• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدسعید اشرف‌ مازندرانی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اَشْرَف‌ِ مازَنْدَرانی‌، محمد سعید (د ۱۱۱۶ق‌/۱۷۰۴م‌)، ادیب‌، خطاط، نقاش‌، فقیه‌ و شاعر دربار اورنگ‌ زیب‌ و عظیم‌ الشأن‌ گورکانی‌.



وی‌ فرزند محمد صالح‌ مازندرانی‌ و از سوی‌ مادر نوه محمد تقی‌ مجلسی‌ اصفهانی ‌ است‌.
[۱] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
[۲] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
[۳] حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
[۴] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
او در خاندانی‌ اهل‌ دانش ‌ و تقوا ولادت‌ یافت‌. پدر اشرف‌ که‌ خود فقیه‌ و محققی‌ بلند پایه‌ و شارح‌ چندین‌ کتاب‌ چون‌ اصول‌ کافی ‌، لمعه ‌ و زبدة الاصول‌ بود،
[۵] بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۳ - ۹۵، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
[۶] قمی‌، عباس‌، ج۱، ص۵۴۲ -۵۴۳، الفوائد الرضویة، تهران‌، ۱۳۲۷ش‌.
[۷] نوری‌، محمدرضا، ج۳، ص۴۱۲، مستدرک‌ الوسائل‌، نجف‌، ۱۳۲۱ق‌.
[۸] افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۱۱۰، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ احمدحسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
به‌ سفارش‌ پدر خود احمد در جوانی‌ از مازندران ‌، رهسپار اصفهان ‌ شد و به‌ حلقه درس‌ محمد تقی‌ مجلسی‌ راه‌ یافت‌ و سرانجام‌ نیز داماد وی‌ شد.
[۹] بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۴ - ۹۵، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
[۱۰] قمی‌، عباس‌، ج۱، ص۵۴۳ -۵۴۴، الفوائد الرضویة، تهران‌، ۱۳۲۷ش‌.
[۱۱] نوری‌، محمدرضا، ج۳، ص۴۱۲-۴۱۳، مستدرک‌ الوسائل‌، نجف‌، ۱۳۲۱ق‌.
از این‌ رو، محمد سعید در اصفهان‌ ولادت‌ و نشو و نما یافت‌.
[۱۲] آذربیگدلی‌، لطفعلی‌، ج۱، ص۱۷۰، آتشکده‌، بمبئی‌، ۱۲۷۷ق‌.
[۱۳] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۹، ص۷۸.
[۱۴] لکهنوی‌، آفتاب‌ رای‌، ج۱، ص۵۸، ریاض‌ العارفین‌، به‌ کوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، اسلام‌ آباد، ۱۳۵۵ش‌/۱۹۷۶م‌.



وی‌ افزون‌ بر دانش‌ اندوزی‌ از محضر پدر و دایی‌ خویش‌، محمد باقر مجلسی ‌، به‌ درک‌ محضر میرزا قاضی‌، شیخ‌ الاسلام‌ اصفهان‌ و آقا حسین‌ خوانساری ‌ معروف‌ به‌ محقق‌ خوانساری‌ نیز نایل‌ آمد.
[۱۵] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۳، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۱۶] گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۷، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
[۱۷] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۱۸- ۱۹، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).

اشرف‌ گذشته‌ از علوم‌ دینی‌ به‌ شعر و ادب ‌ و هنر نیز گرایش‌ داشت‌. در شعر شاگرد صائب‌ تبریزی‌ بود، با میرزا طاهر وحی د نیز مصاحبت‌ داشت‌ و خط را از عبدالرشید دیلمی‌ خواهر زاده میرعماد قزوینی‌ فراگرفت‌. او از نقاشی ‌ نیز بهره‌ای‌ داشت‌،
[۱۸] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۱۹] سرخوش‌، محمدافضل‌، ج۱، ص۷، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
[۲۰] گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۷، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
[۲۱] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۱۹-۲۱، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
[۲۲] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۲۸، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
[۲۳] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
[۲۴] بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۷، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
[۲۵] کوپاموی‌، محمد قدرت‌ الله‌، ج۱، ص۵۴، نتائج‌ الافکار، بمبئی‌، ۱۳۳۶ش‌.
اما استاد وی‌ در این‌ هنر شناخته‌ نیست‌. اشرف‌ در دیوان‌ خود استادانی‌ را که‌ در علوم‌ مختلف‌ داشته‌، ستوده‌،
[۲۶] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۵۱ -، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۲۷] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۷۴-۷۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۲۸] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۸۲ - ۸۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
اما هیچ‌ گونه‌ اشاره‌ای‌ به‌ استاد خویش‌ در نقاشی‌ نکرده‌ است‌. دور نیست‌ که‌ این‌ هنر را نزد خود آموخته‌ باشد، اما در دیوان‌ او گاه‌ اشاراتی‌ به‌ چهره‌پردازی‌ دیده‌ می‌شود
[۲۹] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۳۶۵-۳۶۶، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
و در جایی‌ نیز خود را در نگارگری‌ چون‌ مانی ‌ دانسته‌ است‌.
[۳۰] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۳۷۰، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.



اشرف‌ پس‌ از درگذشت‌ دو تن‌ از عزیزان‌ خویش‌، نخست‌ محمد رفیع‌فرزند خردسالش‌، و سپس‌محمدتقی‌مجلسی‌، نیای‌ خود که‌تأثیری‌ ژرف‌ بر وی‌ نهاد،
[۳۱] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۱۱۸- ۱۲۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
سوگ‌نامه‌هایی‌ در رثای‌ آنان‌ سرود و به‌ یکباره‌ بر آن‌ شد که‌ ترک‌ دیار کند
[۳۲] گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۸، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
[۳۳] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۲۱-۲۲، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
و از راه‌ خراسان ‌ به‌ هندوستان ‌ رفت‌.
[۳۴] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
[۳۵] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۳، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۳۶] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
[۳۷] حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
[۳۸] گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۸، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
او خود در ترجیع‌ بندی‌ که‌ هنگام‌ ترک‌ اصفهان‌ سروده‌، به‌ اندوه ‌ فراوان‌ خویش‌ از این‌ سفر اشاره‌ کرده‌ است‌.
[۳۹] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۱۲۵-۱۲۶، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
این‌ سفر به‌ احتمال‌ بسیار در ۱۰۷۰ق‌/۱۶۶۰م‌ روی‌ داده‌ است‌، زیرا از سویی‌، منابع‌ ورود اشرف‌ را به‌ هند در اوایل‌ جلوس‌ اورنگ‌ زیب‌ (حک ۱۰۶۹- ۱۱۱۸ق‌) دانسته‌اند،
[۴۰] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
[۴۱] کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
[۴۲] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۶، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
[۴۳] شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
از سوی‌ دیگر تاریخ‌ درگذشت‌ محمد تقی‌ مجلسی‌، چنانکه‌ اشرف‌ نیز
[۴۴] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۲۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
در ماده‌ تاریخی‌ که‌ در «سوگ‌ نامه‌» داده‌، ۱۰۷۰ق‌ بوده‌ است‌.


او در هند به‌ دربار اورنگ‌ زیب‌ راه‌ یافت‌ و به‌ آموزش‌ دختر بزرگ‌ وی‌ زیب‌ النساء بیگم‌همت‌ گماشت‌.
[۴۵] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
[۴۶] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۳، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۴۷] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
[۴۸] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
[۴۹] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۶، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
[۵۰] احمدعلی‌ هاشمی‌ سندیلوی‌، مخزن‌ الغرائب‌، ج۱، ص۱۹۷، به‌ کوشش‌ محمد باقر، لاهور، ۱۹۶۸م‌.
[۵۱] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۷- ۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
اشرف‌ در آن‌جا گاه‌ در مجالس‌ شعر و ادب‌ حضور می‌یافت‌ و به‌ مشاعره‌ و بدیهه‌سرایی‌ می‌پرداخت‌. برخی‌ از قصاید وی‌ به‌ صورت‌ بدیهه ‌ در این‌ مجالس‌ سروده‌ شده‌ است‌.
[۵۲] سرخوش‌، محمدافضل‌، ج۱، ص۷، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
[۵۳] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸- ۱۹، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
آوازه او در هند سبب‌ شد که‌ برخی‌ از بزرگان‌ و دولتمردان‌ چون‌ نواب‌ مؤتمن‌ الدوله‌ نیز در زمره شاگردان‌ وی‌ درآیند.
[۵۴] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۵۵] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۷- ۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.



با اینکه‌ اشرف‌ در دربار اورنگ‌ زیب‌ و در سایه حمایت‌ زیب‌ النساء مرتبه‌ای‌ بلند یافت‌، همواره‌ آرزوی‌ بازگشت‌ به‌ وطن‌ و دیدار بستگان‌ خویش‌ را در دل‌ داشت‌. اشعاری‌ که‌ در فراق‌ همسر و فرزندش‌ سروده‌،
[۵۶] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۵۸-۱۷۰، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
از دلتنگی‌های‌ او حکایت‌ دارد که‌ سرانجام‌ نیز وی‌ را بر آن‌ داشت‌ تا پس‌ از حدود ۱۳ سال‌ اقامت‌ در هند، با سرودن‌ دو قصیده‌ در ستایش‌ زیب‌ النساء از او خواستار اجازه‌ برای‌ بازگشت‌ به‌ ایران ‌ شود.
[۵۷] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌۹۱ -۱۰۰، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
اشرف‌ در زمستان ‌ ۱۰۸۳ق‌ از طریق‌ افغانستان ‌ به‌ ایران‌ آمد
[۵۸] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۵۹] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۳۱، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
و پس‌ از اقامت‌ کوتاهی‌ در خراسان‌،
[۶۰] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۶۱] گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۹۱، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
رهسپار اصفهان‌ شد.
[۶۲] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
[۶۳] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
روشن‌ نیست‌ که‌ پس‌ از ورود به‌ اصفهان‌ به‌ چه‌ کاری‌ پرداخته‌ است‌ و این‌ بخش‌ از زندگی‌ اشرف‌ تا بازگشت‌ او به‌ هندوستان‌ در ابهام‌ است‌. تنها نصرآبادی‌ به‌ رفت‌ و آمد وی‌ به‌ مسجد لنبانی‌ها و درک‌ صحبت‌ او اشاره‌ دارد و فضل‌ و کمال‌ اشرف‌ را ستوده‌ است‌.
[۶۴] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.



اگرچه‌ اشرف‌ گاه‌ در ستایش‌ برخی‌ کارگزاران‌ محلی‌ حکومت‌ در اصفهان‌ اشعاری‌ می‌سروده‌ است‌،
[۶۵] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۶۲ -۷۴، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۶۶] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۸۲ - ۸۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
بازگشت‌ او به‌ هندوستان‌ شاید از آن‌ روی‌ باشد که‌ وی‌ در ایران‌ دست‌ کم‌ از قرب‌ و منزلتی‌ که‌ در دربار هند داشته‌، بی‌بهره‌ بوده‌ است‌. اشرف‌ این‌ بار با همسر و فرزند خویش‌ به‌ هند رفت‌ و نزد شاهزاده‌ عظیم‌ الشأن‌ که‌ در پتنه‌ حکومت‌ داشت‌، سکنی‌ گزید.
[۶۷] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
[۶۸] کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
[۶۹] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
[۷۰] اصلح‌، محمد، ج۱، ص۱۷۴۷، تذکره شعرای‌ کشمیر، به‌ کوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، کراچی‌، ۱۳۴۶ش‌.
[۷۱] شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
گویند شاهزاده‌ وی‌ را بسیار بزرگ‌ می‌داشت‌ و رخصت‌ داده‌ بود که‌ اشرف‌ در مجالس‌ وی‌ به‌ سبب‌ پیری‌ و ناتوانی‌ بنشیند.
[۷۲] کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
[۷۳] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
[۷۴] شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
[۷۵] کوپاموی‌، محمد قدرت‌ الله‌، ج۱، ص۵۵، نتائج‌ الافکار، بمبئی‌، ۱۳۳۶ش‌.



اشرف‌ در اواخر زندگی‌ بر آن‌ شد که‌ از راه‌ بنگاله‌ به‌ زیارت ‌خانه خدا رود، اما در مونگیر از توابع‌ پتنه‌ درگذشت‌ و در همان‌جا به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.
[۷۶] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
[۷۷] کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
[۷۸] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
[۷۹] صدیق‌ حسن‌ خان‌، محمد، ج۱، ص۳۲، شمع‌ انجمن‌، به‌ کوشش‌ مولوی‌ محمدعبدالمجید خان‌، بهوپال‌، ۱۲۹۳ق‌.
[۸۰] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.



برخی‌ از بستگان‌ دانشور او نیز پس‌ از وی‌ راهی‌ هند شدند. از برخی‌ از ایشان‌ و نیز دو فرزند وی‌ محمد امین‌ و محمدعلی‌ متخلص‌ به‌ دانا آثار ارزنده‌ای‌ در فقه ‌ و کلام ‌ و شعر و ادب‌ برجای‌ مانده‌ است‌.
[۸۱] بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۸، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
[۸۲] آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
[۸۳] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.



اشرف‌ پیرو سبک‌ هندی‌ و پرورده مکتب‌ صائب‌ تبریزی‌ است‌. تخلص ‌ «اشرف‌» را نیز از او یافته‌ است‌.
[۸۴] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
[۸۵] اخلاص‌، کشن‌چند، ج۱، ص۳۰، همیشه‌ بهار، به‌ کوشش‌ وحید قریشی‌، کراچی‌، ۱۹۷۳م‌.
او گاه‌ سروده‌های‌ خویش‌ را بر صائب‌ می‌خوانده‌، و صائب‌ نیز بیتی‌ در تکمیل‌ آن‌ می‌سروده‌ است‌.
[۸۶] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
در دیوان‌ خویش‌ صائب‌ را «استاد» خوانده‌، و قصیده‌ای‌ نیز در ستایش‌ از او سروده‌ است‌.
[۸۷] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۶۰ -۶۲، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
با این‌ حال‌ یک‌ بار در حضور صائب‌ بر شعر او خرده‌ گرفت‌ و او نیز نظر اشرف‌ را پذیرفت‌.
[۸۸] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
به‌ گفته خوشگو: «شاه‌ گلشن‌ تتبع‌ بر غزلش‌ کرده‌، دیوانی‌ در جواب‌ آن‌ ترتیب‌ داده‌» است‌.
[۸۹] خوشگو، بندار، ج۳، ص۲۰، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.



اشرف‌ نیز چون‌ دیگر شعرای‌ سبک‌ هندی‌ به‌ تصویرپردازی‌، ایهام ‌ و صنایع‌ ادبی‌ اهمیت‌ بسیار می‌داده‌ است‌. وی‌ در عصر خویش‌ به‌ نوآوری‌هایی‌ در صور خیال‌ و نیز توصیف‌ مظاهری‌ از طبیعت‌ که‌ کمتر مورد توجه‌ شعرا بود، پرداخت‌.
[۹۰] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۶۲ – ۶۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۹۱] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۸۵ – ۸۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۹۲] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
غالب‌ تذکره‌نویسان‌ معاصر وی‌ و دوره‌های‌ پس‌ از او، ایهام‌ گویی‌ و نازک‌ خیالی‌ و نوپردازی‌ هنرمندانه وی‌ را ستوده‌اند.
[۹۳] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۹۴] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
[۹۵] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
[۹۶] سرخوش‌، محمدافضل‌، ج۱، ص۷، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
[۹۷] حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.



سروده‌های‌ اشرف‌ بر خلاف‌ اشعار بسیاری‌ از شعرای‌ سبک‌ هندی‌ با الهام‌ از طبیعت ‌ سبز و خرم‌ هند بسیار پر نشاط است‌،
[۹۸] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۷۷- ۸۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۹۹] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۳۵- ۱۵۳، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۱۰۰] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۸۲- ۱۸۹، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۱۰۱] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۴۰۵، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
اما اهمیت‌ بیش‌ از حد به‌ لفظ پردازی‌ و تصویر سازی‌، سبب‌ شده‌ که‌ شعر او را فاقد معانی‌ ژرف‌ و درد شاعرانه‌ بدانند.
[۱۰۲] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۱۰۳] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
افزون‌ بر این‌ در بحرهای‌ دشوار گاه‌ خطاهایی‌ در اوزان‌ شعری‌ وی‌ دیده‌ می‌شود.
[۱۰۴] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵-۱۴۶، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.



اشرف‌ در استقبال‌ از سروده‌های‌ برخی‌ شعرا، چکامه‌هایی‌ دارد. مثنوی‌ «قضا و قدر»
[۱۰۵] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۷۰- ۱۷۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
را در استقبال‌ از «قضا و قدر» محمدقلی‌ سلیم‌ تهرانی ‌ سروده‌ است‌.
[۱۰۶] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۱۰۷] خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۹، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
اشعاری‌ نیز در ستایش‌ از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و امامان ‌ علیهم‌السلام دارد.
[۱۰۸] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۴۳-۵۱، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۱۰۹] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۷۷-۸۲، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۱۱۰] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
[۱۱۱] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
قصیده‌ای‌ که‌ به‌ مناسبت‌ ورودش‌ به‌ خراسان‌ در ستایش‌ از امام‌ رضا علیه‌السلام سروده‌، همراه‌ با تغزل‌ ابتدای‌ آن‌ در وصف‌ برف
[۱۱۲] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
از بهترین‌ سروده‌های‌ اشرف‌ به‌ شمار می‌رود. اشرف‌ در قصیده‌ سرایی‌ به‌ کمال‌الدین‌ اسماعیل ‌ (مق ۶۳۵ق‌/۱۲۳۸م‌) نیز گرایش‌ داشت‌.
[۱۱۳] سیدان‌، محمدحسن‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
در بیتی‌ نیز کمال‌ را ستوده‌ است‌.
[۱۱۴] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۶۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
قصیده‌ای‌ نیز با ردیف‌ برف‌
[۱۱۵] اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۸۵ - ۸۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
هم‌ وزن‌ و قافیه‌ و ردیف‌ قصیده برف‌ کمال‌
[۱۱۶] سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۴۰۵، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
دارد. گویند در ساختن‌ معما نیز دستی‌ داشته‌ است‌.
[۱۱۷] نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
[۱۱۸] حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
[۱۱۹] خوشگو، بندار، ج۳، ص۲۰، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
غالب‌ تذکره‌نویسان‌ ظریف‌ گویی‌ و شوخ‌ طبعی‌ وی‌ را ستوده‌اند.
[۱۲۰] آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
[۱۲۱] ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
[۱۲۲] ایمان‌، رحم‌ علی‌خان‌، ج۱، ص۷۰، منتخب‌ اللطائف‌، به‌ کوشش‌ محمدرضا جلالی‌ نایینی‌ و دیگران‌، تهران‌، ۱۳۴۹ش‌.
افتخار گوید: «در شعر طرازی‌ دستی‌ تمام‌ داشت‌».
[۱۲۳] افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص‌ ۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.

دیوان‌ اشعار اشرف‌ مازندرانی‌ به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌ همراه‌ با مقدمه مفصل‌ او در شرح‌ زندگی‌ و اشعار وی‌ در تهران‌ (۱۳۷۳ش‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. نسخه‌ای‌ از این‌ دیوان‌ نیز به‌ خط نستعلیق‌ اشرف‌ با تصحیحات‌خود وی‌دربرخی‌اشعار، باشمار ابیات‌کمتری‌، در کتابخانه آستان‌ قدس‌ (شم ۳۴۸) موجود است‌.
[۱۲۴] آستان‌ قدس‌، فهرست‌، ج۷، ص۳۶۳- ۳۶۷.
[۱۲۵] منزوی‌، خطی‌، ج۳، ص۱۸۴۶.
اشرف‌ جز دیوان‌ خود قاموسی‌ نیز به‌ خط نسخ‌ استنساخ‌ کرده‌ است‌.
[۱۲۶] شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.



(۱) آذربیگدلی‌، لطفعلی‌، آتشکده‌، بمبئی‌، ۱۲۷۷ق‌.
(۲) آرزو، علی‌، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
(۳) آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
(۴) آستان‌ قدس‌، فهرست‌.
(۵) آقابزرگ‌، الذریعة.
(۶) ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
(۷) احمدعلی‌ هاشمی‌ سندیلوی‌، مخزن‌ الغرائب‌، به‌ کوشش‌ محمد باقر، لاهور، ۱۹۶۸م‌.
(۸) اخلاص‌، کشن‌چند، همیشه‌ بهار، به‌ کوشش‌ وحید قریشی‌، کراچی‌، ۱۹۷۳م‌.
(۹) اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
(۱۰) اصلح‌، محمد، تذکره شعرای‌ کشمیر، به‌ کوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، کراچی‌، ۱۳۴۶ش‌.
(۱۱) افتخار، عبدالوهاب‌، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
(۱۲) افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ احمدحسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
(۱۳) ایمان‌، رحم‌ علی‌خان‌، منتخب‌ اللطائف‌، به‌ کوشش‌ محمدرضا جلالی‌ نایینی‌ و دیگران‌، تهران‌، ۱۳۴۹ش‌.
(۱۴) بهبهانی‌، احمد، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
(۱۵) حزین‌، محمدعلی‌، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
(۱۶) خوشگو، بندار، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
(۱۷) سرخوش‌، محمدافضل‌، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
(۱۸) سیدان‌، محمدحسن‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
(۱۹) شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
(۲۰) صدیق‌ حسن‌ خان‌، محمد، شمع‌ انجمن‌، به‌ کوشش‌ مولوی‌ محمدعبدالمجید خان‌، بهوپال‌، ۱۲۹۳ق‌.
(۲۱) قمی‌، عباس‌، الفوائد الرضویة، تهران‌، ۱۳۲۷ش‌.
(۲۲) کشمیری‌، محمدعلی‌، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
(۲۳) کوپاموی‌، محمد قدرت‌ الله‌، نتائج‌ الافکار، بمبئی‌، ۱۳۳۶ش‌.
(۲۴) گلچین‌ معانی‌، احمد، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
(۲۵) لکهنوی‌، آفتاب‌ رای‌، ریاض‌ العارفین‌، به‌ کوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، اسلام‌ آباد، ۱۳۵۵ش‌/۱۹۷۶م‌.
(۲۶) منزوی‌، خطی‌.
(۲۷) نوری‌، محمدرضا، مستدرک‌ الوسائل‌، نجف‌، ۱۳۲۱ق‌.
(۲۸) نصرآبادی‌، محمدطاهر، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.


۱. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۲. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۳. حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
۴. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۵. بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۳ - ۹۵، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
۶. قمی‌، عباس‌، ج۱، ص۵۴۲ -۵۴۳، الفوائد الرضویة، تهران‌، ۱۳۲۷ش‌.
۷. نوری‌، محمدرضا، ج۳، ص۴۱۲، مستدرک‌ الوسائل‌، نجف‌، ۱۳۲۱ق‌.
۸. افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۱۱۰، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ احمدحسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۹. بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۴ - ۹۵، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
۱۰. قمی‌، عباس‌، ج۱، ص۵۴۳ -۵۴۴، الفوائد الرضویة، تهران‌، ۱۳۲۷ش‌.
۱۱. نوری‌، محمدرضا، ج۳، ص۴۱۲-۴۱۳، مستدرک‌ الوسائل‌، نجف‌، ۱۳۲۱ق‌.
۱۲. آذربیگدلی‌، لطفعلی‌، ج۱، ص۱۷۰، آتشکده‌، بمبئی‌، ۱۲۷۷ق‌.
۱۳. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۹، ص۷۸.
۱۴. لکهنوی‌، آفتاب‌ رای‌، ج۱، ص۵۸، ریاض‌ العارفین‌، به‌ کوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، اسلام‌ آباد، ۱۳۵۵ش‌/۱۹۷۶م‌.
۱۵. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۳، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۱۶. گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۷، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
۱۷. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۱۸- ۱۹، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۱۸. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۱۹. سرخوش‌، محمدافضل‌، ج۱، ص۷، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
۲۰. گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۷، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
۲۱. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۱۹-۲۱، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۲۲. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۲۸، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۲۳. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۲۴. بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۷، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
۲۵. کوپاموی‌، محمد قدرت‌ الله‌، ج۱، ص۵۴، نتائج‌ الافکار، بمبئی‌، ۱۳۳۶ش‌.
۲۶. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۵۱ -، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۲۷. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۷۴-۷۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۲۸. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۸۲ - ۸۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۲۹. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۳۶۵-۳۶۶، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۳۰. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۳۷۰، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۳۱. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۱۱۸- ۱۲۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۳۲. گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۸، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
۳۳. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۲۱-۲۲، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۳۴. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۳۵. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۳، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۳۶. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۳۷. حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
۳۸. گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۸۸، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
۳۹. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۱۲۵-۱۲۶، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۴۰. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۴۱. کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
۴۲. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۶، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۴۳. شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
۴۴. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۲۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۴۵. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۴۶. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۳، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۴۷. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۴۸. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۴۹. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۶، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۵۰. احمدعلی‌ هاشمی‌ سندیلوی‌، مخزن‌ الغرائب‌، ج۱، ص۱۹۷، به‌ کوشش‌ محمد باقر، لاهور، ۱۹۶۸م‌.
۵۱. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۷- ۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۵۲. سرخوش‌، محمدافضل‌، ج۱، ص۷، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
۵۳. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸- ۱۹، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۵۴. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۵۵. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۷- ۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۵۶. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۵۸-۱۷۰، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۵۷. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌۹۱ -۱۰۰، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۵۸. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۵۹. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۳۱، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۶۰. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۶۱. گلچین‌ معانی‌، احمد، ج۱، ص۱۰۹۱، «اشرف‌ مازندرانی‌»، گوهر، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌، شم ۱۱-۱۲.
۶۲. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۶۳. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۶۴. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۶۵. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۶۲ -۷۴، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۶۶. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۸۲ - ۸۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۶۷. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۶۸. کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
۶۹. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۷۰. اصلح‌، محمد، ج۱، ص۱۷۴۷، تذکره شعرای‌ کشمیر، به‌ کوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، کراچی‌، ۱۳۴۶ش‌.
۷۱. شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
۷۲. کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
۷۳. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۷۴. شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.
۷۵. کوپاموی‌، محمد قدرت‌ الله‌، ج۱، ص۵۵، نتائج‌ الافکار، بمبئی‌، ۱۳۳۶ش‌.
۷۶. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۷۷. کشمیری‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۱۸۵، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، مکتبة بصیرتی‌.
۷۸. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۷۹. صدیق‌ حسن‌ خان‌، محمد، ج۱، ص۳۲، شمع‌ انجمن‌، به‌ کوشش‌ مولوی‌ محمدعبدالمجید خان‌، بهوپال‌، ۱۲۹۳ق‌.
۸۰. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۸۱. بهبهانی‌، احمد، ج۱، ص۹۸، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما، به‌ کوشش‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌.
۸۲. آزاد بلگرامی‌، میرغلام‌علی‌، ج۲، ص۱۱۷، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م‌.
۸۳. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۸۴. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۸۵. اخلاص‌، کشن‌چند، ج۱، ص۳۰، همیشه‌ بهار، به‌ کوشش‌ وحید قریشی‌، کراچی‌، ۱۹۷۳م‌.
۸۶. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۸۷. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۶۰ -۶۲، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۸۸. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۸۹. خوشگو، بندار، ج۳، ص۲۰، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۹۰. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۶۲ – ۶۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۹۱. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۸۵ – ۸۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۹۲. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۹۳. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۹۴. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۹۵. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۸، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۹۶. سرخوش‌، محمدافضل‌، ج۱، ص۷، کلمات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، ۱۹۴۲م‌.
۹۷. حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
۹۸. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۷۷- ۸۵، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۹۹. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۳۵- ۱۵۳، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۰۰. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۸۲- ۱۸۹، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۰۱. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۴۰۵، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۱۰۲. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۱۰۳. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۱۰۴. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵-۱۴۶، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۱۰۵. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۷۰- ۱۷۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۰۶. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۵، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۱۰۷. خوشگو، بندار، ج۳، ص۱۹، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۱۰۸. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۴۳-۵۱، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۰۹. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۷۷-۸۲، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۱۰. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۱۱. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۱۲. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۱۰۰-۱۰۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۱۳. سیدان‌، محمدحسن‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۱۱۴. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۶۷، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۱۵. اشرف‌ مازندرانی‌، محمدسعید، ج۱، ص‌ ۸۵ - ۸۸، دیوان‌، به‌ کوشش‌ محمدحسن‌ سیدان‌، تهران‌، ۱۳۷۳ش‌.
۱۱۶. سیدان‌، محمدحسن‌، ج۱، ص۴۰۵، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ اشرف‌ مازندرانی‌ (هم).
۱۱۷. نصرآبادی‌، محمدطاهر، ج۱، ص۱۸۱، تذکره‌، تهران‌، ۱۳۱۷ش‌.
۱۱۸. حزین‌، محمدعلی‌، ج۱، ص۶۹، تذکره‌، اصفهان‌، ۱۳۳۴ش‌.
۱۱۹. خوشگو، بندار، ج۳، ص۲۰، سفینه‌، پتنه‌، ۱۹۵۹م‌.
۱۲۰. آرزو، علی‌، ج۱، ص۱۴۴، مجمع‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، ۱۳۵۶ش‌.
۱۲۱. ابراهیم‌ خان‌ خلیل‌، علی‌، ج۱، ص۹، صحف‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، ۱۹۷۸م‌.
۱۲۲. ایمان‌، رحم‌ علی‌خان‌، ج۱، ص۷۰، منتخب‌ اللطائف‌، به‌ کوشش‌ محمدرضا جلالی‌ نایینی‌ و دیگران‌، تهران‌، ۱۳۴۹ش‌.
۱۲۳. افتخار، عبدالوهاب‌، ج۱، ص‌ ۱۵، تذکرة بی‌نظیر، الله‌ آباد، ۱۹۴۰م‌.
۱۲۴. آستان‌ قدس‌، فهرست‌، ج۷، ص۳۶۳- ۳۶۷.
۱۲۵. منزوی‌، خطی‌، ج۳، ص۱۸۴۶.
۱۲۶. شفیق‌، لچهمی‌ فراتن‌، ج۱، ص۴۲، شام‌ غریبان‌، به‌ کوشش‌ محمد اکبرالدین‌ صدیقی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۷م‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اشرف مازندرانی»، ج۹، شماره۳۵۵۶.    



جعبه ابزار