حسین‌بن روح نوبختی، ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی‌بحر، سومین نایب خاص از نایبان چهارگانه امام زمان (عجل‌اللّه‌فرجه‌الشریف) است. معرفی اجمالی[ویرایش]سال ولادت وی معلوم نیست. آشنایی وی با گویشِ فارسی اهالی آبه (نزدیک ساوه) و مناسبات نزدیکش با مردم آنجا، [۲]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۱۹۵.
احتمال قمی بودن وی را تقویت می‌کند، [۳]
عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۴.
چنان‌که در جایی [۴]
رجوع کنید به محمدبن عمرکشی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۵۷.
قمی خوانده شده اما در منابع، بیشتر به نوبختی مشهور است. انتساب وی به خاندان نوبختی، به احتمال بسیار، از سوی مادرش بوده است. [۵]
عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۴.
او روحی نیز خوانده شده است. [۶]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۵.
نواب اربعه در کتب شیعه[ویرایش]نام حسین بن روح و سه نایب دیگر و گزارشهای مرتبط با نیابت آنان، در میان منابع موجود شیعی، نخستین‌بار در کمال الدین و تمام النعمة فی اثبات الغیبة و کشف الحیرة ابن‌بابویه (متوفی ۳۸۱) و بعدها، به گونه‌ای تفصیلی و تکمیلی، در کتاب‌الغیبة شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) آمده است. گزارشهای این دو کتاب، به‌ویژه دومی، عمدتاً مبتنی بر مطالب دو کتاب است که امروزه در دست نیستند: اخبار أبی عمرو و أبی جعفر العمریین نوشته ابونصر هبةاللّه بن احمدبن محمد معروف به ابن بَرنیة کاتب (زنده در سال ۴۰۰) و اخبار الوکلاء الاربعة نوشته احمد بن علی بن عباس بن نوح سیرافی (متوفی ح ۴۱۳) که بیشتر مطالب آن برگرفته از کتاب ابونصر است. ابونصر نیز، از طرف مادر، نوبختی بوده است [۷]
رجوع کنید به محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۶.
و از مهم‌ترین راویان اخبار حسین بن روح به شمار می‌آید. [۸]
عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۲۱.
[۹]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Safir.۱".
[۱۰]
برای نمونه استنادات محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة به اقوال او رجوع کنید به ص ۱۷۸، ۲۱۵ـ۲۱۷، ۲۲۰.
قبل از دوره نیابت[ویرایش]درباره زندگی حسین‌بن روح پیش از دوره نیابت اطلاعاتی در منابع آمده است. گفته‌اند وی باب و دستیار نزدیک امام عسکری علیه‌السلام بود [۱۲]
عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۴.
اما با توجه به سال رحلت امام عسکری (۲۶۰) و سال وفات حسین‌بن روح (۳۲۶)، پذیرش این خبر دشوار است. [۱۳]
نیز رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل «حسین بن روح».
او دو یا سه سال پیش از وفات نایب دوم و آغاز نیابتش، عامل مالی او بوده و مسئولیت حفاظت اموال و ارتباط میان او و دیگر عاملان امام دوازدهم را برعهده داشته است. [۱۵]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۵ـ۲۲۶.
نیابت غیر منتظره نوبختی[ویرایش]براساس گزارشهایی در کتاب الغیبة طوسی، بیشتر امامیه انتظار داشتند کسان دیگری چون جعفربن احمدبن مُتَیل قمی یا پدرش ــ که از اصحاب خاص نایب دوم بودند ــ یا عالم و متکلم مشهور، ابوسهل اسماعیل‌بن علی نوبختی (متوفی ۳۱۱)، برای مقام نیابت انتخاب شوند. [۱۶]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص ۲۲۵، ۲۴۰.
اما باید گفت حسین‌بن روح، چنان که در گزارشی از امّ کلثوم دختر نایب دوم نقل شده است، سالها وکالت ابوجعفر را بر عهده داشته و از خواص و نزدیکان او بوده تا آنجا که ابوجعفر مسائل خصوصی زندگی‌اش را به او می‌گفته و علاوه بر وجوهات معمول، مقرری ویژه‌ای به او می‌داده است. این توجهات فراوان نایب دوم به حسین‌بن روح موجب جلالت قدر و منزلت رفیع او نزد شیعیان شد و این امر تا آن زمان که نیابت حسین‌بن روح اعلام شد ادامه داشت. [۱۷]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۷.
براساس منابع، ابوجعفر عَمْری در حال احتضار، گروهی از بزرگان شیعه از جمله ابوسهل نوبختی، ابوعلی محمدبن همام اسکافی و ابوعبداللّه‌بن محمد کاتب را نزد خود گردآورد و در حضور ایشان به طور رسمی حسین‌بن روح را به عنوان نایب بعد از خود اعلام کرد. عمری در این جلسه تصریح کرد که مأمور به انجام این کار بوده و به این ترتیب به تکلیف خود عمل کرده است. [۱۹]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۶ـ۲۲۷.
آغاز نیابت[ویرایش]حسین بن روح بعد از وفات نایب دوم در ۳۰۴ یا ۳۰۵، طی تشریفات رسمی در دارالنیابه بغداد مقام نیابت امام غایب را برعهده گرفت. زکاء، خادم نایب دوم، بنابه وصیت او عصا و کلید صندوقچه‌اش را به حسین بن روح تحویل داد. [۲۰]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، همانجا.
نخستین توقیع از جانب امام عصر به‌دست او در شوال ۳۰۵ عرضه شد. [۲۱]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۷ـ۲۲۸.
فتنه ابن‌عزاقر[ویرایش]یکی از وقایع مهم در دوره نیابت حسین بن روح فتنه‌ای بود که ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن‌عَزاقِر برپا کرد. وی از عالمان شیعه در بغداد و از نزدیکان حسین‌بن روح بود و حسین بن روح در اصلاح کتاب فقهی وی، التکلیف، با او مشارکت کرد. [۲۲]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۸، ۲۳۹، ۲۵۱ـ۲۵۲.
مهم‌تر از همه اینکه حسین بن روح در پنج سالی که در میان مردم نبود، [۲۳]
رجوع کنید به ادامه مقاله.
شلمغانی را به نیابت خود منصوب کرد، اما وی، با سوءاستفاده از موقعیت خود، ابتدا خود را به جای او باب معرفی کرد و بعدها حتی ادعای نبوت و الوهیت کرد. با آشکار شدن انحراف وی، حسین بن روح که در حبس بود، شیعیان را از ارتباط با او منع کرد و در ۳۱۲ توقیع امام غایب در لعن او صادر شد، [۲۴]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۱۸۷، ۲۵۲ـ۲۵۳.
این توقیع در ۳۱۷ علنی شد. شلمغانی نیز سرانجام در ۳۲۲ یا ۳۲۳، به حکم خلیفه به دار آویخته شد. [۲۶]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۵۴.
[۲۷]
برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۲۲ـ۲۲۴، ۲۳۵ـ۲۳۷.
[۲۸]
نیز رجوع کنید به شلمغانی•.
منکرین نیابت[ویرایش]یکی از کسانی که در ابتدا منکر نیابت حسین بن روح شدند محمدبن فضل موصلی بود که حسن بن علی وَجناء نصیبی او را نزد حسین‌بن روح آورد و او با دیدن کرامتی از حسین‌بن روح به نیابتش یقین پیدا کرد. [۲۹]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۱۹۲ـ۱۹۳.
[۳۰]
برای تفصیل ماجرا رجوع کنید به محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم‌السلام، ص۴۷۳.
خاندان نوبختی در دستگاه خلافت[ویرایش]در دوران نیابت حسین‌بن روح، بسیاری از اعضای خاندان نوبختی در دستگاه خلافت عباسی مناصب اداری و دیوانی داشتند و بر اوضاع و احوال جامعه امامیه بغداد بسیار اثرگذار بودند.برخی از افراد مشهور این خاندان، که با حسین بن روح معاصر و مرتبط بودند، عبارت‌اند از: ۱) ابوسهل نوبختی، که نفوذی فوق‌العاده در دستگاه خلافت داشت و در بخشی از دوره نیابت حسین بن روح ریاست شیعه را عهده‌دار بود. [۳۱]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۶ـ۲۲۷.
[۳۲]
نیز رجوع کنید به عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۹۷، ۱۰۱، ۱۰۶.
۲) احمدبن ابراهیم نوبختی، که پاسخهای حسین بن روح به سؤالات شیعیان را می‌نوشت. [۳۳]
عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۴۳.
[۳۴]
رجوع کنید به محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۲۸ـ۲۲۹.
۳) موسی بن حسن نوبختی، معروف به ابن‌کبریاء. او از عالمان و منجمان بزرگ آن دوره بود و ابونصر هبةاللّه‌بن محمد کاتب، راوی اخبار نایبان چهارگانه، برخی از اخبار مرتبط با حسین بن روح را از او روایت کرده است. [۳۵]
رجوع کنید به محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۱۷۸، ۲۳۷.
[۳۶]
عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۳۹.
۴)ابوعبداللّه حسین‌بن علی نوبختی. وی از مشاوران و نزدیکان ابن‌رائق (متوفی ۳۳۰) بود و در دوره او، مدت کوتاهی به وزارت رسید. [۳۷]
محمدبن یحیی صولی، اخبار الراضی باللّه و المتقی‌للّه، ص۸۷.
[۳۸]
مسکویه، ج۵، ص۴۵۱ـ۴۵۲.
[۳۹]
نیز رجوع کنید به عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۲۰.
گزارشی از مناسبات نزدیک حسین‌بن روح با وی نقل شده است. [۴۰]
رجوع کنید به ادامه مقاله.
شبهه‌ها درباره نیابت نوبختی[ویرایش]در برخی پژوهشهای جدید ــ که به نظر می‌رسد پیش‌فرض آنها برساخته بودن نهاد نیابت است ــ مناسبات نزدیک حسین بن روح با نوبختیان، فرضیاتی را درباره دخالت عوامل خارجی در به‌نیابت رسیدن او در پی داشته است. [۴۱]
رجوع کنید به ساچدینا، ص۱۳۷.
[۴۲]
د. ایرانیکا، ذیل «حسین بن روح».
اما شواهد متعددی در رد این فرضیات در دست است که نشان می‌دهد ویژگیها و شایستگیهای حسین بن روح، زمینه انتصاب وی به این مقام بوده است، نه عوامل خارجی؛ گذشته از اینکه طبق منابع، این انتصاب در اختیار نایبان امام عصر یا افراد دیگر نبوده است.پاسخ شبهه[ویرایش]پاسخ ابوسهل نوبختی به عده‌ای از شیعیان، که پرسیدند چرا به جای وی حسین بن روح به این مقام رسید، مؤید این مطلب است. مضمون پاسخ وی به این سؤال آن است که من برای مناظره با خصم دائم در میان آنان رفت و آمد دارم و اگر آنچه حسین بن روح می‌داند می‌دانستم، ممکن بود برای اثبات وجود امام، محل اختفای او را آشکار سازم، اما او اگر قطعه قطعه هم بشود چنین کاری نخواهد کرد. [۴۳]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۴۰.
[۴۴]
برای دلیل دیگر در رد این فرضیات رجوع کنید به جاسم حسین، ص۱۲۱ـ۱۲۲.
همچنین حسین بن روح در زمان خود از عاقل‌ترین مردمان نزد موافق و مخالف دانسته شده و اخباری ناظر به تقیه و مصلحت‌اندیشی او در برخورد با مخالفان نقل شده است. [۴۵]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۳۶ـ ۲۳۷.
به گزارش برخی منابع بعدی، [۴۶]
رجوع کنید به محمدبن احمد ذهبی، حوادث و وفیات ۳۲۱ـ۳۳۰ه، ص۱۹۱.
[۴۷]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۲، ص۲۸۳.
وی از لحاظ علمی، به ویژه در فقه، در میان شیعیان بغداد جایگاهی رفیع داشته است. او علاوه بر اعمال‌نظر در کتاب التکلیف شلمغانی، خود کتابی با نام التأدیب نوشت و آن را برای اظهارنظر نزد فقیهان قم فرستاد و آنان فقط با یک مسئله مخالفت کردند. [۴۸]
محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، ص۲۴۰.
به‌علاوه، او روایاتی از امامان پیشین، به‌ویژه امام یازدهم علیه‌السلام، از راویانی چون محمد بن زیاد نقل کرده است. [۴۹]
رجوع کنید به ابن‌مشهدی، المزارالکبیر، ص۴۲، ۱۹۹.
[۵۱]
نیز رجوع کنید به خویی، ج۵، ص۲۳۶.
جایگاه نوبختی در دوران خلفای عباسی[ویرایش]مناسبات حسین‌بن روح با حکومت بغداد و جایگاه اجتماعی وی، به سبب ناپایداری سیاسی ناشی از تغییرات دائم وزیران، با فراز و فرودهایی همراه بود. بخش اعظمی از دوره حدوداً ۲۵ ساله نیابت وی با خلافت مقتدر (۲۹۵ـ۳۲۰) مقارن بود. حسین‌بن روح از ابتدای نیابت خود تا آغاز دوره وزارت حامدبن عباس (ح سالهای ۳۰۶ تا ۳۱۱)، با احترام فراوان در بغداد می‌زیست، اما با کنار رفتن آل‌فرات از قدرت به دست حامدبن عباس، جایگاه حسین‌بن روح نیز متزلزل شد، چنان‌که وی پنج سال (۳۱۲ـ۳۱۷)، به دلیلی نامعلوم، در میان مردم ظاهر نشد. در منابع، علتهای گوناگونی برای این امر نقل شده است. به احتمال بسیار، وی به سبب اتهامی مالی در زندان خلیفه مقتدر بوده است. همچنین گفته شده است که دستگاه خلافت، وی را به اتهام ارتباط با قرمطیان زندانی کرده بود. [۵۳]
محمدبن احمد ذهبی، حوادث و وفیات ۳۲۱ـ۳۳۰ه، ص۱۹۱.
به هر حال، حسین‌بن روح پس از این دوره پنج ساله، همان عزت و احترام پیشین، چه بسا بیش از آن، را به دست آورد. وی در این دوره تا پایان عمرش، به سبب اینکه برخی از نوبختیان در دستگاه خلافت صاحب منصب و دارای نفوذ بودند، از لحاظ اجتماعی و اقتصادی جایگاه مناسبی به دست آورد. به نوشته محمدبن یحیی صولی، مورخ معاصر او، در سال ۳۲۵، ابن‌مقله، که فردی متنفذ و مدتی وزیر بود، از حسین‌بن روح کمک خواست تا برای رفع مشکلش میان وی و وزیر وقت (ابوعبداللّه حسین‌بن علی نوبختی) وساطت کند. [۵۴]
محمدبن احمد ذهبی، حوادث و وفیات ۳۲۱ـ۳۳۰ه، ص ۸۷.
همچنین براساس آنچه وی [۵۵]
محمدبن احمد ذهبی، حوادث و وفیات ۳۲۱ـ۳۳۰ه، ص ۱۰۴.
نقل کرده است، حسین‌بن روح در سالهای پایانی عمرش، به سبب اموالی که امامیه به او می‌پرداختند، ثروت فراوانی در اختیار داشت، تا جایی که توجه خلیفه، راضی‌باللّه، به آن جلب شده بود. [۵۶]
برای تفصیل در این‌باره رجوع کنید به عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۲۱۷ـ۲۲۰.
تاریخ وفات[ویرایش]حسین بن روح، در ۱۸ شعبان سال ۳۲۶ ه. ق، از دنیا رفت و جسد او را در محله نوبختیه، نزدیک قنطرة الشوک، کنار نهر عیسی در سمت غربی شهر بغداد، به خاک سپردند. مرقد[ویرایش]آرامگاه نائب سوم امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، در محله نوبختیه در بازار عطاران شورجه بغداد واقع شده و هم‌اکنون زیارتگاه شیعیان مشتاق است. عبدالحمید عباده، به مزار وی با عنوان ابوالروح اشاره کرده و درباره آن نوشته است: [۵۹]
عبدالحمید عباده، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، ص۳۷۹.
«وفی هذا السوق (العطارین) ایضاً دار فیها مرقد من یدعی حسین ابوالروح، واقع فی حجرة معقودة بالحجارة والجص وارضیته مفروشة بالرخام الابیض، یقولون انه نائب الامام والله اعلم.» قبر حسین بن روح هم‌اکنون در مسجدی بزرگ با گنبدی زیبا به نام خودش، مسجد حسین بن روح مزار شیعیان در بغداد است. بازار شورجه در ناحیه (الرصافه) بغداد است که از ناحیه شمال به خیابان جمهوری و در ناحیه جنوب به خیابان الرشید می‌رسد، اینک این مسجد و مرقد در اول بازار جدیدالتاسیس سوق‌العربی واقع شده است و دارای ضریح است. کتابنامه[ویرایش]• ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش. • ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. • ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۹۵۶. • ابن‌مشهدی، المزارالکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹. • عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۴۵ش. • محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم‌السلام، قم ۱۳۸۲. • خویی. • محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۲۱ـ۳۳۰ه، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴. • محمدبن یحیی صولی، اخبار الراضی بالله و المتقی لله|اخبار الراضی باللّه و المتقی‌للّه، چاپ هیورث‌دن، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. • احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی‌خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم (بی‌تا.). • محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، تهران (۱۳۹۸). • عریب بن سعد قرطبی، صلة تاریخ‌الطبری، در محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱۱، بیروت (بی‌تا.). • محمدبن عمرکشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. • مسکویه. • EIr.، s.v. "Hosayn b. Ruh" (by Said Amir Arjomand)؛ • EI۲، s.v. "Safir.۱: in Shiism" (by E. Kohlberg)؛ • Jassim M. Hussain، The occultation of the twelfth Imam، Tehran ۱۹۸۲؛ • Abdulaziz Abdulhussein Sachedina، Islamic messianism: the idea of Mahdi in twelver Shiism، Albany ۱۹۸۱. پانویس[ویرایش]
منبع[ویرایش]دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «حسین بن روح»، شماره ۶۲۰۸. زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مرقد حسین بن روح نوبختی»، ج۱، ص۳۵۴. رده‌های این صفحه : اصحاب امام زمان | درگذشتگان سال 326 (قمری) | درگذشتگان سده 4 (قمری) | رجال | مهدویت | نواب اربعه | یاران امام زمان
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
