تقسیم (منطق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقسیم، یکی از اصطلاحات
علم منطق و به معنای تجزیه یک
کل به اجزاء، یا یک
کلی به جزئیات است.
[ویرایش]
تجزیه یک کل به اجزاء، یا یک کلی به جزئیات را در اصطلاح تقسیم می‌گویند اما معمولا همین قسم اخیر در منطق مراد است و آن این است که یک کلی را بر حسب مصادیق مختلف آن قسمت می‌کنند. این‌گونه تقسیم موجب تفکیک و از هم جدا شدن مصادیق یک مفهوم می‌شود. مانند تقسیم
جوهر به جوهر ممتدّ در جهات سه‌گانه، و جوهر بدون امتداد و سپس تقسیم جوهر ممتدّ به
جسم نامی و جسم غیر نامی و تقسیم جسم نامی به حیوان و غیر حیوان و هکذا.
«اما تقسیم تکثیر است از بالا به زیر، چون تقسیم جنس به انواع، و نوع به اصناف، و صنف به اشخاص، و تقسیم ذاتی به جنس و نوع و فصل، و عرضی به خاصه و عرض عام».
[ویرایش]
قسمت منطقی، که یکی از اقسام قسمت و نافع‌ترین آنها در اکتساب
تعریف است، به معنای تقسیم یک کلی به جزئیات آن است، و مجموع اقسام آن که از حاصل ضرب هر یک از
کلیات خمس با دیگری و
صنف و شخص به دست می‌آید، ۳۵ قسم است.
[ویرایش]
قسمت منطقی، در تقسیم اوّلی، بر دو قسم است:
۱. قسمت کلی به فصول ذاتی، مانند: تقسیم حیوان به انسان و فرس و... که کاربرد این نوع بیش از دیگر اقسام است؛
۲. قسمت کلی به غیر فصول ذاتی، مانند: تقسیم حیوان به عرب و عجم.
[ویرایش]
خواجه نصیرالدین طوسی در
اساس الاقتباس اقسام تقسیم منطقی را به شرح ذیل تفصیل داده است:
قسمت به فصول ذاتی اوّلی، مانند قسمت
جنس به
انواع قریب، مثل تقسیم حیوان به انسان و فرس و قسمت به فصول ذاتی غیر اوّلی، مانند قسمت جنس به
انواع بعید، مثل تقسیم جسم به انسان و فرس.
الف) قسمت معروض به عوارض؛ شامل قسمت معروض به عوارض صنفی، مانند قسمت جنس به اصناف نوع؛ همچون قسمت حیوان به عرب و عجم، و قسمت
نوع به اصناف، مثل قسمت حیوان به نر و ماده، و انسان به عرب و عجم و قسمت معروض به عوارض شخصی؛ شامل: قسمت جنس به اشخاص، مانند قسمت حیوان به زید و عمرو و قسمت نوع به اشخاص، مانند قسمت انسان به زید و عمرو.
ب) قسمت عارض به معروضات؛ شامل قسمت
صنف به معروضات جنسی، مثل تقسیم کائن و فاسد به معدن و نبات و حیوان، یا به معروضات نوعی، مثل تقسیم طائر به عقاب و غراب، و یا به معروضات شخصی، مانند عربی به زید و عمرو.
ج) قسمت عوارض به عوارض، که قسمت اصناف است به اصناف، مانند قسمت مرغ به گوشتخوار و دانه‌چین و گیاه‌خوار.
[ویرایش]
بعضی از منطقیان قسمت منطقی را سه نوع شمرده‌اند:
۱. تقسیم جنس به انواع آن، مانند: تقسیم حیوان به ناطق و غیر ناطق؛
۲. تقسیم نوع به افرادش، مانند: تقسیم انسان به افراد خود؛
۳. تقسیم لفظ به حسب معانی، مانند: تقسیم لفظ به
متواطی (دارای معنای صادق بر افرادش به طور مساوی و یک نواخت) و
مشکک (دارای معنای صادق بر افرادش به طور متفاوت).
[ویرایش]
[ویرایش]
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تقسیم کلی به جزئیات آن»، تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۲/۲۶. خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۷۷.
