• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آیه و سور قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



قرآن از جهات مختلف مورد تقسیم‌بندی قرار گرفته است که به این روش، تقسیمات قرآن اطلاق می‌شود. یکی از این تقسیمات، تقسیم بر اساس آیه و سور می‌باشد.



کهن‌ترین تقسیم در قرآن تقسیم آن به آیه و سوره بوده که توقیفی و به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام شده است. اصولاً قرآن کریم آیه آیه و سوره سوره بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل می‌شده است.


آیه به معانی گوناگون از جمله معجزه و نشانه آمده است.
[۱] لسان العرب، ج ۱، ص ۲۸۲.
[۲] ترتیب العین، ص ۶۳، «ایا».
[۳] بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص ۶۳ - ۶۶.
مقصود از آیه قرآن قطعه‌ای از آن است که در سوره‌ای واقع شده و شروع و پایانی دارد و از چند جمله یا کلمه یا حرف تشکیل شده و حدود آن از طریق پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تعیین شده است.
[۴] الاتقان، ج ۱، ص ۲۳۰.
[۵] معجم علوم القرآن، ص ۶۲.
در قرآن کریم نیز آیه به این معنا به کار رفته است. (برای نمونه به این آیات مراجعه کنید: بقره /۲، ۱۰۶؛ آل عمران /۳، ۷؛ نحل /۱۶، ۱۰۱ ).


در شمار آیات قرآن اختلاف است؛ مطابق نظر قاریان کوفه که صحیح‌تر است و شهرت و مقبولیت بیشتری یافته و قرائت حفص از عاصم که از امیر مؤمنان (علیه‌السلام) گرفته شده شمار آیات آن را ۶۲۳۶ می‌دانند.
[۱۰] مقدمتان فی علوم القرآن، ص ۲۴۶.
[۱۱] مجمع البیان، ج ۱، ص ۷۷.
[۱۲] علوم قرآنی، ص ۱۱۷.

البته قرآن مجموعه‌ای مشخص و مورد اتفاق همه مسلمانان است و اختلاف در آیات آن ناشی از افزودن یا کاستن آیات سوره‌ها نیست، بلکه از آن‌جاست که برخی از قاریان برخی از آیات قرآن را دو قسمت کرده و آن را دو آیه یا دو آیه را ادغام و یک آیه به شمار آورده‌اند. علّت این اختلاف آن است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هنگام تلاوت، در انتهای هر آیه وقف می‌کرد و روشن می‌شد که آن‌جا پایان آیه است. سپس برای تکمیل و ارتباط سخن، آن را به آیه بعد وصل می‌کرد و گاه شنونده می‌پنداشت در آن‌جا فاصله و وقفی نیست و دو آیه را یکی می‌شمرد، بنابر این اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد؛
[۱۳] الاتقان، ج ۱، ص ۱۷۵.
[۱۴] بحوث فی تاریخ القرآن، ص ۹۹.
برای نمونه قاریان مکه و شام «لَم یَلِد وَ لَم یُولَد» را دو آیه و دیگر قاریان یک آیه دانسته‌اند، در نتیجه گروه نخست شمار آیات سوره توحید را ۵ و گروه دوم ۴ آیه دانسته‌اند.
[۱۵] مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۸۵۴.
[۱۶] فنون الافنان، ص ۳۲۷.



یکی از امور بحث‌انگیز، نشانه‌گذاری آیات بوده است؛ قاریان در آغاز برای تعیین ابتدا و انتهای آیات در ابتدا و انتهای هر آیه یک نقطه و گاهی در ابتدا یا انتهای آیه سه نقطه به شکل دایره ترسیم می‌کردند.
[۱۷] فضائل القرآن، ص ۳۹۵.
[۱۸] المحکم، ص ۱۶ - ۱۷.
[۱۹] البیان فی عد آی القرآن، ص ۱۲۹ - ۱۳۱.
به مرور شماره‌گذاری آیات را اختراع کرده، آیات هر سوره را از رقم یک آغاز کرده، تا پایان سوره ادامه می‌دادند.
[۲۰] الرسم العثمانی، ص ۵۸ - ۶۰.
برخی علما به کار گرفتن این علایم و اعداد را به استثنای سه نقطه در ابتدای هر آیه، ناخوشایند می‌دانستند، زیرا نگران آن بودند که بعدها عدّه‌ای این علایم را جزو قرآن بپندارند؛
[۲۱] المصاحف، ج ۲، ص ۵۱۱ - ۵۱۴.
[۲۲] المصاحف، ج ۲، ص ۵۲۹.
ولی تدریجاً این نگرانی برطرف و مطلوب بودن آن پذیرفته شد.
[۲۳] تاریخ قرآن، حجتی، ص ۴۸۰ - ۴۸۱.



سوره در لغت به معنای منزلت، مقام بلند، یا برگرفته از سُور المدینه به معنای دیوار و اطراف شهر است
[۲۵] التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۱۱۷.
و مقصود از سوره قرآن مجموعه‌ای از آیات آن است که با «بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرَحیمِ» از قبل و بعدش جدا شده است.
[۲۶] مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۵۶.
[۲۷] التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۱۱۷.
[۲۸] البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۶۲.
[۲۹] مناهل العرفان، ج ۱، ص ۲۴۷.
[۳۰] تاریخ قرآن، رامیار، ص ۵۷۷.
سوره به این معنا مکرّراً در قرآن آمده است. (برای نمونه به این آیات رجوع کنید:بقره/۲، ۲۳؛ نور /۲۴، ۱؛ توبه /۹، ۶۴، ۸۶ و...).


قرآن کریم به اتفاق همه دانشمندان مسلمان ۱۱۴ سوره دارد.
[۳۵] البیان فی عد آی القرآن، ص ۸۳.
[۳۶] الاتقان، ج ۱، ص ۱۷۱.
[۳۷] الموسوعة القرآنیه، ج ۲، ص ۸۳.



ثبت فواتح و خواتم سوره‌ها نیز از ابتکارات سده نخست هجری بوده است. بدین منظور در آغاز هر سوره جمله «فاتحة سورة کذا» و در پایانش «خاتمة سورة کذا» می‌نوشتند.
[۳۸] المحکم، ص ۱۶ - ۱۷.
بعداً مکّی و مدنی بودن هر سوره و شماره ترتیب آن در مصحف و تعداد آیات و گاه شماره ترتیب نزول هر سوره را در اوّل هر سوره می‌آوردند؛
[۳۹] الرسم العثمانی، ۵۸ - ۶۰.
ولی دغدغه این‌که این کلمات بعدها جزو قرآن دانسته شود گروهی را به تلاش برای محو این علایم از قرآن وا می‌داشت.
[۴۰] فضائل القرآن، ص ۳۹۵.
[۴۱] البیان فی عد آی القرآن، ص ۱۲۹ ۱۳۱.
[۴۲] المصاحف، ج ۲، ص ۵۱۱ ۵۱۴.
[۴۳] المصاحف، ج ۲، ص ۵۲۹.



(۱) الاتقان، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ ق.
(۷) البرهان فی علوم القرآن، الزرکشی (م. ۷۹۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ ق.
(۸) بصائر ذوی التمییز، الفیروز آبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش محمدعلی النجار، بیروت، المکتبة العلمیة.
(۹) البیان فی عد آی القرآن، ابو عمرو الدانی (م. ۴۴۴ ق.)، به کوشش غانم قدوری، کویت، مرکز المخطوطات و التراث والوثاق، ۱۴۱۴ ق.
(۱۸) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق.
(۲۵) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق.
(۷۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق.
(۷۶) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۸۴) المصاحف، ابن ابی داود السجستانی (م. ۲۷۵ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۵ ق.
(۸۸) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
(۹۰) مناهل العرفان، الزرقانی، به کوشش امین سلیم، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۱۶ ق.
(۹۳) الموسوعة القرآنیه، ابراهیم اَبیاری، با اشراف ابراهیم عبده، مؤسسة سجل العرب، ۱۴۰۵ ق.


۱. لسان العرب، ج ۱، ص ۲۸۲.
۲. ترتیب العین، ص ۶۳، «ایا».
۳. بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص ۶۳ - ۶۶.
۴. الاتقان، ج ۱، ص ۲۳۰.
۵. معجم علوم القرآن، ص ۶۲.
۶. مناهل العرفان، ج ۱، ص ۲۳۹.    
۷. بقره/سوره۲، آیه۱۰۶.    
۸. آل عمران/سوره۳، آیه۷.    
۹. نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۱.    
۱۰. مقدمتان فی علوم القرآن، ص ۲۴۶.
۱۱. مجمع البیان، ج ۱، ص ۷۷.
۱۲. علوم قرآنی، ص ۱۱۷.
۱۳. الاتقان، ج ۱، ص ۱۷۵.
۱۴. بحوث فی تاریخ القرآن، ص ۹۹.
۱۵. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۸۵۴.
۱۶. فنون الافنان، ص ۳۲۷.
۱۷. فضائل القرآن، ص ۳۹۵.
۱۸. المحکم، ص ۱۶ - ۱۷.
۱۹. البیان فی عد آی القرآن، ص ۱۲۹ - ۱۳۱.
۲۰. الرسم العثمانی، ص ۵۸ - ۶۰.
۲۱. المصاحف، ج ۲، ص ۵۱۱ - ۵۱۴.
۲۲. المصاحف، ج ۲، ص ۵۲۹.
۲۳. تاریخ قرآن، حجتی، ص ۴۸۰ - ۴۸۱.
۲۴. مفردات، ص ۴۳۴، «سور».    
۲۵. التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۱۱۷.
۲۶. مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۵۶.
۲۷. التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۱۱۷.
۲۸. البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۶۲.
۲۹. مناهل العرفان، ج ۱، ص ۲۴۷.
۳۰. تاریخ قرآن، رامیار، ص ۵۷۷.
۳۱. بقره/سوره۲، آیه۲۳.    
۳۲. نور/سوره۲۴، آیه۱.    
۳۳. توبه/سوره۹، آیه۶۴.    
۳۴. توبه/سوره۹، آیه۸۶.    
۳۵. البیان فی عد آی القرآن، ص ۸۳.
۳۶. الاتقان، ج ۱، ص ۱۷۱.
۳۷. الموسوعة القرآنیه، ج ۲، ص ۸۳.
۳۸. المحکم، ص ۱۶ - ۱۷.
۳۹. الرسم العثمانی، ۵۸ - ۶۰.
۴۰. فضائل القرآن، ص ۳۹۵.
۴۱. البیان فی عد آی القرآن، ص ۱۲۹ ۱۳۱.
۴۲. المصاحف، ج ۲، ص ۵۱۱ ۵۱۴.
۴۳. المصاحف، ج ۲، ص ۵۲۹.



دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تقسیمات قرآن، ج۸، ص۴۱۱.    



جعبه ابزار