. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج ۱، ص۴۰۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۱۵. اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : ج ۲، ص ۱۳۸، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
۱۶. علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، ص ۱۹۶، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۱۷. عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۸. ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج ۱، ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
۱۹. اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : ج ۲، ص ۱۳۸، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
۲۰. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص ۱۵۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
۲۱. ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۸۲.
۲۲. عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن علی جوهری»، شماره۵۲۲۹    .


رده‌های این صفحه : ادیبان | تراجم




جعبه ابزار