مقتل الحسین خوارزمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب مقتل الحسین علیهالسّلام اثر
موفق بن احمد خوارزمی (۵۶۸ق) می‌باشد که در آن به گوشه ای از حوادث
کربلا اشاره شده است.
ابوالمؤید موفق (برخی نام او را به اشتباه، «موفق الدین» دانسته‌اند)
بن احمد بن محمد (برخی نام جد او را «اسحاق» با کنیه ابوسعید» دانسته‌اند)
بکری مکی حنفی، معروف به «آخطب خوارزم»، (کسانی که او را با صیغه تفضیل (اخطب) خوانده‌اند، مقصودشان تعظیم و تکریم او، و تصریح به تبحر وی در انشای خطبه بوده است)
فقیه،
خطیب،
قاضی، ادیب و
شاعر، ملقب به «صدرالائمة» و «خلیفة الزمخشری» در حدود
سال ۴۸۴ قمری دیده به
جهان گشود
و در سال ۵۶۸ قمری بدرود حیات گفت.
درباره
مذهب خوارزمی باید گفت با توجه به آنکه در عصر وی، مذهب شایع در
خراسان بزرگ و ماوراءالنهر از جمله منطقه خوارزم، مذهب
حنفی بوده، خوارزمی نیز در فروع، این مذهب را اختیار کرده است. یکی از شواهد قوی بر این مطلب، کتاب مناقب ابی حنیفه است که او در فضایل
ابوحنیفه نوشته و در آن به
مدح و ثنای وی در قالب قصیدهای طولانی پرداخته است. البته او در اصول اعتقادی، اشعری بوده است. با این همه او متمایل به
تشیع و علاقه مند به
اهل بیت (علیهالسّلام) بوده است؛ چراکه افزون بر نگارش مقتل الحسین، کتاب‌های دیگری همانند فضائل امیرالمومنین معروف به المناقب، رد الشمس لامیرالمؤمنین، قضایا امیرالمؤمنین والاربعین فی مناقب النبی الامین و وصیه امیرالمومنین نگاشته است.
مقتل الحسین خوارزمی، کتابی تاریخی _روایی است که بیشتر
روایات و گزارشهای تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشترین مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم، که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با
شهادت آن حضرت و یارانش در
کربلا به پایان می‌رسد، برگرفته از کتاب
الفتوح ابن اعثم است و خوارزمی خود، بارها به این موضوع در کتابش تصریح کرده است. وی در برخی موارد، پس از نقل گزارش ابن اعثم،
حدیث یا گزارش دیگری را بر آن افزوده و سپس ادامه گزارش ابن اعثم را با الفاظی مانند «قال احمد بن اعثم کوفی» آورده است.
گزارشهای افزوده شده معمولا گزارش‌هایی است که خوارزمی به طور مسند از مشایخ خود نقل کرده است.
برخی از مشایخ
روایت خوارزمی که وی در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت‌اند از: جارالله
محمود بن عمر زمخشری (۵۳۸ ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (۵۵۸ ق)،
حسن بن احمد عطار همدانی (۵۴۴ ق) و ابوالحسن
علی بن احمد عاصمی.
کتاب مقتل الحسین خوارزمی، دربردارنده یک سرآغاز و پانزده فصل است که در دو جلد گرد آمده‌اند. جلد اول این کتاب، شامل ده فصل و بخش اول از فصل یازده است و جلد دوم، بخش دوم از فصل یازده به همراه چهار فصل دیگر را دربردارد. عناوین این فصل‌ها چنین است:
جلد اول: ۱. برخی از فضایل
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ؛ ۲. فضایل
خدیجه دختر خویلد؛ ۳ فضایل
فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبد مناف، مادر امیرالمؤمنین
علی بن ابی طالب (علیهالسّلام)؛ ۴. نمونه‌ای از فضایل امیرالمؤمنین (علیهالسّلام)؛ ۵. فضایل
فاطمه زهرا (علیهالسّلام) دختر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)؛ ۹. فضایل
حسن و
حسین (علیهالسّلام)؛ ۷ فضایل اختصاصی حسین (علیهالسّلام): ۸ پیشگویی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره حسین (علیهالسّلام) و احوال وی: ۹ آنچه بین حسین (علیهالسّلام) و بین
ولید بن عتبه و
مروان بن حکم در
مدینه، در زمان حیات معاویه و بعد از مرگش گذشت؛ ۱۰. سرگذشت حسین (علیهالسّلام) در مدت اقامتش در
مکه، و نامه‌های کوفیان به او، و فرستادن
مسلم بن عقیل به کوفه و قتل او در این شهر؛ ۱-۱۱. خروج حسین بن علی (علیهالسّلام) از مکه به سوی
عراق و حوادث و اتفاقاتی که بین راه رخ داد و توقف او در
سرزمین طف ؛
جلد دوم: ۲-۱۱. کشته شدن امام حسین (علیهالسّلام)؛ ۱۲. عقوبت و مجازات قاتل حسین (علیهالسّلام)؛ ۱۳. برخی از مرثیه‌هایی که درباره آن حضرت سروده شده است؛ ۱۹.
زیارت حضرت و فضیلت آن؛ ۱۵. انتقام
مختار بن ابی عبید ثقفی از کشندگان حسین (علیهالسّلام). خوارزمی در پایان این فصل، به جریان کشته شدن مصعب و عبدالله پسران زبیر نیز پرداخته است.
چنانکه گذشت، خوارزمی در نگارش واقعه کربلا تا پیش از
روز عاشورا، بیشترین بهره را از کتاب الفتوح ابن اعثم برده است؛ اما گزارشهای وی نسبت به اخبار ابن اعثم اضافات، کاستی‌ها و تفاوت‌هایی دارد که به نظر می‌رسد این امر معلول سه عامل بوده باشد:
اول آنکه کتاب الفتوح ابن اعثم دارای نسخه‌های متعدد و تا اندازهای متفاوت از یکدیگر با اضافات و کاستی‌هایی بوده است. شاهد این ادعا، اختلاف نسخه‌های موجود کنونی، با نقل‌های خوارزمی از ابن اعثم است. نمونه بارز در این باره، تفاوت‌های اشعار آورده شده به مناسبت حوادث مختلف در کتاب ابن اعثم با مقتل خوارزمی از لحاظ کمی و محتوایی است. همچنین احتمال دارد برخی از اضافات مقتل خوارزمی به این علت باشد که نسخه کامل‌تری از فتوح، نزد خوارزمی بوده است.
دوم آنکه خوارزمی خطیب و اهل
منبر بوده است و با تاثیرپذیری از چنین منصب و حرفه‌ای، با نقل به مضمون گزارشهای ابن اعثم، به تغییر کمی و در برخی موارد، تغییر کیفی آنها پرداخته تا گزارشهای این حادثه، منطقی‌تر، پذیرفتنی‌تر و برای خواننده جذاب‌تر باشد. البته این کار در بسیاری از موارد، تا اندازهای بوده که موجب
تحریف اصل جریان نشود.
سوم آنکه طبیعت بسیاری از حوادث و قضایای تاریخی آن است که وقتی گرد و غبار گذشت
زمان بر آنها می‌نشیند و نویسندگان قرون بعدی پا به عرصه حیات علمی گذاشته، به بازنگاری آنها می‌پردازند، اضافات و شاخ و برگ‌هایی بر اصل حادثه می‌افزایند که در گزارشهای اولیه، وجود نداشته است. وی گاهی اخباری از
ابومخنف روایت کرده است؛ اما باز در مقایسه با اخبار منابع معتبر پیشین، تفاوت‌ها و زیادت‌هایی دارد.
پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۸۵_۸۸.
