ابن‌جوزی عبدالرحمان بن علی قرشی تیمی بکری بغدادی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابو الفرج جمال الدین عبد الرحمن بن علی بن محمد جوزی قرشی تیمی بکری بغدادی (۵۱۱- ۵۹۷ ق/ ۱۱۱۷- ۱۲۰۱ م) مورخ، واعظ، مفسر و
فقیه حنبلی، نسب وی به
محمد فرزند
ابوبکر، نخستین
خلیفه، می‌رسد، شهرت وی به ابن جوزی به سبب نسبت جد او به بارانداز جوزه در
بصره یا محله جوز در غرب
بغداد است.
[ویرایش]
عبد الرحمن در
بغداد به
دنیا آمد، تولد او را بین سالهای ۵۰۸- ۵۱۲ ق نوشته‌اند. ابن جوزی کودکی را در
رفاه، صلاح و
عفاف و به سرپرستی
مادر و عمه‌اش سپری کرد. با کسی آمیزش نداشت و با کودکان بازی نمی‌کرد. خود می‌گوید که مادر التفات چندانی به وی نداشته است. عمه‌اش او را برای کسب
علم به داییش، ابوالفضل محمد بن ناصر بغدادی سپرد خود در
المنتظم می‌نویسد: که ابوالفضل عهده دار آموختن
حدیث به من شد و من مسند
احمد بن حنبل و دیگر کتاب‌های مهم و اصلی را به
قرائت او نزد شیوخ شنیدم و به خاطر سپردم. نیز در مشیخه آورده:
شیخ ما ابن ناصر مرا در کودکی نزد شیوخ می‌برد، و
عوالی (احادیث دارای اسناد عالی) را به
گوش من می‌رساند و همه سماعات مرا به خط خود می‌نوشت و از آنان برای من اجازه می‌گرفت. پس آنگاه که معنی طلب علم را دریافتم، داناترین استادان و فهیم‌ترین محدثان را برای ملازمت بر می‌گزیدم و به فضل استادان نظر داشتم، نه به شمار آنان.
نخستین سماع ابن جوزی در ۵ سالگی بود. خود در
صید الخاطر می‌نویسد: من از کودکی شیفته دانش بودم، پس بدان پرداختم، آنگاه علاقه‌مند شدم که همه رشته‌های علوم را بیاموزم و در صدد برآمدم که هر رشته را نیز به کمال فرا گیرم. نیز می‌افزاید: تحمل سختی‌ها در راه کسب دانش در کام جان من از عسل برایم شیرین‌تر بود، در کودکی قرصی چند
نان خشک برمی‌داشتم و برای آموختن حدیث بیرون می‌رفتم و بر کنار نهر عیسی می‌نشستم، آن نان را بدون
آب نمی‌توانستم بخورم، پس لقمه‌ای نان می‌خوردم و با آن جرعه‌ای آب می‌نوشیدم، چشم همت من چیزی جز لذت کسب دانش نمی‌دید. شیفته مطالعه بود. خود می‌نویسد: از مطالعه سیر نمی‌شوم، فهرست کتاب‌های
وقف شده بر مدرسه نظامیه را که بالغ بر ۶۰۰۰ مجلد است، دیده‌ام،... بیش از ۰۰۰/ ۲۰ مجلد مطالعه کرده‌ام و هنوز در طلب آموختنم.
[ویرایش]
آنچه ابن جوزی در مشیخه و وفیات المنتظم در باب
مشایخ خود آورده است، تصویر نسبتا روشنی از آموخته‌های او به دست می‌دهد و با توجه به
تاریخ درگذشت استادانش معلوم می‌شود که وی در دوران کودکی و نوجوانی در مجالس درس بسیاری از بزرگان علم و
ادب حضور یافته و از آنان در علوم متداول زمان اجازه کتبی یا شفاهی اخذ کرده است. وی در المنتظم، به ویژه در وفیات آن بیش از ۷۰ تن و در مشیخه ۸۹ تن از استادان خود را نام می‌برد که بسیاری از آنان به وی
اجازه روایت داده‌اند. برخی از مشهورترین استادان وی اینانند:
۱-
ابوالفضل محمد بن ناصر بغدادی (۴۶۷- ۵۵۰) معروف به
سلامی.
۲-
ابوالقاسم علی بن یعلی علوی هروی.
۳- ابوالسعادات
احمد بن احمد.
۴-
فاطمه بنت حسین بن حسن بن فضلویه رازی.
۵- ابونصر
احمد بن محمد بن عبد القاهر طوسی.
۶- ابوالقاسم
هبة الله بن محمد شیبانی کاتب.
۷- ابوبکر
محمد بن عبدالله عامری.
۸- ابوالقاسم
نصر بن حسین مقری معروف به
ابن حبار.
۹- ابوبکر
احمد بن محمد بن احمد دینوری۱۰- ابوالبرکات
سعدالله بن محمد بن علی بن احمدی [ویرایش]
دوران زندگی ابن جوزی مقارن با
خلافت ۶ تن از
خلفای عباسی است. بغداد در این روزگار همچون دیگر شهرها و مانند بسیاری از دوران‌های دیگر پر آشوب و محل برخورد تعصب آمیز بین فرقه‌های مختلف و گروه‌های کلامی و مذاهب فقهی بود که به صورت‌های گوناگون، مانند
مناظره،
مجادله و منازعات شدید، جلوه‌گر می‌شد. در این برخوردها با انتقال
قدرت از خلیفه‌ای به
خلیفه دیگر و گاه با عزل و نصب وزیری، یا با روی کار آمدن امیری، فرقه‌ای یا گروهی بر دیگر گروه‌ها تفوق می‌یافت. همچنین گاه اتفاق می‌افتاد که برخی از
علما با قدرت بیان یا شخصیت علمی یا مذهبی خویش خلیفه یا وزیری را متمایل به
مذهب خویش سازند و موجبات برتری گروه و رونق مذهب خویش را فراهم آورند و مخالفان را از صحنه خارج و منزوی کنند. منازعات و اختلافات فرقه‌ها و مذاهب گاه چنان بالا می‌گرفت که منتهی به منع وعاظ از جلوس بر
منبر می‌شد.
تشیع در این دوران نیرو گرفته بود. در این دوران،
تصوف نیز زمینه مساعدی برای رشد یافت. ابن جوزی در
صید الخاطر تصویری از روزگار خود ارائه می‌کند. (درباره مردم، مدارس، رباط‌ها و خانقاه‌ها، دولتمردان و...) . ابن جوزی روزگار خویش را دوران
ریا،
شهرت طلبی، عوام فریبی و مرید پروری می‌خواند.
نکته تامل برانگیز در عصر ابن جوزی (قرن ۶ ق/ ۱۲ م)
سکوت نسبتا آشکار دستگاه خلافت و بزرگان بغداد در برابر یکی از بزرگترین رویدادهای تاریخ جهان، یعنی
جنگ‌های صلیبی (۴۹۰- ۶۹۰ ق/ ۱۰۹۴- ۱۲۹۱ م) است که میان
مسلمانان و
مسیحیان و به بیانی دیگر میان
شرق و
غرب، نزدیک به ۲۰۰ سال ادامه داشت. ابن جوزی به عنوان مسلمانی دانشمند و مورخ روزگار خود تقریبا معاصر و شاهد دو دور، از این جنگ‌ها بوده است به دوره فتوحات صلیبیان یعنی تصرف بخش بزرگی از
شام و تشکیل امارت نشین‌های لاتینی در شهرهای
بیت المقدس،
انطاکیه،
طرابلس و رها، و دوره واکنش مسلمانان در مقابل صلیبیان به سرکردگی سرداران رشید
جامعه اسلامی چون
عمادالدین زنگی،
نورالدین زنگی و سپس
صلاح الدین ایوبی و باز پس گیری بیت المقدس و دیگر شهرهای مهم که تقریبا خود جوش و بی ارتباط با مرکز خلافت تحقق یافت.
خلفای ناتوان عباسی، امرا و وزرای جاه طلب و علمای غافل بغداد چنان سرگرم بازی‌ها و کشمکش‌های مذهبی بودند که نه تنها اقدامی در برانگیختن مسلمانان و گسیل کردن نیرو برای مقابله انجام نگرفت، بلکه استمداد مکرر گروه‌هایی از مردم جنگ زده شام که به بغداد پناه می‌آوردند، نیز بی پاسخ ماند.
در آثار ابن جوزی هم، چنانکه انتظار می‌رود به نکاتی که حکایت از همدردی و نگرانی وی در برابر این تصادم بزرگ کند، بر نمی‌خوریم، حتی در المنتظم، بزرگترین تالیف تاریخی او نیز بجز خبرهایی کوتاه از این درگیری‌ها که گاه از لا به لای حوادث هر سال به دست می‌آید، چیز قابل توجهی نمی‌یابیم.
[ویرایش]
می‌توان گفت که زندگی اجتماعی- فرهنگی ابن جوزی با نخستین مجالس وعظ وی (نخستین بار در ۹ سالگی بود که بر منبر رفت.) آغاز می‌شود و بیشترین مایه شهرت وی نیز همین بعد زندگانی اوست که تا پایان
عمر در آثار خود او و دیگران منعکس شده است.
ابن جوزی در زمان وزارت ابن هبیره با سخنرانی‌های خویش که هر
جمعه در منزل او برگزار می‌شد، به شهرت رسید. خطوط اصلی محتوای خطبه‌های وی احیاء قدرت خلافت، دفاع شدید از
سنت، رد
بدعت و مخالفت با
اهل بدعت، ستایش از امام احمد و پیروان او و سرزنش مخالفان آنان بود.
در مجالس وعظ ابن جوزی خلفا، وزرا، دانشمندان و بزرگان شرکت می‌کردند. در دوره خلافت
المستضیء، ابن جوزی به اوج شهرت خویش رسید، تا آنجا که به عنوان بزرگترین واعظ حنبلیان شناخته می‌شد. گفته شده که شمار شرکت کنندگان این مجالس گاه به ۱۰۰ هزار تن می‌رسیده است. در این مجالس غالبا عده زیادی از روی تنبه
توبه می‌کردند و بعضی از شدت تاثر موی از سر می‌کندند.
به گفته خود او، بیش از ۱۰۰ هزار تن به دست او توبه کردند و بیش از ۱۰۰ هزار تن به دست وی
اسلام آوردند. ولی
سبط او می‌نویسد: ۱۰۰۰ تن
یهودی و
نصرانی به دست وی
مسلمان شدند.
از کارهای بی سابقه ابن جوزی بیان یک دوره
تفسیر قرآن بر منبر است. خود می‌گوید: در ۱۷
جمادی الاول ۵۷۰ ق، تفسیر
قرآن را بر منبر به پایان رساندم. پس در همانجا
سجده شکر به جای آوردم. ابن جوزی در مجالسی که خلیفه حاضر بود، به
موعظه وی می‌پرداخت.
[ویرایش]
جز
خطابه و وعظ، تدریس، بخش مهمی از زندگی اجتماعی ابن جوزی را در بر می‌گرفت. وی استادی بزرگ و مدرسی توانا بود و چنانکه خود می‌گوید در پنج مدرسه تدریس می‌کرده است.
گروه زیادی در رشته‌های مختلف علمی از ابن جوزی بهره‌مند شده و جمعی کتاب‌هایی را نزد او خوانده‌اند، از آن جمله‌اند:
طلحه العلثی و
ابو عبدالله بن تیمیه،
خطیب حران.
گروه بیشماری از امامان، حافظان، فقیهان و جز اینان،
حدیث از وی شنیده و تصانیفش را بر او خوانده‌اند. گروهی نیز از او
روایت کرده‌اند که از آن جمله‌اند: پسرش
محیی الدین یوسف، پسر دیگرش
علی ناسخ، نوه‌اش، شمس الدین یوسف (معروف به
سبط ابن جوزی). شیخ
موفق الدین ابن قدامة،
حافظ عبد الغنی،
ابن قطیعی،
ابن نجار،
ابن خلیل و
نجیب عبد اللطیف حرانی که آخرین شاگرد وی در سماع حدیث بوده است.
گروهی دیگر از او
اجازه روایت اخذ کرده‌اند، از آن جمله‌اند:
ابن جبیر اندلسی،
زکی الدین عبد العظیم منذری،
صائن الدین محمد بن انجب ال بغدادی،
تاصح الدین بن حنبلی واعظ،
احمد بن ابی الخیر و
الفز علی بن بخاری که آخرین اینان بوده است.
[ویرایش]
ابن جوزی جز وعظ و تدریس و گاه شرکت در مناظرات علمای
مذاهب مختلف و تالیف که تقریبا سراسر اوقات او را اشغال می‌کرد، به کاری دیگر نپرداخت و حتی جز برای سفر
حج از
بغداد خارج نشد. با آنکه خلفا و صاحبان قدرت بدو عنایت داشتند، هیچ سمت رسمی و سیاسی بر عهده نگرفت. منازعات و مبارزات او در خطابه‌ها و جلسات درس با فرقه‌ها و گروه‌هایی که وی آنان را اهل بدعت می‌شمرد و نیز اقدامات شدیدی که وی به عنوان مسئول مبارزه با بدعت‌ها به عمل آورد، موجب گرفتاری او در سالهای پایانی عمر شد. ابن جوزی ۵ سال از عمرش را در خانه‌ای در «درب الدیوان» بازداشت بود، بر خانه و کتابخانه او مهر نهاده و خانواده‌اش را پراکنده کردند. و این امر به سبب فعالیت وی علیه
عبدالسلام بن
عبدالوهاب بن عبد القادر جیلی بود.
ابن جوزی در آن زمان با اینکه ۸۰ سال از عمرش می‌گذشت همه کارهای خویش را خود انجام می‌داد، و حتی اجازه نداشت برای
استحمام یا کاری دیگر از خانه خارج شود. وی در ۵۹۵ ق آزاد و به بغداد بازگشت و چون گذشته به وعظ و درس و تالیف سرگرم بود تا درگذشت.
[ویرایش]
ابن جوزی با اینکه به عنوان شخصیت ممتاز حنبلیان در روزگار خویش شناخته شده است و معاصران او شوکت و رونق
مذهب حنبلی را بر اثر مجاهدات و شخصیت علمی او می‌دانسته‌اند. اما برخی هم مذهبانش درباره او گفته‌اند، «از تصانیف وی در
سنت و از روش وی در پیروی از سنت خشنود نیستیم». وجود برخی تاویل‌ها در سخنان وی سبب ناخشنودی آنان گرویده بود. کتابی نیز در رد بر مانع
لعنت یزید بنام «الرد علی المتعصب العنید المانع من زم یزید» نوشته است.
ستایش‌های ابن جوزی از
اهل‌بیت علیه‌السّلام نظیر ذکر فضایل
علی علیه‌السّلام و
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیهم و ذکر روایاتی در ستایش حضرت
امام حسین علیه السلام، و نقل حدیث از برخی
امامان معصوم بعضی از بزرگان
شیعه را بر آن داشته که در باب شیعه بودن ابن جوزی سخن گویند (خوانساری ۵/ ۳۸). اما سخنان وی در برخی کتاب‌ها از جمله «
تلبیس ابلیس» و مخالفت بنیادی وی با برخی عقاید شیعه به عنوان بدعت و مخالفت علنی ایشان با فاطمیان به همراه شواهد دیگر،
تشیع وی را نفی می‌کند. با این حال
معرفت و ارادت او را نسبت به علی علیه‌السّلام نمی‌توان انکار کرد. وی فصلی از کتاب صید الخاطر را با عنوان «الحق مع علی بن ابیطالب» به بیان منزلت والای آن حضرت نزد
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اختصاص داده است.
ابن جوزی درباره گروه‌های مردم نظراتی شگفت انگیز دارد: وی نخست مردم را به
عالم و
جاهل و آنگاه جهال را به دسته‌های مختلف تقسیم کرده است. او
علما را به مبتدیان، متوسطان و مشهوران تقسیم می‌کند و درباره هر کدام نظراتی ابراز می‌کند.
ابن جوزی در باب هفتم از تلبیس ابلیس می‌نویسد:
شریعت سیاست الهی است و محال است که در آن خللی باشد. وی
ولایت و
حکومت را به شرط مراعات مصالح رعایا و اجرای
عدل و پرهیز از ستم خطیرترین و والاترین منزلت پس از پیامبری معرفی می‌کند.
[ویرایش]
ابن جوزی را خوش سیما، شیرین شمایل با صدایی نرم و حرکات موزون وصف کرده‌اند. از وی سه پسر به نامهای
ابوبکر عبد العزیز،
ابوالقاسم علی و
ابو محمد یوسف و شش دختر باقی مانده است که همگی از وی و دیگران حدیث شنیده‌اند.
[ویرایش]
وی پس از آخرین وعظ خود در ۱۷
رمضان ۵۹۷ ق
بیمار شد و پس از ۵ روز در
شب جمعه میان
نماز مغرب و عشا در خانه خود در قطفتا (محله‌ای در شرق بغداد) درگذشت.
تشییع جنازه با شکوهی از وی به عمل آمد. انبوه جمعیت سبب شد که بزرگان
مذهب نتوانستند بر او
نماز بگزارند و از
کفن او جز اندکی باقی نماند.
[ویرایش]
ابن جوزی از سیزده سالگی به تالیف پرداخت و از آنجا که تا پایان
عمر از نوشتن باز نایستاد، شمار آثارش بسیار است. قدرت شگفت انگیزش نیز او را یاری داده است. خود او می‌گوید «بیش از ۳۶۰ تصنیف است که برخی از آنها ۲۰ مجلد و برخی فقط یک جزوه است» و در اواخر عمر می‌گفت: «من با این دو انگشتم ۲۰۰۰ مجلد کتاب نوشته‌ام» گفته‌اند: اگر شمار جزواتی را که نوشته است بر روزهای زندگانی وی تقسیم کنند، معلوم می‌شود که وی در هر روز ۹ جزوه کتابت کرده است. درباره
طبری نیز گفته‌اند که روزی ۴۰ صفحه کتابت می‌کرده است.
همچنین نوشته‌اند که ابن جوزی تراشه قلم‌هایی را که با آنها
احادیث پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را می‌نوشته، گردآورده بود. هنگام
مرگ وصیت کرد که آب
غسل او را با آنها گرم کنند، چنین کردند. این تراشه‌ها بیش از مقدار مورد نیاز بود. افراد مختلف فهرست‌های زیادی بر آثار وی نوشته‌اند، از جمله فهرستی نیز از خود مؤلف نقل می‌شود. آثار بازمانده از وی حدود ۳۸۴ اثر می‌باشد. که با توجه به گزارش مؤلف از آثار خود (۲۰۰۰ اثر) می‌توان حدس زد که بخشی از آنها در حوادث گوناگون از بین رفته است.
از فهرست‌های متقدمان که بگذریم،
سید عبدالحمید علوچی کتابی با عنوان
مؤلفات ابن جوزی نوشته و در آن به شمارش و طبقه بندی آثار او پرداخته است. از میان آثار بازمانده ابن جوزی
المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم در ده جلد بزرگ،
تلبیس ابلیس در ۱۳ باب، و
زاد المسیر در
تفسیر قرآ ن، از مهم‌ترین آثار وی به شمار می‌آید. موضوعات متعددی که ایشان در آنها تالیف دارد، عبارتند از: ۱-
قرآن و
علوم قرآن، ۲-
حدیث و
رجال حدیث و علوم آن، ۳- مذاهب و
عقاید و
اصول و
فقه، ۴- وعظ و
اخلاق و
ریاضیات، ۵-
طب، ۶-
شعر و
لغت، ۷-
تاریخ و
جغرافیا، سیر و حکایات. علوچی از ۳۸۴ اثر ابن جوزی ۱۳۹ کتاب را به عنوان خطی معرفی کرده و نام کتابخانه‌هایی را که این نسخه‌ها در آنها نگهداری می‌شود، آورده و آنها را طبقه بندی نموده است.
دانشمندان در ارزیابی آثار ابن جوزی نظرات گوناگونی اظهار کرده و برخی نقدهایی بر آنها وارد نموده‌اند.
از دیگر آثار قرآن پژوهی ابن جوزی می‌توان از
فنون الافنان فی عیون علوم القرآن،
المصفی باکف اهل الرسوخ فی الناسخ و المنسوخ،
نزهة الاعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر،
تذکرة الاریب فی علم التفسیر،
المغنی فی التفسیر،
تیسیر البیان فی تفسیر القرآن و عمدة الراسخ فی معرفة المنسوخ و الناسخ، نام برد.
[ویرایش]
اخبار الظراف و المتماجنین (کتاب)تلبیس ابلیسصید الخاطر ابن جوزی (کتاب)[ویرایش]
نرم افزارتراث۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
