بیت المعمور

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از مفاهیمی که در قرآن وارد شده است اصطلاح «بیت‌المعمور» است که در آیه ۴ سوره طور
[۱] طور/سوره۵۲، آیه۴.    
آمده است، لذا در بین مفسرین در معنای بیت‌المعمور بحث و گفت‌وگو صورت گرفته است و نظرات مختلفی ارائه گردیده است.

فهرست مندرجات

۱ - تعریف بیت‌المعمور
۲ - کاربرد بیت‌المعمور در قرآن
۳ - اولین مفسر بیت‌المعمور
۴ - بحث روایی درباره بیت‌المعمور
۵ - تعریف بیت‌المعور در روایات
۶ - آبادانی بیت‌المعمور
۷ - محل بیت‌المعمور
       ۷.۱ - حل اختلاف روایات
۸ - روایات دیگر درباره بیت‌المعمور
       ۸.۱ - رابطه طوفان نوح و بیت‌المعمور
       ۸.۲ - مشاهدات پیامبر در شب معراج
       ۸.۳ - جنس فرشتگان نمازگزار در آن
۹ - بیت‌المعمور در روایات شیعی
       ۹.۱ - علت بنای بیت‌المعمور
       ۹.۲ - ضُراح
              ۹.۲.۱ - مصداق ضُراح
۱۰ - سند روایات بیت‌المعمور
۱۱ - نظرات دیگر در معنای بیت‌المعمور
       ۱۱.۱ - اولین نظریه غیرمشهور
              ۱۱.۱.۱ - اولین قائل این نظریه
              ۱۱.۱.۲ - قائلین از مفسرین
       ۱۱.۲ - مسجدالاقصی بودن بیت‌المعمور
       ۱۱.۳ - بیت‌المقدس بودن بیت‌المعمور
۱۲ - بیت‌المعمور در مباحث نزول قرآن
       ۱۲.۱ - نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور
              ۱۲.۱.۱ - روایات شیعی
              ۱۲.۱.۲ - نظر مفسرین
۱۳ - بیت‌المعمور در تأویلات عرفانی
۱۴ - منابع مقاله
۱۵ - پانویس
۱۶ - منبع

تعریف بیت‌المعمور

[ویرایش]

بیت‌المعمور، به معنای «خانه آباد»، مکانی که خداوند در قرآن بدان قسم خورده است: «وَالبَیتِ‌المعمورِ».
[۲] طور/سوره۵۲، آیه۴.    

از منابع موجود این‌گونه بر می‌آید که این ترکیب در ادبیات پیش از اسلام به کار نرفته و ظاهراً نخستین بار در قرآن کریم از آن یاد شده است.

کاربرد بیت‌المعمور در قرآن

[ویرایش]

این ترکیب تنها یک بار در قرآن کریم آمده است:
«وَالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ»
[۳] طور/سوره۵۲، آیه۴.    
و خداوند برای بیان این مطلب که بی‌گمان عذاب الهی (بر کافران) رخ خواهد نمود و هیچ‌کس را دفع آن مقدور نخواهد بود بدان سوگند یاد کرده است.
گذار شتابان از این ترکیب در قرآن کریم، بدون هیچ توضیح و بیانی توجه بسیاری از مفسران را به خود جلب کرده است.

اولین مفسر بیت‌المعمور

[ویرایش]

پرداختن به تفسیر و نیز بیان توضیحاتی دربارۀ بیت‌العمور، از همان زمان پیامبر (ص)، و از زبان آن حضرت آغاز شد و توسط صحابه و تابعان ادامه یافت.
افزون بر منزلت این «سرا»، از آن رو که مقام سوگند الهی در قرآن را یافته در روایات نیز بسیار بدان پرداخته شده است و توسط مفسران مورد بررسی قرار گرفته است.

بحث روایی درباره بیت‌المعمور

[ویرایش]

در روایات بحث‌های مختلفی درباره بیت‌المعمور مطرح شده است که مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تعریف بیت‌المعور در روایات

[ویرایش]

بر اساس قدیمی‌ترین روایات و تفاسیرِ صحابه و تابعان، بیت‌المعمور خانه‌ای است در آسمان که درست برابرِ (محاذی) کعبه ـ بیت‌الحرام یا بیت‌العتیق ـ قرار گرفته است.
هر روز هفتاد هزار فرشته در آن نماز می‌گزارند و چون خارج شوند، دیگر تا روز قیامت بدان باز نمی‌گردند.

آبادانی بیت‌المعمور

[ویرایش]

آبادانی این خانه به لحاظ فراوانی فرشتگان عابد در آن است.
[۴] محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۰ـ۱۱.
[۵] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷ـ۱۱۸.


محل بیت‌المعمور

[ویرایش]

راویانِ نخستین درباره محل آسمانیِ این خانه متفق نیستند و آن را در آسمان، آسمان چهارم، هفتم یا در فوق هفت آسمان و زیر عرش می‌دانند.
[۶] محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۰ـ۱۱.
[۷] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷ـ۱۱۸.


← حل اختلاف روایات
برخی عالمان در صدد توجیه این اختلاف برآمده اند؛ مثلاً مجلسی
[۸] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۶۱.    
این تفاوت را ـ به فرض صحت تمام اخبار ـ نشانه وجود بیت‌المعمور در همه آن مکان‌ها می‌داند.
[۹] محمدبن رضا مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقایق، ج۱۲، ص۴۴۶.
[۱۰] اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، ج۹، ص۱۸۵.


روایات دیگر درباره بیت‌المعمور

[ویرایش]

سخنانی دیگر نیز درباره بیت‌المعمور در روایات آمده است.

← رابطه طوفان نوح و بیت‌المعمور
از جمله این‌که این خانه از بهشت به زمین آورده شده و در محل کعبه نصب شده است، اما هنگام طوفان نوح آن را به آسمان برده‌اند تا عبادت‌گاه فرشتگان باشد.

← مشاهدات پیامبر در شب معراج
پیامبر در لیلة‌الاسراء بدان‌جا رفته و ابراهیم علیه‌السّلام را تکیه زده بر دیوار آن دیده است و فرشتگان و انبیا در آن‌جا با پیامبر نماز گزارده‌اند.
[۱۱] محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۴، ص۷۷ـ۷۸.
[۱۲] مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۷.
[۱۳] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۱۳۶.
[۱۴] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۱۴۳.

در کتب روایی شیعی، همین وصف آسمانی بیت‌المعمور با اندکی تفاوت آمده است.
[۱۵] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۵۵۶۱.    

در حدیثی از مالک‌بن صعصعه از رسول گرامی (ص) آمده است که آن حضرت در معراج، هنگامی که به همراه جبرئیل از آسمان هفتم گذشتند، به بیت‌المعمور رسیدند، جایی که هر روز ۷۰ هزار فرشته در آن به نماز می‌ایستند، فرشتگانی که دیگر هرگز به آنجا باز نمی‌گردند.
در ادامۀ حدیث آمده است که پیامبر (ص) پس از آن به سدرة‌المنتهی رسیدند.
در دسته‌ای از روایات معراج، بر این موضوع تکیه شده است که پیامبر (ص) و در پس ایشان، دیگر انبیا و رسولان، و نیز فرشتگان در بیت‌المعمور با اذان جبرئیل به نماز ایستادند.

← جنس فرشتگان نمازگزار در آن
با نگاهی به موضوع ۷۰ هزار فرشتۀ زائر در هر روز از این خانه، در روایتی غریب چنین آمده است که در آسمان چهارم نهری است به نام حیران که جبرئیل هر روز در آن وارد می‌شود و با خروج وی از آن، ۷۰ هزار قطره از آب آن نهر از او می‌چکد و هر یک به فرشته‌ای تبدیل می‌شود.
شگفت آنکه در برخی از روایات، این فرشتگان زائر در شمار قبیله‌ای از ابلیسیان، به نام جن دانسته شده‌اند.
[۱۶] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷.
[۱۷] طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۱.


بیت‌المعمور در روایات شیعی

[ویرایش]

بسیاری از این روایت‌ها عیناً برگرفته از جوامع تفسیری و روایی اهل سنّت است، اما روایاتی نیز از امام چهارم و امام ششم علیهماالسلام در علت بنای بیت‌المعمور آمده است.

← علت بنای بیت‌المعمور
مطابق این روایات، ملائکه پس از اعتراض به خلقت آدم علیه‌السلام، از نور الهی محجوب گشتند، تا آن‌که به عرش خداوند پناه بردند و مورد رحمت قرار گرفتند و خداوند بیت‌المعمور را برایشان در آسمان چهارم قرار داد.
[۱۸] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۷۱۸۸.    
[۱۹] ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۲، ص۴۰۲۴۰۳.    
[۲۰] ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۲، ص۴۰۶۴۰۷.    

دیگر روایات شیعی راجع به بیت‌المعمور در کتاب‌های بحارالانوار،
[۲۱] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۵۵.    
اصول کافی،
[۲۲] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۱.    
[۲۳] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۲۹.    
[۲۴] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰۲.    
[۲۵] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۹۲.    
[۲۶] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۹۱.    
[۲۷] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۹۶۱۹۷.    
و تهذیب الاحکام شیخ طوسی
[۲۸] محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۶۰.    
[۲۹] محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۱۰.    
آمده است.

← ضُراح
در پاره‌ای روایات، از بیت‌المعمور با نام ضُراح، از مصدر مضارحه به معنای مقابله، نیز یاد شده است.
[۳۰] طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۱.

نخستین لغویان نیز ضراح را خانه‌ای در آسمان دانسته‌اند.
[۳۱] ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، ج۱، ص۵۱۶.
[۳۲] خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۳، ص۱۰۴.    
[۳۳] محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۴، ص۲۰۶ـ۲۰۷.


←← مصداق ضُراح
با آن‌که در غالبِ این روایات، به نقل از امام علی علیه‌السلام، ضراح را با بیت‌المعمور یکی دانسته‌اند، روایاتی نیز این دو را خانه‌هایی جدا و محاذی هم در آسمان می‌دانند.
[۳۴] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۶، ص۹۷.    
[۳۵] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۸.    
[۳۶] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۵۸.    
[۳۷] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۴.    


سند روایات بیت‌المعمور

[ویرایش]

روایات مشهور در توصیف بیت‌المعمور را گاه ضعیف‌السند دانسته‌اند.
سیوطی برخی مرویات خود را ضعیف می‌شمارد
[۳۸] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷.
و ابن‌کثیر، به نقل از چند تن از محدثان، برخی از این روایات را مجعول و بی‌پایه می‌داند.
[۳۹] ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۴، ص۳۸۹.

(برای نقدِ سند و متن برخی دیگر از روایات بیت‌المعمور به کتاب نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن صالحی نجف‌آبادی
[۴۰] نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن، ص۵۹ـ۷۱.
مراجعه کنید).

نظرات دیگر در معنای بیت‌المعمور

[ویرایش]

در مقابل نظریه مشهور نظرات دیگری نیز در معنای بیت‌المعمور ارائه گشته است.

← اولین نظریه غیرمشهور
به‌جز نظریه مشهور در میان قدما که بیت‌المعمور را خانه‌ای آسمانی می‌داند، رأی دیگری نیز وجود دارد که مراد از بیت‌المعمور را، به دور از هر وصف آسمانی، خود کعبه در زمین می‌داند که در طول سال، معمور به زائران است.

←← اولین قائل این نظریه
احتمالاً حسن بصری نخستین کس از تابعان است که این نظر را مطرح کرده است.
[۴۱] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۴۰۲.    
[۴۲] ابن‌جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۸، ص۴۷.


←← قائلین از مفسرین
اما این سخن در میان مفسران سده‌های بعد گاه یکی از احتمالات،
[۴۳] زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۴۰۸.
[۴۴] فخررازی، التفسیر الکبیر، ج۲۸، ص۲۳۹.    
گاه احتمال راجح
[۴۵] محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، ج۸، ص۱۴۶.    
و گاه تنها وجه مقبول شمرده شده است.
[۴۶] ابراهیم‌بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، ج۱۹، ص۴ـ۵.
[۴۷] حسین‌بن علی کاشفی، مواهب علیه، ج۴، ص۲۱۴.

در قرن گذشته، به دلیل قوت گرفتن فضای عقلی و تجربی در تفاسیر غیرمأثور، این عقیده که بیت‌المعمور همان خانه کعبه است نظریه غالب مفسران گردیده است.
[۴۸] محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۳۳.
[۴۹] ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ج۲۷، ص۳۸ـ۳۹.
[۵۰] محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، ج۷، ص۱۶۱.
[۵۱] عبدالکریم خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، ج۱۴، ص۵۴۳.
[۵۲] جمال الدین قاسمی، تفسیرالقاسمی، ج۱۵، ص۲۰۹.
[۵۳] علی‌اکبر قرشی، تفسیر احسن‌الحدیث‌، ج۱۰، ص۳۶۶ـ۳۶۷.
[۵۴] احمدمصطفی مراغی، تفسیر المراغی، ج۹، جزء۲۷، ص۱۹.
[۵۵] وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۲۷، ص۵۷.
[۵۶] شوقی ضیف، الوجیز فی تفسیر القرآن الکریم، ص۸۷۲.


← مسجدالاقصی بودن بیت‌المعمور
بعضی مفسران مسجدالاقصی را که در آیه نخست سوره اسراء آمده، همان بیت‌المعمورِ آسمانی می‌دانند و بر آن‌اند که پیامبر در شبِ اسراء مستقیماً به بیت‌المعمور رفته است، نه به بیت‌المقدس.
[۵۷] عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۲۱۹.
[۵۸] عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۲، ص۲۹۳.


← بیت‌المقدس بودن بیت‌المعمور
به عکسِ این نظر، روایاتی در دست است که بیت‌المعمور را همان بیت‌المقدس در فلسطین می‌داند.
[۵۹] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۳۹۴.    

ملاحویش آل‌غازی
[۶۰] ملاحویش آل غازی، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، ج۴، ص۳۸۲.
این عقیده را که در پاره‌ای تفاسیر بدان اشاره شده، نقد و رد کرده است.

بیت‌المعمور در مباحث نزول قرآن

[ویرایش]

از بیت‌المعمور در مباحث مربوط به نزول قرآن نیز یاد شده است.

← نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور
بنابر آیه ۱۸۵ سوره بقره
[۶۱] بقره/سوره۲، آیه۱۸۴.    
و آیه اول سوره قدر،
[۶۲] بقره/سوره۹۷، آیه۱.    
قرآن در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است.
اما مفهوم آیه «و قرآناً فَرَقناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی ' مُکْثٍ...» (قرآن را خرده خرده بر تو نازل کردیم تا با تأنی و بی‌شتاب بر مردم بخوانی)،
[۶۳] بقره/سوره۱۷، آیه۱۰۶.    
علاوه بر شواهد مسلّم تاریخی، نشان می‌دهد که قرآن پاره پاره، در حوادث خاص و به صورت تدریجی نازل شده است.
پاره‌ای توجیهات در رفع این اشکال از صحابه‌ای چون ابن‌عباس در دست است که مطابق آن‌ها، قرآن دو بار نازل شده است: نزول دفعی آن در شب قدر بر بیت‌المعمور و نزول تدریجی آن در طول رسالت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم بوده است.
[۶۴] سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۱۸۹.
[۶۵] طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، جزء۲، ص۸۴ـ۸۵.

در بیشتر این روایات به جای بیت‌المعمور از بیت‌العزّة نام برده شده است.

←← روایات شیعی
در مآخذ شیعی، تنها یک روایت از امام صادق علیه‌السلام در دست است که از نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور یاد شده است
[۶۶] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۲۸۶۲۹.    
که مجلسی راویان آن را ضعیف یا مجهول می‌شمارد و در عین حال انتقاد شیخ مفید از محتوای آن را نادرست می‌داند.
[۶۷] محمدتقی مجلسی، مرآة العقول، ج۱۲، ص۵۱۸.
[۶۸] محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۲۵۰۲۵۴.    


←← نظر مفسرین
با این‌همه، بسیاری از مفسّران شیعه و سنّی، توجیه ابن‌عباس و روایات مشابه آن را نپذیرفته و بیان‌های دیگری ارائه کرده‌اند.
[۶۹] محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۲۴.


بیت‌المعمور در تأویلات عرفانی

[ویرایش]

برخی مفسران نیز تأویل‌های عرفانی از بیت‌المعمور به دست داده‌اند.
قشیری آن را قلوب عابدان عارف می‌داند
[۷۰] عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، ج۳، ص۴۷۲.
و ابن‌عربی از آن با تعابیری چون قلب عالم یا نفس ناطقه کلیه یاد می‌کند.
[۷۱] ابن‌عربی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۷۵.    

وی همچنین درباره تکیه زدن ابراهیم علیه‌السلام بر دیوار بیت‌المعمور تأویلی عرفانی به دست می‌دهد.
[۷۲] ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۸.
[۷۳] اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، ج۹، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
[۷۴] سلطان‌علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۴، ص۱۱۷.


منابع مقاله

[ویرایش]

• ابن‌بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
• ابن‌جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
• ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷.
• ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس.
• ابن‌عربی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۸، چاپ افست تهران.
• ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، بیروت.
• ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ علی شیری، بیروت.
• محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، المسمی ارشادالعقل السلیم الی مزایاالقرآن الکریم، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
• محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۶۷.
• محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت.
• ابراهیم‌بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
• اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
• عبدالکریم خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت ۱۹۷۰.
• محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳.
• وهبه مصطفی زحیلی، التفسیرالمنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت.
• سلطان‌محمدبن حیدر سلطان‌علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران ۱۳۴۴ش.
• عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت.
• نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
• شوقی ضیف، الوجیز فی تفسیر القرآن الکریم، قاهره.
• محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۰ـ ۱۴۰۳/۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
• محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت.
• محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران.
• محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۰۵.
• جمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
• علی‌اکبر قرشی، تفسیر احسن‌الحدیث، تهران.
• عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۳.
• حسین‌بن علی کاشفی، مواهب علیه، یا، تفسیر حسینی، ج۴، تهران ۱۳۲۹ ش.
• محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
• محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
• محمدباقربن محمدتقی مجلسی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، تهران ۱۳۶۳ ش.
• احمدمصطفی مراغی، تفسیر المراغی، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۶۵).
• مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤادعبدالباقی، بیروت.
• محمدبن رضا مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، چاپ حسین درگاهی، ج ۱۲، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲.
• محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۱.
• عبدالقادر ملاحویش آل‌غازی، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.

پانویس

[ویرایش]
 
۱. ↑ طور/سوره۵۲، آیه۴.    
۲. ↑ طور/سوره۵۲، آیه۴.    
۳. ↑ طور/سوره۵۲، آیه۴.    
۴. ↑ محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۰ـ۱۱.
۵. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷ـ۱۱۸.
۶. ↑ محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۰ـ۱۱.
۷. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷ـ۱۱۸.
۸. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۶۱.    
۹. ↑ محمدبن رضا مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقایق، ج۱۲، ص۴۴۶.
۱۰. ↑ اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، ج۹، ص۱۸۵.
۱۱. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۴، ص۷۷ـ۷۸.
۱۲. ↑ مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۷.
۱۳. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۱۳۶.
۱۴. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۱۴۳.
۱۵. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۵۵۶۱.    
۱۶. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷.
۱۷. ↑ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۱.
۱۸. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۷۱۸۸.    
۱۹. ↑ ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۲، ص۴۰۲۴۰۳.    
۲۰. ↑ ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۲، ص۴۰۶۴۰۷.    
۲۱. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۵۵.    
۲۲. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۱.    
۲۳. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۲۹.    
۲۴. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰۲.    
۲۵. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۹۲.    
۲۶. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۹۱.    
۲۷. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۹۶۱۹۷.    
۲۸. ↑ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۶۰.    
۲۹. ↑ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۱۰.    
۳۰. ↑ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۱.
۳۱. ↑ ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، ج۱، ص۵۱۶.
۳۲. ↑ خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۳، ص۱۰۴.    
۳۳. ↑ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۴، ص۲۰۶ـ۲۰۷.
۳۴. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۶، ص۹۷.    
۳۵. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۸.    
۳۶. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۵۸.    
۳۷. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۴.    
۳۸. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷.
۳۹. ↑ ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۴، ص۳۸۹.
۴۰. ↑ نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن، ص۵۹ـ۷۱.
۴۱. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۴۰۲.    
۴۲. ↑ ابن‌جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۸، ص۴۷.
۴۳. ↑ زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۴۰۸.
۴۴. ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر، ج۲۸، ص۲۳۹.    
۴۵. ↑ محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، ج۸، ص۱۴۶.    
۴۶. ↑ ابراهیم‌بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، ج۱۹، ص۴ـ۵.
۴۷. ↑ حسین‌بن علی کاشفی، مواهب علیه، ج۴، ص۲۱۴.
۴۸. ↑ محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۳۳.
۴۹. ↑ ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ج۲۷، ص۳۸ـ۳۹.
۵۰. ↑ محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، ج۷، ص۱۶۱.
۵۱. ↑ عبدالکریم خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، ج۱۴، ص۵۴۳.
۵۲. ↑ جمال الدین قاسمی، تفسیرالقاسمی، ج۱۵، ص۲۰۹.
۵۳. ↑ علی‌اکبر قرشی، تفسیر احسن‌الحدیث‌، ج۱۰، ص۳۶۶ـ۳۶۷.
۵۴. ↑ احمدمصطفی مراغی، تفسیر المراغی، ج۹، جزء۲۷، ص۱۹.
۵۵. ↑ وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۲۷، ص۵۷.
۵۶. ↑ شوقی ضیف، الوجیز فی تفسیر القرآن الکریم، ص۸۷۲.
۵۷. ↑ عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۲۱۹.
۵۸. ↑ عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۲، ص۲۹۳.
۵۹. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۳۹۴.    
۶۰. ↑ ملاحویش آل غازی، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، ج۴، ص۳۸۲.
۶۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۴.    
۶۲. ↑ بقره/سوره۹۷، آیه۱.    
۶۳. ↑ بقره/سوره۱۷، آیه۱۰۶.    
۶۴. ↑ سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۱۸۹.
۶۵. ↑ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، جزء۲، ص۸۴ـ۸۵.
۶۶. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۲۸۶۲۹.    
۶۷. ↑ محمدتقی مجلسی، مرآة العقول، ج۱۲، ص۵۱۸.
۶۸. ↑ محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۲۵۰۲۵۴.    
۶۹. ↑ محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۲۴.
۷۰. ↑ عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، ج۳، ص۴۷۲.
۷۱. ↑ ابن‌عربی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۷۵.    
۷۲. ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۸.
۷۳. ↑ اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، ج۹، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
۷۴. ↑ سلطان‌علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۴، ص۱۱۷.


منبع

[ویرایش]
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیت المعمور»، شماره۲۳۷۹.    
سایت پژوهه    


رده‌های این صفحه : تفسیر | قرآن شناسی | واژگان قرآنی
جعبه ابزار